Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Y Cyfarfod Misol 1840-1890

← Y Cyfarfod Misol 1785-1840

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Yr Amrywiol Symudiadau o 1840 i 1890 →

PENOD II.

O RANIAD Y SIR YN 1840 HYD Y FLWYDDYN 1890.

CYNWYSIAD.— Y personau gymerant ran yn ngwaith y Cyfarfod Misol— Lewis Morris—Robert Griffith, Dolgellau—Owen William, Tocyn—Daniel Evans—Hugh Jones, Towyn—Richard Humphreys—Edward Morgan— Robert Williams, Aberdyfi—Robert Parry, Ffestiniog—Griffith Williams, Talsarnau—David Davies, Abermaw—Robert Roberts, Dolgellau—Lewis William Richard Roberts—Humphrey Evans—William Jones, Maethlon—David Williams, Talsarnau—Humphrey Williams—Robert Griffith, Bryncrug—Griffith Erans, Aberdyfi—Owen Roberts, Llwyngwril—Owen Roberts, Llanfachreth—Hugh Roberts, Corris—Brodyr eraill o blith y Blaenoriaid, megis Morris Llwyd, Cefngellgwm—William Ellis, Maentwrrog—Humphrey Davies, Corris—Mr. Williams, Ivy House—W. Rees, Towyn—Thomas Jones. Corris—William Mona Williams. Tanygrisiau.

  MAE amryw o wŷr enwog ac anwyl wedi bod yn arwain yn mhethau crefydd yn y rhan Orllewinol o Feirionydd, o'r adeg yr aeth y sir yn ddau Gyfarfod Misol hyd yn awr, y rhai ydynt fel y ser yn eu graddau, ambell i seren yn ddisglaer iawn, ac ambell un arall yn llai disglaer, ac eto yn para i lewyrchu ymhlith y ser disgleiriaf. Y mae hanes y Cyfarfod Misol yn gyd—blethedig â hanes y dynion sydd wedi bod yn fwyaf blaenllaw ynddo. Rhoddwyd eisoes goffhad byr am yr holl swyddogion mewn cysylltiad â'r eglwysi yn eu cartrefi. Oddiwrth y sylwadau sydd yn dilyn, ceir rhyw ychydig o syniad am y gwaith a wnaethant yn y sir, a'r rhan a gymerasant yn nygiad cyffredinol y gwaith ymlaen. Dymunir, ar yr un pryd, i'r darllenydd gofio nad oes yma ond amlinelliad yn unig o'r dynion, ac o'u gwaith. Mae y ffigyrau a welir ar ol enw pob un o'r personau a nodir, yn dangos y blynyddoedd y bu yn aelod o'r Cyfarfod Misol.

Y PARCH. LEWIS MORRIS (A. D. 1791-1855).Efe oedd y cyntaf a ddaeth i sylw o bregethwyr y pen gorllewinol i'r sir, a bu ei enw yn gyhoeddus gyda'r gwaith am amser meithach na'r un pregethwr arall. Perthynai iddo lawer o hynodrwydd; yr oedd yn ddyn mwy o gorffolaeth nag odid neb yn y wlad; yn more ei oes efe fyddai yn arwain yn chwareuon a champau drygionus y wlad; cafodd dröedigaeth hynod wrth ddychwelyd o races ceffylau yn Machynlleth. Ond wedi ei dröedigaeth, daeth yn un o'r rhai blaenaf o ddilynwyr yr Iesu; ac arbenigrwydd yn ei hanes hyd derfyn ei oes faith ydoedd, ei fod yn drwyadl grefyddol. Yr oedd ei hanes boreuol, mewn llawer ystyr, yn debyg i hanes Paul ymysg yr apostolion. Allan o law, ar ol ei droi o'r fyddin ddu, chwedl yntau, ymroddodd i gynghori ei gyd-bechaduriaid. Aeth i Frynygath, Trawsfynydd, at John Ellis, Abermaw, yr hwn oedd yno ar y pryd yn athraw ar un o'r ysgolion rhad cylchynol, ac yno yn y flwyddyn 1790, pan yn 30 oed, y dysgodd ddarllen ei Feibl. Ac ymhen dwy flynedd ar ol ei dröedigaeth, yr oedd yn pregethu yn y sir hon a siroedd eraill. Daeth hefyd yn lled fuan yn bregethwr a chryn lawer o alw am dano. Gallesid meddwl, oddiwrth ei hanes a'i ymddangosiad personol, ei fod yn ddyn perffaith wrol, a dangosodd lawer o wroldeb lawer gwaith; ond byddai ei nerth a'i wroldeb yntau ar amserau yn pallu. "Dywedodd y cyfaill anwyl a pharchus, Mr. Charles, o'r Bala, wrthyf," meddai ef ei hun yn ei hanes, "pan yr oeddwn un tro yn myned at yr esgynlawr i bregethu mewn Cymdeithasfa yn Nghaerfyrddin, oddiar ddeall fy mod yn ofnus ac isel fy meddwl, 'Cofiwch na bydd neb yn gwrando arnoch ond pechaduriaid; ac y bydd y gwirionedd a fydd genych yn fwy na phawb a fydd yn gwrando arnoch.' Ei ddywediad synwyrlawn a gododd fy meddwl i fyny o iselder mawr, ac a fu yn gymorth i mi lawer gwaith wedi hyny."

Yr oedd Lewis Morris yn un a reolai gryn lawer yn y Cyfarfod Misol. Byddai yn eu dilyn gyda chysondeb, yn ol ei dystiolaeth ef ei hun, o'r dechreuad. "Dywedodd hen frawd wrthyf," meddai, "yn nechreu fy ngyrfa weinidogaethol, na welodd ef ddim llwyddiant ar un pregethwr Methodistaidd ond a fyddai yn ymdrechu i ddilyn yn gyson Gyfarfodydd Misol ei sir, a Chymdeithasfaoedd Chwarterol y Corff. Glynodd ei sylw yn ddwfn yn fy meddwl, a chefais y fraint yn fy oes o fod yn lled ddigoll yn hyn yma." Heblaw eu dilyn, cymerai ran hefyd, a hono heb fod yn rhan fechan, yn eu gweithrediadau. Byddai ar lawer ei ofn, gan ei fod mor fawr, ac yn gyffredin yn ymosod ar bobpeth; a thua diwedd ei oes, nid oedd fawr neb yn cofio y Cyfarfod Misol heb ei fod ef yn rhan bwysig o hono. Ystyriai yntau ei hun, yn ddigon naturiol, oherwydd mai efe ydoedd tad pawb oll, y dylasai arfer mwy o awdurdod na neb arall. Yn Llanelltyd un tro, pan oedd Mr. Humphrey Davies, Corris, yn llywyddu, ceryddai L. M. yn llym aelodau y Cyfarfod Misol am eu hanffyddlondeb iddo. Ar ol iddo orphen ceryddu, cyfododd y llywydd ar ei draed, a dywedodd, yn ei ddull hamddenol ei hun, "A wyt ti, y Cyfarfod Misol, yn clywed beth y mae Lewis Morris yn ei ddweyd am danat!" Dro arall, yn Nhrawsfynydd, llywyddai Mr. Humphreys, o'r Dyffryn. Ac yn y seiat gyffredinol, wyth o'r gloch y boreu, eisteddai Lewis Morris ar risiau y pulpud, a'i ffon yn ei law. Ar ddechreu y cyfarfod hwnw, yr oedd pobl y sêt fawr yn bur hwyrfrydig, ac anufudd hefyd i godi i fyny i siarad ar y mater. Gwrthodent o un i un. O'r diwedd, trodd y llywydd at yr hen batriarch ar risiau y pulpud, gan ddywedyd, "Lewis Morris, lle mae'r ffon?" Ar y gair deffrôdd pawb, a dechreuasant ufuddhau, trwy gyfodi yn ebrwydd y naill ar ol y llall i siarad.

Ond os oedd Lewis Morris yn arfer llawer o awdurdod, awdurdod ddigon di-ddrwg ydoedd. Perthynai i'r hen batriarch fesur mawr o symlrwydd a diniweidrwydd. Adroddir hanesyn tra digrifol am dano mewn cysylltiad â chais Owen William, Towyn, i fyned i fyw i dy capel Maethlon. Flwyddyn yn ol, adroddai y Parch. Dr. O. Thomas, Liverpool, yr hanesyn fel yr oedd wedi ei glywed o enau y Parch. Morris Roberts, gynt o Frynllin. Yr oedd y gŵr hwnw yn llygad-dyst o'r drafodaeth. Mewn Cyfarfod Misol yn Nolgellau (a rhaid fod y cyfarfod hwnw cyn 1830, oblegid aeth Morris Roberts i America oddeutu y pryd hwnw), lle yr oedd y frawdoliaeth o'r holl sir ynghyd, ac yn eu mysg John Roberts, Llangwm, Richard Jones, y Wern, a'r oll o'r prif ddynion, ar ddiwedd un o'r cyfarfodydd, dywedodd Owen William, Towyn, "Yr ydw' i wedi meddwl myned i fyw i dŷ capel Maethlon." Nid oedd dim cysylltiad rhwng hyn a'r hyn fuasai dan sylw yn flaenorol, ac yr oedd yr holl waith wedi ei orphen. Felly arhosai pawb yn fud, heb wybod beth i'w ddweyd, gan na pherthynai hyn ddim o gwbl i'r materion oeddynt wedi bod gerbron. Yn y distawrwydd, gofynodd Lewis Morris i Owen William, "Ydych chwi wedi meddwl myned yno Owen?" "Ydwyf," oedd yr ateb, "yr ydw' i wedi meddwl myn'd yno." "Wel, dyna ydyw eich bai chwi, Owen William," ebai Lewis Morris, "eich bod yn meddwl pobpeth cyn siarad." Ar hyn, torodd yn chwerthin anferth trwy y cyfarfod, y cyfryw ag yr oedd yn anhawdd cael terfyn arno. Meddyliodd Lewis Morris mai chwerthin yr oeddynt o gymeradwyaeth i'w sylw ef, ac meddai drachefn, "Ië, dyna ydyw bai mawr yr oes yma, fod pawb yn meddwl cyn siarad!"

