Hanes Sir Fôn/Plwyf Llanbedr-Goch

Hanes Sir Fôn

gan Thomas Pritchard, ('Rhen Graswr Eleth)

PLWYF LLANBEDR-GOCH.

Saif y plwyf oddeutu saith milldir i'r gogledd-orllewin o Beaumaris. Yr un ydyw a "Llanbedr Mathafarn Gwion Goch;" gelwid ef felly, medd y diweddar hynafaethydd Sion William Prisiart, o Plas y Brain, am y bu yno dafarn gan un Gwion; a barna ef mai "Llanedr-medd-dafarn-Gwion Goch' ydoedd yr enw ar y decheu: a bod medd-dafarn arall yn agos i Llanfair, yr hwn elwid ar y cyfrif hwnw yn "Llanbedr Mathafarn Eithaf." Enwyd y lle hwn yn Llanbedr Mathafarn Gwion; h.y., clafdŷ Gwion Goch, neu, yn hytrach Inn, neu le i groesawu dyeithriaid gan Gwion.

Plas Gronwy.—Tybir i'r lle hwn gael ei enwi oddirth Gronwy ap Gwion. Yn lled agos iddo yr oedd Croes Wion": yr oedd yr hen gafn yn yr hwn y safai groes yn weledig oddeutu deng mlynedd yn ol, ar ben clawdd yn agos i'r ffordd sydd yn troi i Blas Ethelwal, a'r groes ei hunan yn gareg aelwyd, yn mhlas Gronwy Isaf.

Gerllaw y groes ddywededig, cedwid marchnad ers tua saith ugain mlynedd yn ol; yr hon, efallai, a ddechreuodd pan oedd crefydd-dy a elwir "Ysbytty Gwion " yn ei rwysg. Y mae adfeilion lluaws o adeiladau ar gael perthynol i Blas Gronwy, a elwid "Bryn-y-neuadd."

Y mae yn amlwg fod yma gladdfa hefyd yn rhyw oes: oblegyd wrth gloddio yn y lle, cafodd diweddar Morys Williams esgyrn dynol, a chareg wrth ei ben, ac un arall wrth ei draed: maluriodd yr esgyrn yn llwch wrth eu cyffroi,—ond yr oedd y dannedd yno yn berffaith. Mae yr hen adfeilion hyn yn gorchuddio tua haner erw o dir, rhwng Plas Gronwy a'r ffordd fawr. Ai tybed mai nid adfeilion yr hen grefydd-dŷ crybwylledig yw y rhai hyn?

Deallir fod un Gwy Ruffus, neu, fel y gelwid ef gan y Cymry, "Gwison Goch," yn Esgob Bangor, yn agos i ddiwedd y ddeuddeg fed ganrif, sef tua'r adeg y sefydlwyd y crefydd-dai a elwid "Ysbyttai," mewn amryw fanau yn y dywysogaeth. Dywedir iddo farw yn y f. 1199, pan etholwyd Giraldus Cambrensis, arch-ddiacon Brycheiniog, i esgobaeth Bangor; ond, efe a wrthododd yr anrhydedd a gynygid iddo. Gellir casglu oddiwrth wahanol seiliau fel hyn, mai dyma y "Gwion Goch" a adeiladodd yr Ysbytty crybwylledig, ac yr enwyd Llanbedr-goch oddiwrtho; hefyd, y mae lle a elwir "TyddynWion" ar ochr ogleddol ynys Môn, yn agos i Llanfairynghornwy, yn nghwmwd Tal-y-bolion, yn cael ei enw oddiwrth y Gwion yma. Yr oedd yn y gymydogaeth hono, pan wnaed yr Extent, etifeddiaeth a elwid "Gwely Gronwy ap Gwion," "Gwely Madog ap Gwion," a gwely Einion ap Gwion." Y mae yn dra thebyg mai ar enw y Gronwy uchod y galwyd yr hen blas Gronwy, ac efallai fod y mab Gronwy, am ryw yspaid, yn benaeth y sefydliad a gyfodasai ei dad.

Rhos-gad. Yr ystyr yw, Maes-y-frwydr.

Plas Brain.—Yn briodol, "Plas Bran;" enw ar ddyn oedd Bran, ac yn Llanddyfnan ceir esgobaeth Bran.