Hanes Niwbwrch/Yr enwau wrth ba rai yr adnabyddid Niwbwrch
| ← Sefyllfa ddaearyddol Niwbwrch | Hanes Niwbwrch gan Owen Williamson |
Hanes Llanamo neu Rhosyr o dan y Tywysogion Cymreig → |
2. YR ENWAU WRTH BA RAI YR ADNABYDDID NIWBWRCH AR WAHANOL ADEGAU
Llanamo. Dyma enw henafol iawn a roddwyd i'r lle oherwydd i'r eglwys ar y cyntaf gael ei chysegru i St. Amo. Dywedir i'r enw mewn oes mwy diweddar gael ei lygru i Lananno. Pan aeth yr hen Eglwys Brydeinig yng Nghymru o dan ddylanwad y Babaeth newidiwyd enwau llawer o'r saint Cymreig am enwau Ysgrythyrol. Efallai i eglwys Niwbwrch gael yr enw St. Petr trwy ryw oruchwyliaeth felly. Pa fodd bynnag y bu, adnabyddir y plwyf fel rhan o Undeb tlodion Caernarfon wrth yr enw St. Peter's Newborough.
Mio Borth.—Nis gallaf ddweyd pa bryd y galwyd y lle wrth yr enw hwn. Gwelais yr enw yn rhestr plwyfi Cymru yn Myv. Arch. of Wales.
Rhosyr, Rossir, Rhoshir.—Mae Rhosyr yn enw lled henafol. Dyma'r enw yn amser Dafydd ap Gwilym, yn y bymthegfed ganrif
Rhos Fair.—Yr oedd yma Gapel neu Eglwys cysegredig i St. Mair. Mae digon o brofion mai y Capel hwnnw sy'n ffurfio. cangell yr eglwys blwyfol fel y mae yn bresennol. Mae'n debyg i'r lle dderbyn yr enw Rhos Fair oherwydd enwogrwydd Capel Mair ryw adeg neu gilydd mewn oes Babyddol. Pe gellid dibynnu rhywfaint ar yr englyn sydd isod gellid meddwl mai Rhos Fair oedd enw y lle yn amser y tywysogion Cymreig :
'Mae Llys yn Rhos Fair, mae Llyn,—Mae eurglych,
Mae arglwydd Llewelyn,
A gwyr tal yn ei ganlyn,
Mil myrdd mewn gwyrdd a gwyn."
Rosfeyr—Dyma ffurf yr enw yn yr “Extent.” Rhosfain.—Llygriad o Rhos Fair.
Novum Burgum.—Rhyddhaodd Edward I. gaethion Rhosyr, ac efe a wnaeth y dref yn fwrdeisdref; ac oherwydd hynny galwyd y lle yn Fwrdeisdref Newydd, neu yn Lladin Novum Burgum. Gwel Record of Carnarvon. ("ex Novum Burgum, fol. 58. p. 85.")
Novo(?)beri.—Mae hwn yn debyg iawn i ryw fath o Ladineiddiad yr enw. Gwelir ef ar garreg tu fewn i'r eglwys, mewn cilfa fwaog ymhared deheuol y gangell, ac yn agos i'r allor. "Hic jacet D(omi)n(u)s Matheus ap Elyas capellanus Beatæ Mariæ Novo(?)beri quique ces... .v Ave Maria Ha." Nid wyf fi yn gwybod a ydyw Novo(?)beri yn ffurf arall o'r enw Novum Burgum ai peidio. Yr hyn allaf fi ddweyd ydyw fod rhyw debygrwydd yn y naill i'r llall.
Newborough—Yr enw Seisnig, a'r hwn sydd mewn arferiad yn awr.
Newburgh.—Ffurf arall i'r enw Seisnig. (Gwel Journals of the House of Commons, Vol. xx.)
Niwbwrch.—Hwn ydyw yr enw sathredig presennol, ac mae'n amlwg mai llygriad ydyw o Newburgh.