Yr oedd y Parch. Robert Griffith, Dolgellau, yr hwn oedd ŵr rhadlon a llawn o natur dda, yn feistr hollol ar Lewis Morris. Ymffrostiai yr hen ŵr rywbryd mewn cyfarfod cyhoeddus, fel y gwnai yn fynych, yn ei oedran, a'r hyn oedd wedi ei wneyd gyda'r achos. Rydw i wedi bod yn pregethu i dair oes," meddai, ac atebai Robert Griffith ef, "Yr oeddwn i yn meddwl mai yn yr oes yma yr oeddych chwi yn byw." "Fe fum i yn dioddef erledigaeth," ebai L. M. adeg arall. "Ie," ebai R. G., "dianc i'r Deheudir wnaethoch chwi, onide, Lewis Morris," gan gyfeirio at yr amser y ffödd i Sir Benfro, yn amser erledigaeth fawr 1795. Tua diwedd ei oes, yr oedd golwg wirioneddol batriarchaidd ar yr hen bererin, a pherchid ef gan bawb fel pentewyn amlwg wedi ei achub mewn oes annuwiol, ac fel un o'r tystion cywiraf dros y gwirionedd. Pregethodd lawer trwy yr oll o'r dywysogaeth, a phregethai yn olaf yn y Cyfarfod Misol bob amser, ac yn ei weddi ar y diwedd arferai goffau yr holl destynau, a gofyn am fendith arnynt. Cadwodd ei barchedigaeth a'i ddefnyddioldeb, "o genhedlaeth i genhedlaeth." Yn niwedd ei oes, oherwydd ei lesgedd a'i henaint, pregethai ar ei eistedd yn ei dŷ ardrethol ei hun yn Arthog, a deuai y cymydogion ynghyd i wrando arno. Un o'r cyfarfodydd olaf iddo fod ynddo ydoedd Cyfarfod Misol Dolgellau. Yr oedd wedi anfon at Mr. Williams, yn amlygu dymuniad cryf am gael dyfod, a gwahoddiad caredig wedi ei anfon ato o Ivy House. A boreu y diwrnod cyntaf, wele yr hen dad yn dyfod mewn trol, wedi ei lapio i fyny, a bron cael ei guddio gan wellt. Wedi iddo ddyfod, pryderai teulu Ivy House yn fawr pa fodd y gellid ei gael i'w wely. Yr oedd ystafell yn mhen uchaf y tŷ, ymha un y cysgai pan ar ymweliad â'r dref trwy y blynyddoedd, a gelwir yr ystafell hyd heddyw yn "llofft Lewis Morris." Cofir yn hir am y drafferth a gafwyd i'w gael i'w wely y tro hwn, Mr. Morgan yn dal y ganwyll o'i flaen, a Mr. Humphreys o'r tu ol, a'i freichiau o dan L. M.; a phob cam ar i fyny yr oedd y pwysau yn myned yn drymach, a'r hen dad yn tuchan. O'r diwedd, ebai Mr. Humphreys, "Wel, Lewis, Lewis, y chwi sydd yn tuchan, ond arnaf fi y mae y pwysau." Tua'r amser hwn ysgrifenodd y llythyr sydd yn dilyn at ei frodyr i Gyfarfod Misol y Bwlch, ac un peth yn hynodi y llythyr ydyw, fod. Lewis Morris yn cael ei flwydd yn 91 oed y diwrnod yr ysgrifenid ef. Ymhen pedair blynedd wedi hyn, casglwyd. ef at ei dadau, ac mae ei feddrod wrth gape! Salem, Dolgellau.. Dyma ei eiriau ef ei hun yn ei lythyr,—

Gefnir, Mehefin, 2, 1851.

Anwyl Frodyr,

Yr wyf yn anfon yr ychydig linellau hyn atoch i hysbysu i chwi y buasai yn dda iawn genyf allu dyfod unwaith eto i'ch plith, a chael mwynhau eich cymdeithas; ond y mae yn debyg y rhaid i mi ffarwelio am hyny mwyach oherwydd fy henaint a'm gwaeledd, er mor hyfryd fuasai genyf allu dyfod. Fy nymuniad a'm gweddi yw am i'r Arglwydd lewyrchu ei wyneb arnoch a thywallt ei Ysbryd yn helaeth ar eich cynulliadau fel y gogonedder yr Arglwydd Iesu Grist. Efe yw Haul y cyfiawnder a gogoniant ei holl waith.—Yr wyf yn methu a dysgu bod yn foddlon, ond yr wyf yn meddwl mai dyna'r peth sydd yn fy anfoddloni fwyaf ydyw fy mod yn methu myned i'r addoliad ac i blith fy mrodyr, lle y cefais lawer o bleser a diddanwch lawer gwaith, ac y mae cofio hyny yn codi hiraeth arnaf am danynt eto. Ond y mae yn dda genyf wedi methu myned i dŷ Dduw, y gallaf inau ddywedyd fel ag y dywedodd y Parch. Philip Henry, y caf finau fyned at Dduw y tŷ o'r fan lle yr wyf.—Yr wyf yn weddol iach heb na chur na gwaew yn gyffredin, ac yn cyfrif hyn yn drugaredd fawr.Yr wyf yn gallu darllen y Beibl yn bur fynych, a gallaf ddywedyd ei fod yntau yn fy narllen inau, ac ynddo y mae fy hyfrydwch penaf. Yr wyf yn gweddio llawer am i'r Ysbryd Glan fy sancteiddio yn gwbl oll—yn yr olwg ar y colledig yr wyf fi yn cael yr olwg gliria ar y Ceidwad, a'm gwaith y dyddiau yma yw cyflwyno fy hunan iddo yn bechadur truenus fel yr wyf, "ac y mae yn ddiameu genyf ei fod ef yn abli gadw yr hyn a roddais ato erbyn y dydd hwnw." Yr wyf yn hiraethu llawer am fyned i wlad well nag yma, ac yr wyf yn meddwl mai hyn yw fy sail am hyny, fy mod yn rhoddi fy hun i'r Crist a all fy ngwneyd yn barod. Y mae yn dda genyf feddwl am lawer hen adnod yn y Beibl. "I obaith bywyd tragwyddol, yr hon a addawodd y digelwyddog Dduw cyn dechreu y byd."—"A'r bywyd hwn sydd yn ei Fab ef."—

—"Parhaed brawdgarwch." Dymunaf ran yn eich gweddiau. Eich anheilwng frawd,

LEWIS MORRIS.

Y PARCH. ROBERT GRIFFITH, DOLGELLAU (A. D. 1793—1844). Yr oedd Robert Griffith, megis y crybwyllwyd, yn ŵr rhadlon a charuaidd, ac o uchel barchedigaeth trwy y wlad yn gyffredinol. O ran y rhagoriaethau a berthynent iddo fel dyn, a'i ymddygiad boneddigaidd ymhob cymdeithas, rhagorai ar y rhan fwyaf o bregethwyr ei oes. Ysgrifenodd ychydig o fywgraffiad iddo ei hun, sef am y rhan foreuol o'i oes, yr hwn a ymddangosodd yn y Drysorfa am y flwyddyn 1847, a cheir ynddo fras olwg ar sefyllfa y wlad y pryd hwnw. Efe oedd y cyntaf o bregethwyr y sir a ordeiniwyd i weinyddu y sacramentau, yr hyn a wnaed yn Mehefin, 1814, sef yr ail ordeiniad yn y Gogledd, a'r olaf i Mr. Charles fod yn bresenol. Mae y ffaith iddo gael ei neillduo i gyflawn waith y weinidogaeth mor gynar yn dangos y lle uchel y safai ynddo ymysg ei frodyr. Cadwodd yr un safle barchus hyd ddiwedd ei oes. Er nad oes digwyddiadau hynod a rhamantus yn ei fywyd, eto prin y cyfrifid neb yn fwy ei ddylanwad yn ei sir ei hun, yn gystal ag o'r tu allan iddi. Crybwylla ei fywgraffydd un peth hynod hefyd, sef ei fod wedi llafurio yn y weinidogaeth am haner can' mlynedd ymron yn hollol rad, "o leiaf heb dderbyn digon i gadw ei geffyl." Yr oedd yn fwy cysurus ei amgylchiadau bydol na llawer o'i frodyr, a chymerai yr eglwysi fantais oddiwrth hyny i fod yn brin yn eu cydnabyddiaeth iddo. Dywed y Parch John Hughes am dano,-"Yr oedd Robert Griffith yn rhydd iawn oddiwrth bob rhodres a chymendod; eto yr oedd yn ŵr hardd ei berson, trwsiadus ei wisg, a boneddigaidd ei ymddygiad. Nid oedd yn dangos parodrwydd gormodol i siarad, ond pan y siaradai dangosai fod ganddo feddwl; byddai ei atebion yn fynych yn fyrion ac i'r pwrpas. Mewn gair, nid yn fynych y ceid pregethwr ymysg y Methodistiaid yn meddu mwy o gymhwysderau a llai o frychau. Gŵr da, ac yn haeddu parch dau-ddyblyg." Ceir ychwaneg: o hanes am dano, heblaw y bywgraffiad y cyfeiriwyd ato, yn. Meth. Cym., I., 591, ac yn y gyfrol gyntaf o'r hanes hwn, tudal. 392.

Y PARCH. OWEN WILLIAM, TOWYN. (A. D. 1811—1859).—Yn Mryncrug y ganwyd ef, ac y treuliodd y rhan fwyaf o'i oes, ac mewn cysylltiad â'r eglwys yno y ceir ei hanes. Hynodrwydd Owen William yn fwy na'i wasanaethgarwch i'r achos a barodd i'w enw fod mor adnabyddus; ond yr oedd yr hynodrwydd hwnw mor amrywiol, ac yn parhau dros gymaint o amser, fel na byddai hanes Cyfarfodydd Misol ei amseroedd. ddim yn gyflawn heb grybwylliad am dano. Mae yn wir fod ynddo lawer o allu; cydnabyddid ef gan ei gydoeswyr fel dyn meddylgar. Cyfansoddodd a chyhoeddodd amryw lyfrau ar hanesiaeth, proffwydoliaeth, a duwinyddiaeth. Y tri hyn oedd y thai pwysicaf: 1. "Golwg ar gyflwr dyn, (1) Yn ei greadigaeth; (2) Yn ei gwymp trwy Adda; (3) Yn ei gyfodiad trwy Grist." 2. "Eiriolaeth Iesu Grist." 3. "Traethawd ar Waed Crist." Y rhai hyn a mân lyfrau eraill a gyfansoddodd, a ddangosant ei fod yn berchen meddwl llawer mwy galluog na'r cyffredin. Byddai hefyd yn ei bregethau yn treiddio i ddyfnion bethau yr iachawdwriaeth, ac ar rai adegau o'i oes bu yn bregethwr tra phoblogaidd. Cyfodai ei boblogrwydd yn hollol o feiddgarwch ei feddyliau, a'i allu i drin pynciau; oblegid ni feddai lais na pheirianau llafar hyfryd i'r gwrandawyr. Siaradai o waelod ei wddf, ac ymestynai ymlaen wrth ddweyd rhywbeth o bwys, fel pe buasai yn rhoddi hwth i'r ymadrodd oddiwrtho. Byddai yn teithio llawer i bregethu i siroedd y Deheudir, ac yn afreolaidd hefyd, oblegid ni byddai ei gyfeillion gartref yn aml yn gwybod dim o'i hanes. Yn Nghyfarfod Misol Towyn, Tachwedd, 1844, gwnaeth y brodyr y sylw canlynol am dano, "Yn y cyfarfod hwn, barnwyd mai yn Sir Aberteifi neu Sir Benfro y dylai y brawd Owen William fod yn aelod o'r Cyfarfod Misol, oherwydd ei ddieithrwch i ni, ac anfonwyd llythyr oddiwrth y Cyfarfod Misol at Mr. Edward Jones, Aberystwyth, ynghylch y peth, a rhoddwyd y brawd uchod i'w ofal."

Helbulus fu ei oes gydag amgylchiadau y bywyd hwn. Ond efe ei hun, oherwydd aflerwch ac annoethineb, a dynai yr helbul arno ei hun. Yr oedd rhyw duedd anesboniadwy ynddo i gloddio i'r ddaear, i chwilio am fŵn a meteloedd. Cynyddodd yr ysfa hon gymaint, nes y daeth yn ail natur ynddo; cariai lympiau o lô, a darnau o fŵn yn ei bocedau, a danghosai hwy yn nhai y capelau, a pherswadiai rai pobl i roi benthyg arian iddo i gloddio am danynt, ac i gymeryd shares mewn anturiaethau nad oedd un gobaith iddynt dalu. Yn y dull hwn, tynai ddyledion trymion arno ei hun. Dygwyd ei achos laweroedd a llaweroedd o weithiau gerbron y Cyfarfod Misol a'r Gymdeithasfa, oblegid ei ddyledion. Ataliwyd ef o bregethu, a gwnaeth ei gyfeillion, mewn gwahanol siroedd, lawer o ymdrech i gasglu arian i'w helpu i dalu ei ddyledion. Y mae llyfr y Cyfarfod Misol wedi ei fritho, dros lawer o flynyddoedd, a rhyw grybwylliad neu gilydd ar ei achos yn y cysylltiadau hyn. Yr oedd ei achos gerbron yn Nghyfarfod Misol Corris, i'r diben o'i adferu i bregethu, am y tro olaf, fel yr hysbysir. Rhoddai hwn a'r llall gynghorion iddo, a dywedid yn lled ddifrif am iddo beidio dilyn yr un llwybrau mwyach. Mr. Humphreys oedd yr olaf i siarad, yr hwn a ddywedai: "Cofiwch chwi, Owen, mai nid eisiau eich gyru chwi i'r ddaear sydd arnom ni, ond eisiau eich cadw chwi allan o'r ddaear." "Wir, Mr. Humphreys, bach," ebe yntau, "yr ydwyf fi yn cael llawer o anwiredd yn amal; pan wel rhywun fi a chaib a rhaw ar fy ysgwydd, dywedant yn union fy mod yn myn'd i chwilio am fŵn." "Ho," atebai Mr. Humphreys, "mi fyddaf inau yn cario caib a rhaw ar fy ysgwydd yn aml tua'r Dyffryn acw, ond chlywais i neb erioed yn dweyd fy mod i yn myn'd i chwilio am fwn." Parhaodd Owen William, modd bynag, i lynu wrth yr achos, ac i bregethu hyd ddiwedd ei oes.

Y PARCH. DANIEL EVANS (A. D. 1814—1868). —Gwr anwyl iawn oedd Daniel Evans, tra defnyddiol yn ei ddydd, ac yn llenwi lle pwysig yn mysg ei frodyr. Dechreuodd ei yrfa fel ysgolfeistr o dan arolygiaeth Mr. Charles, a diameu i'r gŵr da hwnw osod cryn lawer o'i ddelw arno. Bu cadw ysgol yn nechreu ei oes yn sylfaen i'w ddefnyddioldeb. Gweithiodd lawer yn bur llwyddianus gyda'r Ysgol Sabbothol. Rhagorai ar lawer i dynu plant ac ieuenctyd ymlaen yn y cyfarfodydd eglwysig; elai atynt, a gofynai gwestiynau bach iddynt i ddechreu, yna elai at gwestiynau mwy wedi hyny, nes gwneyd y plant yn fwy nag oeddynt. Cafwyd mwyneidd-dra doethineb ynddo ef i raddau helaethach nag odid neb a fu o'i flaen nac ar ei ol. Dilynodd yr achos yn ei holl gysylltiadau gyda ffyddlondeb mawr, a bu ei ysgwyddau yn dyn dan yr arch pan nad oedd nifer y gweinidogion ordeiniedig yn Ngorllewin Meirionydd ond bychan. Prawf fod ei frodyr yn edrych arno fel gwr o farn ydyw y lle a'r ymddiried a roddent ynddo. Bu yn ysgrifenydd y Cyfarfod Misol am y chwe' blynedd cyntaf ar ol rhaniad y sir yn 1840.

Fel pregethwr, ni ystyrid ef yn fawr, ac ar un cyfrif ni honai yntau ei hun unrhyw fawredd. Eto yr oedd yn gymeradwy iawn gan y saint. Perthynai rhyw swyn i'w lais nas gellir yn hawdd roddi cyfrif am dano. Byddai ei don fechan leddf yn gwneyd i'r gwrandawyr deimlo ei bod yn dyfod o fynwes gŵr oedd wedi ei heddychu â Duw. Byddai yn arferiad ganddo yn wastad ar ddiwedd bron bob paragraff yn ei bregeth wneuthur y sylw,-"rhyw bethau plaen fel ene fydd gen i." Ceir engraifft o'i ddull hamddenol o bregethu, yn ei bregeth ar y geiriau, "Cred yn yr Arglwydd Iesu Grist, a chadwedig fyddi." "Y mae rhai," meddai, "yn ymrwystro gydag anhawsderau crefydd, yn digio am na fedrant ddeall ei phethau mawr hi, ac felly ni fynant ddim o'r pethau hawdd sy'n perthyn iddi. Yr un fath ag y gwelwch chwi ambell un yn ceisio myned trwy y traeth yna i'r ochr draw. Mae yna ryd hwylus, pwrpasol i fyned trwodd: ond y mae yna lynau a phyllau peryglus hefyd. Mae ambell un wedi dyfod at yr afon yn dychrynu, a digaloni, ac yn troi yn ei ol, pe buasai ond myned ychydig bach o latheni yn mlaen, fe ddaethai at y rhyd. Felly y mae llawer yn ymrwystro gydag etholedigaeth, a chyfiawnhad, a sancteiddhad. Ond enaid anwyl, dyma i ti ryd sych yn ymyl dy draed i fyned trwyddo, cred yn yr Arglwydd Iesu Grist."

"Un rhinwedd neillduol yn Daniel Evans fel pregethwr," ebe y Parch. Griffith Williams, Talsarnau, "ac feallai mai hwnw oedd y gwerthfawrocaf gan lawer. Ni byddai un amser yn faith. Nis gwyddom ond am ddau beth ag y mae y lliaws yn caru cael mesur byr o honynt, sef milldir fèr, a phregeth fèr; a byddent yn cael pregeth fèr ganddo ef bob amser."

Nid oes gan yr ysgrifenydd ddim côf am dano yn cymeryd rhan yn ngwaith y Cyfarfod Misol ond unwaith, sef yn llywyddu yn Llanelltyd. Eisteddai ar ol myned i fewn ar eisteddle yn ochr y capel. Ar ol myned trwy y gwasanaeth dechreuol, cynygiodd rhyw frawd fod i Daniel Evans lywyddu. Aeth yntau ymlaen yn arafaidd i'r sêt fawr, a'r geiriau cyntaf a ddywedodd yn ei ddull tawel, gyda'i ben crynedig, a'i aceniad addfwyn oeddynt, "Yr ydych wedi fy ngosod i yn y lle hwn, nid am fod ynwyf ddim cymhwysder, ond oblegid fod fy mhen i yn wyn." Prawf oedd y dywediad ei fod yn cyfrif ei frodyr yn well nag ef ei hun. Ni adawodd yr un o bregethwyr Sir Feirionydd goffadwriaeth mwy hawddgar ar ei ol na Daniel Evans.

Y PARCH. HUGH JONES, TOWYN. (A.D. 1814—1873)—Pan ddechreuodd y to hynaf o weinidogion sydd yn awr ar y maes ar eu gwaith, yr oedd dyddiau Hugh Jones yn tynu at y terfyn. Arosai ef y pryd hwnw, fel deilen ysgwydedig yn Hydref, heb gwbl syrthio oddiwrth y pren. Yr oedd yr olwg arno yn barchedig a phatriarchaidd. Dilynai y Cyfarfodydd Misol wrth ei ffon, a dechreuai yr odfeuon trwy adrodd Salmau a hymnau o'i gof, gan fod ei olwg ymron wedi llwyr ballu. Yn wir, byddai yr olwg arno yn foneddigaidd ac urddasol trwy ei oes. Bu yn cario ymlaen fasnach eang am ran o'i fywyd, ac ni welwyd yr un cymeriad cywirach a gonestach erioed yn rhodio'r ddaear. Pregethwr o ddoniau bychain ydoedd, ond nid oedd yn ail i neb am ei ffyddlondeb, a thrwy hyny enillodd gymeradwyaeth gan ei Arglwydd, a pharch gan ddynion. Symlrwydd a diniweidrwydd oeddynt nodau amlwg yn ei gymeriad. Pregethodd lawer ar y bregeth, Cadw y Sabbath.' Pregethai hi unwaith yn Nolgellau ar nos Lun, sef ar y 30ain o Ragfyr, 1839. Yr oedd yn eistedd yn ymyl eu gilydd, mewn rhan o'r capel, y noswaith hono, ddau bregethwr ieuainc, y Parchn. Roger Edwards, D.D., a John Williams, wedi hyny o Waukesha, America. Er mai nos Lun ydoedd, rhoddodd y pregethwr yr hen benill dyddorol allan i'w ganu ar ddiwedd yr odfa,-

"Melus yw dydd y Sabbath llon."

Ac yn y fan a'r lle, ar darawiad amrant, trodd Mr. Roger Edwards at ei gyfaill a eisteddai yn ei ymyl, gan sibrwd y penill wrtho fel hyn:—

"Nos Lun flinderus ydyw hon,
A gofal byd yn blino 'mron;
Pa fodd y gallaf fod mewn hwyl,
Pan nad yw na Sul na gwyl?"

Adroddir hanesyn arall am dano i ddangos ei ddiniweidrwydd. Yr oedd wedi bod yn pregethu mewn man yn y sir, lle y cwynai y bobl oherwydd i bregethwr ieuanc fod yn eu taith ychydig yn flaenorol, yn holi yr Ysgol Sul, yr hwn a ofynai gwestiynau anfuddiol iawn yn eu tyb hwy, ac un o'r cwestiynau ydoedd, "A yw y diafol yn berson?" Tybiai Hugh Jones fod gofyn cwestiynau felly, nid yn unig yn anfuddiol, ond yn dra phechadurus, ac addawodd pan y clywodd, ddwyn yr achos gerbron y Cyfarfod Misol. Y cyfle cyntaf a gafodd, sef yn Nghyfarfod Misol y Dyffryn, safai yr hen bererin ar ei draed, a chyfodai ei ddwy law i fyny, a'u cledrau i waered, fel y byddai arfer, a dywedai, "Gyfeillion tirion, mae pobl yrwân yn myn'd i ofyn cwestiynau anfuddiol iawn-maent yn gofyn a ydyw y diafol yn berson, a phethau felly." "Hugh bach," ebe Mr. Humphreys, gan godi i fyny i'w ateb, "nis gwn i yn iawn pa un ai person ai clochydd y dylid ei alw; un digon drwg ydi o, beth bynag."

Ni byddai Hugh Jones yn cymeryd llawer o ran yn nygiad ymlaen y gwaith yn y sir. Eto, ceid ef yn un o'r rhai goreu am ddilyn y rhai blaenllaw, ac am waeddi hwi gyda hwy. Nis gellir byth roddi gormod o bris ar ei wasanaeth ef a'i briod i'r achos yn ei gartref yn Nhowyn, ac yn amgylchoedd ei gartref. Dywediad un o flaenoriaid y cylch yn Nghyfarfod Misol Bryncrug, Hydref, 1873, wrth wneuthur coffa am dano ydoedd, "Ni buasai yr achos yn nosbarth rhwng y Ddwy Afon y peth ydyw heddyw oni bai i Hugh Jones fod yn byw yn y dosbarth."

Y PARCH. RICHARD HUMPHREYS (1819—1863).-Yr ydym yn awr wedi dyfod at un o'r tywysogion, ac un a gaiff ei ystyried bob amser fel gŵr anrhydeddus ymysg lliaws ei frodyr. Y mae pob peth yn hanes Mr. Humphreys yn ei osod yn naturiol uwchlaw y cyffredin. Cyfarfyddir â'i sylwadau beunydd, mewn gwahanol gysylltiadau, yn y tudalenau hyn, y rhai a ddangosant, pe na buasai genym ddim gwybodaeth ychwanegol am dano, ei fod yn sefyll mewn uwch lle na neb arall. Gwir a ddywedodd y Parch. Dr. Edwards wrtho, "Bydd llawer o'ch dywediadau mewn côf, fel diarebion ymysg y Cymry am oesoedd." Felly yr ydym yn eu cael, yn yr holl gylchoedd cymdeithasol a chyhoeddus y bu yn troi ynddynt. Wedi bod yn pregethu am dair blynedd ar ddeg, ordeiniwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth, yn Nghymdeithasfa y Bala, yn 1833, y flwyddyn y bu farw y Parch. Richard Jones, y Wern, ac ar ol colli y gŵr enwog hwnw, arno ef y disgynodd yr arweiniad yn Ngorllewin Meirionydd. Yr oedd yr Arglwydd yn amlwg, yn yr amgylchiad hwn, yn gosod y naill beth ar gyfer y llall; yn cymeryd un gweinidog enwog ymaith, ac yn gosod un arall yn ei le. Bu y ddau ben i'r sir yn un, mae'n wir, dros rai blynyddau wedi hyn, ac yr oedd rhai dynion blaenllaw eto yn aros yn y pen arall, a chyd-weithiai Mr. Humphreys yn y modd hapusaf gyda hwy. Yr oedd wedi tyfu yn raddol i gymeryd y lle a barotoisai Rhagluniaeth iddo, ac erbyn yr amser y rhanwyd y sir yr oedd wedi dyfod lawer mwy i'r golwg nag y buasai cyn ei ordeinio. Fel hyn y dywed ei fywgraffydd am dano: "Feallai nad ellid ei ystyried ef yn ddiwygiwr mawr, can belled ag y mae dwyn allan gynlluniau newyddion yn perthyn i ddiwygiwr; nid oedd ganddo flas ar wneuthur rheolau a deddfau newyddion. Braidd na thybiwn mai goruchwyliaeth debyg i oruchwyliaeth y Barnwyr a fuasai yn fwyaf cydweddol ag ansawdd ei feddwl ef-eistedd mewn barn ymhob achos fel y digwyddai. Byddai yn arfer dweyd fod llawer yn gwneyd deddfau o bwrpas i'w tori. Ond os nad oedd yn ddiwygiwr mawr, yr oedd yn weithiwr heb ei ail, ac yn gwir ofalu am bob peth yr achos gartref a thrwy y sir; a byddai yn un o'r rhai blaenaf i gefnogi pob ysgogiad a farnai efe a thuedd ynddo i lesoli y 'deyrnas nad yw o'r byd hwn.'"

Rhan helaeth o'i waith gyda'r achos allanol, y tuallan i'w gartref, ydoedd mewn adeiladu ac adgyweirio capelau. Gelwid am ei wasanaeth, trwy y sir, i gynllunio capelau, ac efe fyddai yn eu gosod i'r gweithwyr, ac yn arolygu y gwaith nes y gorphenid hwy. Ymunai hefyd â'r gweithwyr i weithio â'i ddwylaw, gan ei fod mor hyddysg mewn saerniaeth coed a maen. Gwelwyd ef, wedi cael benthyg dillad gwaith, yn adgyweirio to capel Llanuwchllyn, ar fore dydd Llun, cyn cychwyn adref o'i daith. Gweithiai a'i ddwylaw yn ngwneuthuriad amryw gapelau, a phregethai ynddynt ar eu hagoriad. Heblaw gofalu am amgylchiadau allanol yr achos, rhodiai fel athraw ac athronydd ymysg ei frodyr. Rhoddai ei ddeall cryf, ei synwyr cyffredin anghyffredin, a'i ddywediadau pert a pharod, y fantais oreu iddo i fod yn arweinydd hyd yn nod ymysg doethion, ac o dan y cwbl yr oedd ynddo ddynoliaeth o'r fath ardderchocaf. Ganwyd ef yn Feirionwr, a bu fyw yn y sir ar hyd ei oes, a deallai ei hamgylchiadau a'i phobl yn well na phawb. Er iddo deithio llawer, yn ol arferiad ei oes, eto gwasanaethodd ef ei sir ei hun yn fwy na'r rhan liosocaf o'r brodyr oedd ar y maes yr un pryd ag ef. Efe a benodid bob amser i wastadhau amgylchiadau dyrus mewn eglwysi, ac fel sylwedydd craff, a barnwr mawr ei wybodaeth, efe a'u penderfynai os gwnai neb. Cariai gydag ef, hefyd, fel y Meistr mawr ei hun, olew i dawelu y dyfroedd pan y cyfodai yn ystormydd. Taflai ei ddylanwad o blaid pob symudiad gwladol a chrefyddol-rhyddfrydiaeth, dirwest, ac arolygiaeth yr eglwysi. Mewn gair, yr oedd yn allu mawr yn Nghyfarfodydd Misol y sir. Byddai mor hamddenol a chartrefol gyda'r holl frawdoliaeth yn y cynadleddau, ag yr arferai fod ar yr aelwyd gartref. Ni chafodd yr un o wledydd Cymru arweinydd i gario gwaith yr eglwysi ymlaen mor ddidrwst a diberygl.

Yn ychwanegol at y pethau a nodwyd, yr oedd Mr. Humphreys yn ŵr crefyddol iawn. Y mae cynifer o'i ddywediadau digrifol wedi cael eu hadrodd eisoes mewn gwahanol gysylltiadau yn yr hanes hwn, fel na raid eu crybwyll yma. Ond fe ganfydda y darllenydd fod y rhai hyny oll yn llawn o synwyr ac adeiladaeth. Cyfunwyd y difyrus a'r adeiladol ynddo ef i raddau helaethach yn ddiameu na neb arall o bregethwyr y sir. Yr oedd yn athronydd Cristionogol, a'i ysbryd yn efengylaidd. Deuai dyfnder ei grefydd i'r golwg yn ei fawr barchedigaeth i Dduw. Yn ei weddiau hynod rhedai ei feddyliau a'i ddeisyfiadau at yr orsedd gyda "gwylder a pharchedig ofn," a mynych y clywodd ei wrandawyr ef yn terfynu gyda dymuniad taer am i'r Duw mawr hwn fod yn Dduw iddynt byth. Cyrhaeddai ei ddylanwad ymhell ac yn agos-ymhlith ei gymydogion gartref, a chyda goreuwyr y Cyfundeb yn y cylchoedd uwchaf; pan gyfodai dyryswch yn y Cymdeithasfaoedd Chwarterol, y lle yr edrychid iddo am help i'w ddad-ddyrysu ydoedd at y doeth wr o'r Dyffryn. Ond ymataliwn rhag ymhelaethu, gan fod ei hanes i'w gael yn gyflawn yn ei gofiant.

Y PARCH. EDWARD MORGAN (1841—1871).—Ymhen tua blwyddyn wedi i Gyfarfod Misol Gorllewin Meirionydd ymffurfio yn sefydliad arno ei hun ar wahan i'r pen arall, y dechreuodd Mr. Morgan bregethu. Y mae hanes y naill a'r llall felly am y deng mlynedd ar hugain dilynol yn cydredeg. Daeth ef allan ar unwaith, fel y mae yn hysbys, yn bregethwr galluog a phoblogaidd. Nid hir y bu-dim ond yr ychydig flynyddoedd a gymerodd i berffeithio ei addysg-cyn iddo ddechreu gweithio yn egniol a phenderfynol ymhob cylch. Pregethai, hyd yn nod cyn gorphen cwrs ei addysg, gyda'r fath amlygrwydd ac effeithiolrwydd, fel y daeth yn ebrwydd i gael ei gyfrif yn un o brif bregethwyr y Cyfundeb. Ni wnaeth neb le iddo, ac nid oedd eisiau ychwaith. Dywedodd ef ei hun noson ei sefydliad yn weinidog yn Nolgellau, "Peidied neb a gwneyd lle i mi. Yr wyf yn bwriadu gwneyd lle i mi fy hun; ac wedi i mi wneyd fy lle fy hun, odid fawr na fedraf lenwi hwnw." Gwnaeth le mawr iddo ei hun mewn llawer o gylchoedd, a llanwodd ei le ymhob cylch yn drwyadl.

Nid mor hawdd ydyw nodi allan ei ragoriaethau, gan ei fod, fel gwyneb yr haul, yn disgleirio ymhob cwr. Gellir dweyd heb ddim petrusder iddo ymgodi fel pregethwr yn fuan ymhell uwchlaw ei holl frodyr yn Ngorllewin Meirionydd. Yr oedd yr engraifft oreu a welwyd mewn unrhyw oes o ddyn wedi llwyr ymgysegru i waith y weinidogaeth. Mawrhaodd ei swydd, a gosododd urddas arni gerbron pob graddau o ddynion. Nid oedd ei gorff ond gwanaidd, a bu mewn nychdod lled fawr amryw weithiau yn ystod ei oes fer, a'r syndod bron anesboniadwy ydyw iddo allu cyflawni yr holl waith a wnaeth trwy gymaint o wendid. Cafodd ei ddonio, mae'n sicr, â doniau uchel iawn i'r weinidogaeth; ac os derbyniodd ddeg talent gan ei Arglwydd, enillodd yntau, trwy lafur dybryd, ddeg talent eraill atynt. Byddai ei bregethau wedi eu cyfansoddi yn fanwl a gorphenedig cyn esgyn o hono i'r pulpud, a thraddodai y pregethwr hwy gyda'r fath egni a gwres, a chyda'r fath areithyddiaeth aruchel, nes peri i'w wrandawyr synu ac addoli, a byddent yn cael eu cario i fyny gan nerth ei areithyddiaeth, fel y cariwyd Ioan i fyny yn Llyfr y Datguddiad, i weled gogoniant trefn gras Duw. Rhoddid ef i bregethu ymhob Cyfarfod Misol ddwy waith y rhan fynychaf, y nos gyntaf ac am ddeg o'r gloch dranoeth. Disgwylid am wledd pan ddelai y lliaws ynghyd i wrando arno, ac ni chai neb ei siomi. Bu ei bregethau ef, noson gyntaf y Cyfarfod Misol, dros faith flynyddau, y gallu cryfaf yn ddiameu i godi Methodistiaeth a chrefydd yn y wlad. "Byddwn i yn disgwyl i Mr. Morgan fod yn dda," meddai y Parch. Rees Jones, Felinheli, yn ei anerchiad ar lan ei fedd, "pan yr elwn i wrando arno yn pregethu, ond bob amser elai tuhwnt i'm disgwyliad." Ni ddywedwyd gwell gwir erioed, rhagori y byddai ar ddisgwyliadau pawb, pa mor uchel bynag fyddai eu disgwyliad wrtho. Yn wahanol i lawer o ddynion mawr, rhagorai Mr. Morgan yn gyfatebol ymhob gwaith yr ymaflai ei law ynddo i'w wneuthur. Wrth wrando arno yn pregethu, teimlai ei wrandawyr fod yn anmhosibl i neb bregethu yn well; pan yn arwain y cynhadleddau yn y Cyfarfod Misol a'r Gymdeithasfa, rhoddai argraff ar feddwl pawb ei fod yn gwneuthur hyny yn y modd rhagoraf; pan yn cynghori yn y cyfarfod eglwysig, yn gweinyddu mewn angladd, yn arholi yn y Cyfarfod Ysgolion, yn traddodi anerchiad ar yr hustings yn amser etholiad-elai drwy ei waith yn yr holl gylchoedd hyn yn y modd mwyaf meistrolgar. Yr oedd y business man goreu y gellid ei gyfarfod, a phan esgynai y pulpud o ganol helyntion amgylchiadol yr achos, byddai fel angel yn ehedeg yn nghanol y nef. Pa waith bynag a gymerai mewn llaw, fe'i gwnelai mor berffaith na fedrai neb feddwl am gynyg ei wella ar ei ol. Mor hyfryd fyddai edrych arno yn llywyddu mewn unrhyw gyfarfod, yn chwipio trwy y pethau bychain a dibwys, gan feddu llygaid eryr i wybod pa bryd i roddi amser i'r pethau a ofynent am amser. Pwy bynag arall a geid yn ffyddlon ac yn selog, efe, yn ei ddydd, fyddai yn cynllunio ac yn ysgogi gyda phobpeth. Rhoddodd gychwyniad i lawer o gynlluniau, a chydag yni dyn wedi ei feddianu gorff ac enaid gan ysbryd gwaith, cariodd hwy allan, i raddau pell, er cyfarfod â llu o wrthwynebiadau cryfion. I ddefnyddio cymhariaeth o'i eiddo ef ei hun, edrychai yn myw llygaid pob llew a'i cyfarfyddai, nes ei wanychu, a pheri iddo gilio o'r ffordd. Efe ydoedd bywyd a phen-rheolwr y Cyfarfod Misol. Engraifft o hyny ydyw dywediad brawd o flaenor yn y sir, yr hwn oedd yn ymgynghori ag of o berthynas i ryw fater yn yr eglwys y perthynai iddi. "Deuwch ag ef i'r Cyfarfod Misol," ebe Mr. Morgan. "I ba beth y gwnawn ni hyny?" atebai y blaenor, "ond y chwi ydyw y Cyfarfod Misol." Mae y sylw yn arwyddo mai dyna syniad y wlad, yr hyn oedd wir. Cymerai yr arweiniad, yn un peth, am fod arwain yn gynhenid yn ei natur, ac hefyd oddiar wir ofal am achos yr Arglwydd yn yr holl eglwysi. Eiddigeddai âg eiddigedd mawr dros lwyddiant yr achos, a hiraethai o eigion ei galon am weled diwygiad yn yr eglwysi, yn enwedig diwygiad mewn cynhaliaeth briodol i'r weinidogaeth. Baich mawr ei fywyd oedd llafurio i ddeffro y wlad tuag at ei dyledswydd i osod arolygiaeth a bugeiliaeth ar yr eglwysi. Ceir ychwaneg ar hyn mewn penod sydd yn dilyn. Tybid gan rai, mae'n wir, y byddai yn gyru yn rhy chwyrn, ac yn cario pethau ymlaen a llaw uchel, a thynai y bobl a dybient felly yn ei ben yn fynych. Ond y gwir am hyn ydyw mai gŵr am fyned yn ei flaen oedd Mr. Morgan, a thuag at fod yn ddiwygiwr trwyadl, byddai raid iddo yn aml ymddangos fel yn cerdded o flaen ei oes. Nid mewn dim yr argyhoeddid ei gyfeillion agosaf, a'r rhai a'i hadwaenent oreu, yn gryfach, nag yn eu crediniaeth yn ei gydwybodolrwydd. Iddo ef, yn anad undyn, reality a safai y tucefn i'w holl weithrediadau. Er ei fod mor nodedig o flaenllaw ei hun, llawenhai yn fawr weled ei frodyr yn gweithio, rhoddai le dyladwy iddynt oll, ac amddiffynai hwy, fel penteulu yn amddiffyn tylwyth ei dŷ.

Fel prawf o'r gwaith mawr a wnaeth y gweinidog da a llafurus hwn, ac o'r parch a enillodd yn mysg eglwysi ei wlad, rhyw chwe' blynedd cyn terfyn ei oes, cyflwynodd Cyfarfod Misol Gorllewin Meirionydd dysteb iddo; yr hyn a wnaed i fyny o bwrs yn cynwys 220 gini, ynghyd â llestri tê a choffi, gwerth 52p. Cyflwynwyd y dysteb yn Nghyfarfod Misol y Dyffryn, Ebrill 1865. Cynhaliwyd cyfarfod arbenig i'r amcan nos Lun. Llywyddwyd gan W. Williams, Ysw., Ivy House, Dolgellau. Cymerwyd rhan yn y cyfarfod gan y Parchn. Joseph Thomas, Carno; David Davies, Abermaw; Robert Parry, Ffestiniog; Griffith Williams, Talsarnau; D. Evans, M.A.; William James, B.A.; Owen Jones, B.A.; a D. Jones, Llanelltyd. Cyflwynwyd anerchiad gyda y rhodd, yn yr hon y cyfeirir at wasanaeth effeithiol Mr. Morgan i'r Cyfundeb yn gyffredinol, ac i eglwysi Gorllewin Meirionydd yn arbenig. Pan y cymerwyd ef oddiwrth ei lafur i dderbyn ei wobr, yn 1871, cynyrchwyd teimlad dwys a galar cyffredinol yn y wlad, ac nid rhyfedd hyny, oblegid yr oedd y blaned ddisgleiriaf wedi machludo.

Y PARCH. ROBERT WILLIAMS, ABERDYFI. (A.D. 1842—1862).—Daeth ef i fyw i Aberdyfi y flwyddyn a nodir, a bu am ugain mlynedd yn weinidog llafurus a defnyddiol yn y sir. Nid oedd yn ail i'r penaf yn y Cyfarfod Misol mewn llafur gyda'r weinidogaeth, ac ymroddiad i'r gwaith yn gyffredinol. Cymeriad disglaer, duwiolfrydedd dwfn, diwydrwydd ac ymroddiad i bregethu efengyl y deyrnas, a roddodd iddo ef safle uchel fel gweinidog i Grist. Gwnaeth lawer o waith hefyd mewn adeiladu y saint ac ymgeleddu yr eglwysi, a bu yn gyfrwng neillduol o arbenig yn llaw yr Arglwydd i ddyrchafu crefydd yn ei wlad. Angenrhaid a osodwyd arno er enill bywoliaeth i'w deulu, i fod mewn cysylltiad â masnach ar hyd ei oes, ond o'r dosbarth o weinidogion y bu raid iddynt ymdrafferthu gyda'r byd, anhawdd ydyw cyfeirio at neb a gyfodwyd yn gymaint uwchlaw y byd ag efe.

Bu ar fedr, unwaith neu ddwy, symud i Ddolgellau, i gymeryd gofal eglwys barchus Salem, ac y mae gohebiaeth ar gael a fu rhyngddo â swyddogion yr eglwys i'r amcan hwnw, ond oherwydd rhyw amgylchiadau neu gilydd, syrthiodd y bwriad i'r llawr. Rhydd y Parch Dr. Edwards, y Bala, ei syniad am dano mewn llythyr at Mr. Williams, Ivy House. Gan eu bod mewn angen am weinidog yn Nolgellau ar y pryd, ac mewn ymchwiliad am un, enwa Dr. Edwards yn ei lythyr un o wyr blaenaf y Cyfundeb fel y cymhwysaf y gwyddai am dano, ac yna dywed,—"Next to him I would place Mr. Robert Williams, Aberdovey. In some respects I would place Mr. Williams first. In weight of character, piety, wisdom, and general usefulness, I doubt whether you could have any one to equal him. But as preaching talent is an essential qualification at Dolgelley, for this reason, and for this alone, I place him second on the list."

Cafodd Mr. Robert Williams ei fedyddio mewn modd arbenig iawn gan ysbryd y Diwygiad yn 1859—60. Yn y tymor hwnw yr oedd ei weinidogaeth yn anarferol o rymus, a thrwyddi hi dychwelwyd lliaws mawr o bechaduriaid at y Gwaredwr. Yr amser hwn, gwnelai sylwadau ar yr Ystadegau yn Nghyfarfod Misol y Dyffryn, ac wrth weled fod nifer mawr o ddychweledigion wedi eu hychwanegu at yr eglwysi, a bod gofal am danynt ar ol eu dychweliad, dywedai rywbeth i'r perwyl a ganlyn—Er fod Iesu Grist yn ddirmygus pan oedd yma yn y byd, yr oedd ganddo ddillad gwerthfawr. Ni wnaeth y milwyr gyfrif yn y byd o ddillad y lladron, ond wedi croeshoelio, Iesu Grist, fe aethant i ranu ei ddillad ef. Mae yn dda iawn gen i feddwl fod miloedd rhwng bryniau Meirion nad ydynt ddim am adael i'r Iesu fod mewn dillad gwael.

Pregethai mewn Cyfarfod Misol yn Mhennal, pan oedd y Diwygiad yn ei bwynt uchaf, ac y mae hanes y bregeth hono yn dangos pa mor nefolaidd oedd ysbryd y pregethwr, a pha mor uchel yr oedd teimladau y gwrandawyr yn amser y diwygiad hwn. Yr oedd y gorfoledd mor gyffredinol fel mai trwy anhawsder mawr y gallai y pregethwr gael myned ymlaen i bregethu. Wedi i'r bregeth gyntaf fyned trosodd, ac i Mr. Williams gymeryd ei destyn, dywedai yn debyg i hyn:—"Da chwi, ceisiwch ymlonyddu am ychydig; mae yn dda iawn gen i weled y teimladau uchel yma, ond phery rhain ddim yn hir. Rhaid i ni gael rhywbeth fydd yn aros gyda ni-rhywbeth fyddo yn adeiladaeth i ni wedi i'r teimladau yma fyned heibio. Mi fyddai yn dda gen i pe gallech ymdawelu, i mi gael myned ymlaen i ddweyd tipyn o'r gwirionedd." "O'r gora," ebe hen gymeriad hynod oedd wedi dyfod bellder o ffordd i'r cyfarfod, o'r enw Dic Pugh, Llanwrin, yr hwn a safai yn yr alley yn agos i ganol y capel-"o'r gora, mi gymra i ofal y patch yma, i'w cadw nhw 'n ddistaw." Ac yn ol ei air, pan y digwyddai i'r bobl roddi ymollyngiad i'w teimladau, gwnai ei oreu i'w cadw yn ddistaw, dywedai wrth hwn am dewi, rhoddai ysgydwad i un arall, a chauai ei ddwrn ar y lleill. Ond bob yn dipyn yr oedd ysbryd y pregethwr yn gwresogi, a chyda'i lais nefolaidd dywedai yn gynes am y Gwaredwr, a'r groes, a'r gwaed, fel na ellid cadw y bobl rhag tori allan i waeddi eto. "O ho!" ebe Dic Pugh, "os ewch chwi ymlaen y ffordd yna yn y pulpud, fedra i ddim cyflawni fy addewid i gadw y bobl yn ddistaw."

Y PARCH. ROBERT PARRY, FFESTINIOG (A.D. 1845—1880).—Rhoddwyd crynhodeb o'i hanes eisoes mewn cysylltiad âg eglwys Peniel, lle bu yn llafurio gyda chysondeb a llwyddiant am flynyddau lawer. Yr oedd efe yn wr deallus, yn ddiwylliedig ei feddwl, a thrwy fawr ymdrech wedi cael addysg Athrofaol. Yn fuan wedi iddo ddechreu pregethu ac ymsefydlu yn Ffestiniog, daeth i gymeryd rhan flaenllaw gydag achosion yr eglwysi yn y sir. Perthynai iddo lawer o ddeheurwydd gyda phob gwaith a gymerai mewn llaw. Gwnaeth lawer mewn holwyddori yr ysgolion-lle y rhedai ei dalent yn fwyaf amlwg-mewn holi blaenoriaid, mewn ymweled â'r eglwysi, ac mewn cyflawni yr holl orchwylion a berthynent i'r Cyfarfod Misol. Elai i gynal cyfarfodydd eglwysig i'r ardaloedd o amgylch ei gartref, cyn i weinidogion gael eu gosod ar yr eglwysi. Gweithiodd yn ddiwyd a ffyddlon, mewn amser yr oedd y gweithwyr yn anaml yn y sir.

Y PARCH. GRIFFITH WILLIAMS, TALSARNAU (A. D. 1848 —1881).—Ni bydd rhestr y gweithwyr a'r gofalwyr am eglwysi Gorllewin Meirionydd, mewn un modd yn gyflawn heb i Mr. G. Williams fod ynddi. Yr oedd yntau, fel ei gyfaill eu, a'i gyd-lafurwr, Mr. Robert Parry, yn ddeallus a diwylliedig, ac yn wr wedi ei ddysgu yn mhethau teyrnas nefoedd. Dygwyd ef i fyny o'i febyd yn sŵn gweinidogaeth pregethwyr Sir Feirionydd, a phreswyliai yn ystod ei oes gyhoeddus, o fewn llai na deng milldir i gartref y Diwygiwr mawr o'r Dyffryn. Yr oedd wedi yfed yn helaeth o'i ysbryd, a theimlai gymaint ar ol ei golli, nas gallai wneuthur dim am lawer o amser ond hiraethu am dano. Clywsom ef yn dweyd yr adeg hono, "ei fod yn teimlo fod darn mawr o'r byd wedi ei gymeryd i ffordd. pan gymerwyd Mr. Morgan o hono." Rhedai ei ddefnyddioldeb yntau, i fesur mawr, yn yr un cyfeiriad a gweinidog enwog y Dyffryn. Efe a Mr. Robert Parry, ar ol colli y gweinidogion hynaf, fyddent yn cynal i fyny freichiau Mr. Morgan. Yr oedd yn Mr. Griffith Williams raddau helaeth iawn o gymhwysderau i ofalu am yr eglwysi-"arafwch, a phwyll, a gwelediad gwyliedydd." Yr oedd ynddo ddigrifwch ac arabedd, a byddai ei arabedd ef fel eiddo Mr. Humphreys, yn gwasanaethu er adeiladaeth. Ei nôd a'i uchelgais oedd bod yn ddefnyddiol a gwasanaethgar gydag achos yr Arglwydd. A chyrhaeddodd y nod hwn i foddlonrwydd mawr. Byddai yn meddwl, yn cynllunio, ac yn trefnu rhyw ddiwygiadau yn wastadol. Llafuriodd yn ddiwyd mewn amryw gylchoedd, ac yn raddol cyrhaeddodd amlygrwydd a dylanwad, fel y teimlwyd fod ei golli yn golled fawr i'r achos yn gyffredinol. Nid oes le i ymhelaethu; cyfeiriwn y darllenydd at ei Gofiant, yr hwn a gyhoeddwyd yn y flwyddyn 1886.

Y PARCH. DAVID DAVIES, ABERMAW (A. D. 1834—1887).—Perthynai ef i Sir Feirionydd fel pregethwr a gweinidog o'r dechreu, ond ychydig dros ugain mlynedd y bu yn preswylio yn y rhan Orllewinol, ac am y deuddeng mlynedd olaf o'i oes, gwasanaethai yr eglwysi a'r achos yn gyffredinol, gan ei fod wedi cwbl ymryddhau oddiwrth bob gofalon eraill. Y tymor hwn, a phob amser ar ei oes, safai ymhlith y rhai blaenaf gyda. phob gwaith cyhoeddus-efe fyddai yr ymadroddwr penaf yn. wastad lle bynag y byddai. Gwnaethpwyd rhai nodiadau am dano mewn cysylltiad â'r Abermaw, a dywedwyd ddarfod i'w weinidogaeth ar rai adegau o'i fywyd fod yn danbaid iawn, ac: iddo fod yn foddion i droi llawer o bechaduriaid i gyfiawnder.. Parhaodd y tanbeidrwydd a'r gwresogrwydd hwnw ynddo hyd ddiwedd ei ddyddiau. Cariai wres gydag ef i dymheru yr hinsawdd, boed hi mor oer ag y byddo. Teimlodd ei hun hefyd, megis y crybwyllwyd, yn berffaith yn ei elfen, byth wedi ymryddhau oddiwrth ofalon bydol yn Mhenmachno.. Pregethu yr efengyl, darllen llyfrau newyddion, a gwasanaethu yr eglwysi, fyddai ei hoff waith. Byddai ef yn rhan o'r Cyfarfod Misol mor hanfodol ag ydyw y coed yn rhan o'r capel. Dacw ef i'w weled ymhob un o honynt. Eistedda yn nghongl y sêt fawr, ac ni feddylia neb am i'r un drafodaeth gael ei chario ymlaen heb iddo ef siarad. Dacw ef yn codi i fyny, ac yn hwbian ymlaen a'i ffon, byth wedi ei gloffni trwy y ddamwain a gafodd, ac ar ol y frawddeg gyntaf, rhydd nôd sydyn ymlaen i'w ben. Mae ei lais fel cloch, ar darawiad, yn cyraedd cwr pellaf y cynulliad, ac mae pawb ar y gair cyntaf yn deffro. Pawb yn gwrando bellach â'u clustiau a'u geneuau, ac y mae ffrwd o ddawn yn dylifo allan fel yr afon ar li, ac nid oes neb. a wyr ymha le y terfyna y siaradwr. O un peth y mae sicrwydd, y bydd y cyfarfod wedi cael ysgydwad drwyddo cyn Fel John Jones, Tremadog, mewn y gorphena ei araith. ymadroddi y rhagorai ef yn fwy na dim arall. Nid ydys, ar un cyfrif, i dybio ei fod yn ddiallu; yn hytrach, yr oedd ganddo feddwl treiddgar, gafaelgar, a dychymyg cryf a bywiog. "Mi fedraf fi," ebai wrth y Parch. R. H. Morgan, M.A., "ddesgrifio pethau yn well nag y medraf wneyd dim arall. Mi fyddaf yn gweled peth o'm blaen, ac ni fydd byth ball am air i'w ddarlunio." Dyna yn union ddarluniad o hono. Ond elai weithiau i ganol yr anialwch gyda'i ddesgrifiadau. Clywyd ef mewn lle cyhoeddus yn darlunio y march yn rhedeg. Dilynai y gymhariaeth yn bur bell, trwy ddweyd fod y march yn galpio ymlaen, yn chwyrnellu myn'd, i fyny y rhiwiau, heibio'r cornelau, trwy ddanedd y llidiardau, ac i ble yr aeth o yn y diwedd ond at ei dòr i'r mwd. Cipid yntau ar ei hynt weithiau, nid yn annhebyg i'r march wedi ei gynhyrfu gan swn y gerbydres, ac odid fawr na byddai wedi myned dros y cloddiau cyn y dychwelai. Gwelwyd ef ryw dro wedi cael llosgi ei fysedd gyda'i gyhoeddiadau Sabbothol. Ymhen. rhai blynyddau wedi hyny yr oedd ymdrafodaeth ynghylch peidio rhoddi cyhoeddiadau gymaint o amser ymlaen llaw. Teimlai llawer yn gryf oherwydd afresymoldeb y peth, a dadleuai rhai brodyr dros beidio rhoi cyhoeddiadau ond hyd ddiwedd y flwyddyn oedd yn cerdded ar y pryd. Yr oedd Mr. Davies ar y fynyd yn erbyn y cynygiad hwnw. "Na," meddai, "mi wnes i gytundeb i beidio eu rhoi pan fu hyn dan sylw flynyddoedd yn ol, ac fe wnaeth pawb o honoch chwi gytundeb, i beidio gofyn na rhoi cyhoeddiad hyd nes y deuai y Dyddiadur allan yn mis Tachwedd; ac erbyn i'r mis hwnw ddyfod, yr oeddych chwi y blaenoriaid yma wedi llenwi eich dyddiaduron, a 'doedd gen i unlle i fyn'd; a'r flwyddyn hono, mi fu raid i mi fyn'd i Cwmystwyth, a Chwm Penmachno, a Chwmpenanar, a Chwmeisian, a 'dwn i sawl cwm y bum i ynddynt; a'r flwyddyn hono yr eis i Leyn ac Eifionydd, ac y torais i fy nghoes."

Fe fu Mr. Davies, modd bynag, o wasanaeth mawr i achos crefydd trwy ei oes faith. Byddai fel castell i lechu yn ei gysgod mewn achosion o ddisgyblaeth yn yr eglwysi, a phan y cyfodai anghydwelediad yn nghynadleddau y Cyfarfod Misol. Arosai yn y cyfarfodydd trwy y dydd dranoeth, ac, fel rheol, efe fyddai un o'r ddau i bregethu y nos olaf, a byddai yn wrandawr astud, a chyda'i amen, rhoddai lawer o gynorthwy, oddigerth y byddai wedi cymeryd rhyw syniad yn erbyn y pregethwr. Ar ddau amgylchiad neillduol yn nghynadleddau y Cyfarfodydd Misol, deuai ei ragoriaeth i'r golwg tuhwnt i bawb, sef wrth ymddiddan â'r blaenoriaid, ac yn y cyfarfod eglwysig cyhoeddus boreu yr ail ddydd. Ni bu neb yn y sir, yr oes hon beth bynag, yn debyg iddo yn myned trwy y gwasanaeth hwn. Yr oedd yn ddiguro am ei sylwadau parod a phwrpasol ar y cyfryw achlysuron. Wele rai engreifftiau o honynt. Mewn Cyfarfod Misol yn Aberllefeni, gwrandawai ar yr hen bererin Rowland Evans yn adrodd ei brofiad, a gofynai, "Sut mae'r achos yma?" "Wel, 'does yma ddim byd neillduol i'w ddweyd am dano," oedd yr ateb; "mae pob peth yn myn'd ymlaen yn eithaf tawel yma!" "O, yr ydych yn cytuno a'ch gilydd, ynte?" meddai Mr. Davies. "Ydym," atebai R. E., "ond y mae arna' i ofn ein bod ni yn cytuno i gysgu." A dangosai yr hen flaenor ei fod yn ambeus ac ofnus am ei fater tragwyddol. "Wel," meddai Mr. Davies drachefn, "pur anniben ydyw yr hen Fethodistiaid yma yn gwneyd sum bywyd tragwyddol. Mae rhai yn ei gorphen hi mewn mynyd, a dyna'r pryder i gyd trosodd; ond am yr hen Fethodistiaid, rhyw ffigiwr yrwan a ffigiwr yn y man y mae nhw yn ei roi; ond yn y diwedd, mae nhw yn bur siwr o gael y total yn iawn—bywyd tragwyddol."

Yn yr un gymydogaeth, yr oedd nifer y capelau wedi amlhau, a'r boblogaeth wedi cynyddu, yr hyn a alwai am wneuthur cyfnewidiad yn y Teithiau Sabbothol, a dygwyd y mater gerbron y Cyfarfod Misol, i geisio ei benderfynu. Ond methu dyfod i gydwelediad yr oeddis, er dwyn cynygion lawer ymlaen, gan fod rhwystrau yn cyfodi o'r fan yma, a rhwystrau o'r fan draw. O'r diwedd cyfodai Mr. Davies i fyny, a dywedai, "Dydyw hyn yn ddim byd ond bachgen wedi myn'd yn fwy na llon'd ei ddillad. Mi welsoch y bachgen wedi tyfu trwy ei ddillad; ei dad wedi rhoddi dillad nwddion iddo, ond mae'r bachgen wedi tyfu trwy ei ddillad—ei freichiau a'i goesau wedi tyfu trwyddynt, ac mae'n rhywyr cael dillad nwddion iddo eto, ac mae'r tad yn llawenhau drwyddo fod y bachgen wedi tyfu trwy yr hen ddillad. Yr un peth yn union sydd yma—y teithiau wedi tyfu trwy eu dillad. Fe fu yr hen dadau wrthi yn yr ardaloedd hyn, yn ceisio gwneyd dillad i ffitio'r teithiau. Ond bellach, y maent wedi tyfu trwy'r hen ddillad, ac mae eisiau dillad nwddion. Testyn i lawenhau sy' genym ni, fod eisian i ni wneyd dillad nwddion i'r teithiau yma sy' wedi tyfu trwy yr hen ddillad."

Bu y Cyfamod Gras yn fater seiat am wyth o'r gloch yr ail ddydd fwy nag unwaith, a chofir i Mr. Davies wneuthur sylwadau godidog wrth siarad ar y pwnc. Gwnaeth sylwadau tebyg mewn mwy nag un cyfarfod. "Dyma lle mae cadernid y Cristion," meddai, "o'r fan yma mae'r cwbl yn dyfod iddo; o'r cyfamod mae'n derbyn ei gynhaliaeth ar hyd ei fywyd, ac i gysgod y cyfamod y mae'n rhedeg i lechu am noddfa tua'r diwedd. Yn debyg iawn fel y byddwch chwi yn gweled y geifr tua'r creigiau yna. Oddeutu'r graig y mae'r bwch yn troi trwy'r dydd, ac i dop y graig y mae'n myn'd i orwedd at y nos. O'r graig y mae'n cael ei fwyd-deilen o'r fan yma a deilen o'r fan acw rhwng agenau y graig, ac y mae yn ymgripio rhwng ei danedd hi o foreu hyd y nos. Ac wedi delo'r nos, mae o'n gorwedd i lawr ar y graig. Ac mae'n nhw yn dweyd mai ar y graig noeth y myn o fod, heb yr un blewyn na'r un gwelltyn rhyngddo â hi; a dacw fo, yn gorwedd fel brenin ar dop y graig, yn edrych i lawr ar y byd i gyd odditano, uwchlaw y coed a'r ceunant, a'r llynoedd a'r afonydd—mae o yn ei gartref ar dop y graig. Felly mae'r Cristion, ymhob storom y mae creigiau'r cyfamod o dan ei draed o. Mi fu Mr. Charles mewn tipyn o drallod, pan y rhewodd ei fawd o, wrth groesi Migneint yna, yn y flwyddyn 1799, ond dacw yntau yn myn'd i dop y graig, ac yn y fan hono yn cyfansoddi ac yn canu yr hen benill,-

Syfled iechyd, syfled bywyd,
Cnawd a chalon yn gytun,
Byth ni syfla amod heddwch
Hen gytundeb Tri yn Un.'"

Ar lawer adeg, gyda sylwadau o'r natur yma, cariai gydag ef gynulleidfaoedd cyfain. Y mae dwfn hiraeth yn nheimlad ei frodyr ar ei ol hyd heddyw.

Y PARCH. ROBERT ROBERTS, DOLGELLAU (A. D. 1875—1889). Efe yw yr olaf hyd yn bresenol o'r cedyrn a gwympodd. Ychydig gyda phymtheng mlynedd fu ei arosiad yn y sir hon, ond yr oedd yn ŵr amlwg a blaenllaw yn y Cyfundeb er's llawer o amser, wedi ei ordeinio yn gyflawn weinidog yn y flwyddyn 1853. Feallai mai y crynhodeb goreu ellir ei roddi o'i hanes ydyw yr hyn a ymddangosodd yn y Dyddiadur am y flwyddyn hon. Yr oedd efe yn enedigol o Sir Ddinbych. Oddeutu yr adeg y dechreuodd bregethu, aeth i Athrofa y Bala, a ffurfiodd yno gylch o adnabyddiaeth eang. Yr oedd ganddo ymlyniad mawr wrth yr athrofa, ac efe oedd ei hysgrifenydd am dymor ar ol marwolaeth y Parch. E. Morgan. Ar ol gorphen ei addysg, ymsefydlodd dros ychydig yn y Rhyl. Rhoddwyd galwad iddo oddiyno i fod yn weinidog yn eglwys Seion, Llanrwst. Wedi bod yn gweinidogaethu yno am rai blynyddau, bu yn preswylio yn Abergele. Yn y flwyddyn 1875, derbyniodd alwad oddiwrth eglwys Salem, Dolgellau, ac mewn canlyniad, symudodd i dreulio gweddill ei oes o fewn cylch Cyfarfod Misol Gorllewin Meirionydd. Ymhen y ddwy flynedd wedi ei ddyfodiad i Ddolgellau, adeiladwyd capel Bethel, ac yr oedd efe o hyny allan yn weinidog ar y ddwy eglwys. Yn Sir Feirionydd, yn gystal ag yn Sir Ddinbych cyn hyny, yr ydoedd yn weithgar a defnyddiol gyda theyrnas yr Arglwydd Iesu, ac ar y blaen gyda holl symudiadau yr achos. Rhedai cwrs ei feddwl yn gryf gyda threfniadaeth eglwysig. Gwnaeth lawer, ac feallai fwy na'r un gweinidog arall, i gael pethau i drefn yn y Cyfundeb, yn enwedig gyda'r Ysgol Sabbothol a chyfrifon eglwysig. Mae ei lyfr a gyhoeddwyd yn ddiweddar ar Elfenau Methodistiaeth yn gofgolofn o'i allu, a'i fedr, a'i lafur gyda threfniadaeth eglwysig. Yn y gwasanaeth hwn a wnaeth i'w wlad, safai yn uwchaf ymysg lliaws ei frodyr. Yr oedd yn ŵr pwyllog, a doeth, a nodedig o gymdeithasgar; ei gymeriad yn bur a difrycheulyd; ei weinidogaeth yn ymarferol a gafaelgar; ei ysbryd bob amser wedi ei drwytho yn yr hyn oedd gywir, a dihoced, a chrefyddol; ei farn yn addfed ar bob mater, a holl amcan ei fywyd wedi ei gysegru yn erbyn pechod a drygioni, yn ei holl agweddau. Ar gyfrif ei fywyd diargyhoedd, ei ymroddiad diball, a'r gwasanaeth a wnaeth i'r Methodistiaid mewn llawer cylch, bydd ei goffadwriaeth yn barchus dros amser hir i ddyfod. Bu farw Hydref 23ain, 1889, yn 71 mlwydd oed.

Y gweinidogion y rhoddwyd ychydig ddarluniad o honynt oeddynt arweinwyr y Cyfarfod Misol o'i sefydliad hyd yn awr. Heblaw hwy, bu amryw weinidogion a phregethwyr eraill yn dra gwasanaethgar yn eu dydd. Lewis William, Llanfachreth, yn ddiameu oedd y ffyddlonaf o holl lefarwyr Sir Feirionydd. Dyn ydoedd a gyfodwyd gan yr Arglwydd, i wneuthur gwaith ardderchog, mewn amser o dywyllwch ac anwybodaeth mawr. Mae y gyfrol gyntaf o'r hanes hwn wedi ei britho â chyfeiriadau at y gwaith a wnaeth. Richard Roberts, Dolgellau, a wnaeth lawer o wasanaeth gyda'r Ysgol Sabbothol, ac mewn pregethu yn lleoedd bychain y sir, yr un adeg a dyddiau Lewis William. Bu hefyd dros hir amser yn bregethwr adnabyddus a chymeradwy drwy ranau helaeth o'r wlad. Parhaodd yn ffyddlon ar y maes hyd yr amser yr oedd y to presenol o bregethwyr yn dechreu ar eu gwaith. Oddeutu yr un amser y terfynodd oes Humphrey Evans, Maethlon. Gwr ffraeth a diddanus oedd efe, ac un yn meddu, fel y dywedir, gryn lawer o asgwrn. Rhoddai i'r gwrandawyr "ddidwyll laeth y gair," a byddai ar brydiau o dan yr eneiniad, yn enwedig wrth weinyddu yr ordinhad o Swper yr Arglwydd. Un o feibion natur ydoedd, ac wedi derbyn ei addysg yn ysgol natur. William Jones, Maethlon, a gymerwyd i'r orphwysfa rhyw ddeng mlynedd o'i flaen yntau. Cofir am dano fel un hyfryd iawn i'w wrando. Meddai lais a dawn mwy poblogaidd na llawer o'i gyd-oeswyr, natur gymdeithasgar, a dull enillgar. Dechreuodd ei yrfa grefyddol yn niwygiad Beddgelert, a bu graddau o ôl yr amser hwnw arno ar hyd ei oes. Pregethwr melus a chymeradwy iawn y cyfrifid ef gan bawb. Cyd-oesai Dafydd Williams, Talsarnau, â'r brodyr a enwyd. Yr oedd ef yn fwy sylweddol na rhai o honynt, ond ei ddawn yn llai poblogaidd. Dilynodd Humphrey Williams, Ffestiniog, lawer ar y Cyfarfodydd Misol am ddeugain mlynedd, a chlywid ei leferydd ynddynt yn fynych. Defnyddiai gymhariaethau a gwnai sylwadau tarawiadol; a chan ei fod yn meddu graddau o ffraethineb a dawn ymadrodd lled helaeth, gwnai argraff ar y cynadleddau pan y byddai eraill wedi methu. Ac am ei ymdrechion yn gwasanaethu crefydd yn y sir trwy lawer o anhawsderau, mae yn sicr o fod yn haeddu clod. Yr oedd Robert Griffith, Bryncrug, yn hen was i Mr. Humphreys. Gŵr serchog, crefyddol, hawdd ei drin, a pherffaith ddidwyll yn ei holl ymwneyd a phethau y ddau fyd. Yr oedd Griffith Evans, Bryncrug, wedi hyny o Aberdyfi, yn fwy deallus na llawer, yn foneddigaidd ei ymddygiad, yn ddiargyhoedd ei rodiad, ac yn perchen argyhoeddiadau dyfnion. Cyfrifid Owen Roberts, Llwyngwril, gan y gwrandawyr yn bregethwr o radd uchel, a bu am ran o'i oes yn gymeradwy, a llawer o alwad am dano. Gwasanaethodd Owen Roberts, Llanfachreth, ardaloedd ei gartref gyda ffyddlondeb a chymeradwyaeth mwy na'r cyffredin, ond daeth ei oes i'r pen cyn iddo ddyfod yn adnabyddus mewn cylch eangach. Bu Hugh Roberts, Corris, hefyd yn llafurus a defnyddiol yn ei weinidogaeth dros dymor hir.

Y mae rhai o'r blaenoriaid wedi llenwi lle amlwg gyda'r achos yn y sir yn ystod yr haner can' mlynedd diweddaf. Bu llu mawr o honynt, yn wir, yn nodedig o ddefnyddiol yn eu cartrefi, am y rhai y gwnaethpwyd coffhad ynglŷn â'r lleoedd yr oeddynt yn byw. Nid oes a fynom yn awr ond ag ychydig nifer a fuont fwyaf blaenllaw gyda gwaith y Cyfarfod Misol. Morris Llwyd, Cefngellcwm, a dreuliodd ran helaeth o'i oes yn dilyn y cyfarfodydd pan oedd dau pen y sir yn un, ac am dros bum' mlynedd ar hugain wedi hyny. Cafodd ef addysg yn moreu ei oes, ac yr oedd yn ŵr pwyllog, ac yn perchen barn gywir. Iddo ef yr ymddiriedid y cyfrifon, a'r arian, ac ato ef yr apelid am gyngor mewn achosion dyrus. Pe gofynasid pwy oedd y llareiddiaf o'r tô o hen flaenoriaid y sir, tebyg iawn mai yr ateb fuasai, Morris Llwyd, Cefngellewm. Cyfrifid William Ellis, Maentwrog, yn rhan hanfodol o'r Cyfarfod Misol yn ei amser. Ond llefaru y byddai ef, nid trefnu. Ystyrid ef y lleiaf o'r trefnyddion, a'r llefarwr penaf o'i urdd. Mewn cynghori, ymweled â'r eglwysi, trin materion pwysig yn yr eglwysi, safai ochr yn ochr â'r pregethwyr. Byddai Humphrey Davies, Corris, yn trefnu ac yn llefaru. Yr oedd ef yn wr meddylgar, hirben, medrus mewn gyru gwaith ymlaen. Efe yn fynych fyddai llywydd y Cyfarfod Misol. Perthynai iddo awdurdod a threfnusrwydd. Mr. Williams, Ivy House, Dolgellau, oedd un o'r tywysogion ymysg y blaenoriaid. Gwelir oddiwrth y cofnodion y byddai yntau yn fynych yn llywydd y Cyfarfod Misol. A bu yn cael ei anfon drosto i'r Gymdeithasfa a chyfarfodydd pwysig eraill, hyd yn nod cyn ei dderbyn yn aelod rheolaidd o hono fel blaenor. Cymerai ddyddordeb mawr yn yr achos yn allanol ac ysbrydol, fel y byddai yn trefnu ac yn ymdrafferthu, ac yn gwneuthur rhyw waith beunydd gyda rhyw ran neu gilydd o'r deyrnas. Mae eglwysi Gorllewin Meirionydd o dan ddyled fawr i'r boneddwr hybarch o Ivy House. Mr. W. Rees, Towyn, oedd ŵr o ymddangosiad boneddigaidd, a theimlad ystwyth; gosodai urddas ar y cyfarfodydd, a phan y cyfodai i siarad ynddynt, gyda'i sel danbaid a gwresogrwydd ei natur, cadarnhai ei frodyr. Yr oedd Thomas Jones, Corris, er's cryn amser cyn diwedd ei oes, wedi dyfod yn un o'r blaenoriaid mwyaf gweithgar ac ymroddedig a fu erioed yn y sir. Y mae pawb sydd eto yn fyw yn cofio William Mona Williams, Tanygrisiau, yn ŵr o safle anrhydeddus. Ar gyfrif yr amser maith y bu yn y swydd, ei ymroddiad llwyr i bob gwaith, ei gynghorion synhwyrlawn, a'i gyfarwyddiadau tadol, ni bu yr un blaenor gan y Cyfundeb yn haeddu parch dau—ddyblyg yn fwy nag efe. Wrth gofio am y llu mawr o'r dynion hyn a fuont yn wyr enwog gynt, onid oes gwir yn ngeiriau Zechariah—"Eich tadau, pa le y maent hwy? A'r proffwydi, ydynt hwy yn fyw byth?"