Hanes dechreuad a chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngwrecsam/Addysgiadau Oddiwrth yr Hanes

← Ychydig o Hanes Yr Achos Methodistaidd Seisonig Yn Ngwrecsam

Hanes dechreuad a chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngwrecsam gan Edward Francis, Wrecsam

es = →

ADDYSGIADAU ODDIWRTH YR HANES,
GAN Y PARCH. J. H. SYMOND.

At Fethodistiaid Calfinaidd Gwrecsam.

FY ANWYL GYFEILLION,
Cawn fod Moses, yr hwn a fu yn yr eglwys yn y diffaethwch, yn annog pobl yr Arglwydd drachefn a thrachefn, cyn eu gadael, i gofio yr holl ffordd oedd Duw wedi eu harwain ar hyd-ddi. 'Gochel arnat,' meddai, 'a chadw dy enaid yn ddyfal rhag anghofio o honot y pethau a welodd dy lygaid, a chilio o honynt allan o'th galon di holl ddyddiau dy einioes; ond hysbysa hwynt i'th feibion, ac i feibion dy feibion.' Ac wedi iddynt gyraedd gwlad Canaan a dechreu mwynhau ei chysuron, dywed Moses wrthynt am gymmeryd o bob blaenffrwyth a'u gosod mewn cawell i'w dwyn i'r lle a ddewisodd yr Arglwydd i drigo o'i enw ynddo. Yna, pan y byddai yr offeiriad yn gosod y cawell ger bron yr Arglwydd, yr oedd yn gorchymyn i bob un ddyweyd ger bron yr Arglwydd ei Dduw, 'Syriad ar ddarfod am dano oedd fy nhad; ac efe a ddisgynodd i'r Aipht, ac a ymdeithiodd yno âg ychydig bobl, ac a aeth yno yn genedl fawr, gref, ac aml. A'r Aiphtiaid a'n drygodd ni, a chystuddiasant ni, a rhoddasant arnom gaethiwed caled. A phan waeddasom ar Arglwydd Dduw ein tadau, clybu yr Arglwydd ein llais ni, a gwelodd ein cystudd, a'n llafur a'n gorthrymder. A'r Arglwydd a'n dug ni allan o'r Aipht â llaw gadarn, ac â braich estynedig, ac âg ofn mawr, ac âg arwyddion, ac â rhyfeddodau. Ac efe a'n dug ni i'r lle hwn, ac a roes i ni y tir hwn; sef tir yn llifeirio o laeth a mêl. Ac yn awr, wele, mi a ddygais flaenffrwyth y tir a roddaist i mi, O Arglwydd.' Deut. xxvi. Nid oeddynt, fel yna, i gael mwynhau tawelwch a ffrwythau eu gwlad heb gydnabod mai i'r Arglwydd yr oeddynt yn rhwymedig am y cwbl, ac heb gofio eu dechreuad bychan ac eiddil, a'r holl rwystrau a helbulon oeddynt wedi dyfod trwyddynt yn ddiogel, a'r holl lwyddiant a barodd yr Arglwydd iddynt. Yr oeddynt i gadw o hyd mewn côf y pethau rhyfedd a brofasant hwy eu hunain a'u tadau o'u blaen; ac i briodoli eu holl waredigaethau a'u breintiau nodedig i allu a daioni yr Arglwydd eu Duw.

Dan yr ystyriaeth o'r fantais i bob eglwys gael gwybod y modd y bu i'r achos mawr gael ei gychwyn a'i ddwyn yn mlaen i'r peth ydyw yn eu mysg, ac wrth weled nad oes yn Hanes Methodistiaeth Cymru nemawr grybwylliad am yr achos yn Ngwrecsam, daeth i fy meddwl pan yn gwasanaethu am chwe' sabboth yn Llundain, yn nechreu y flwyddyn 1865, i ysgrifenu at ein hen flaenor, Mr. Francis, i ofyn iddo ymgymmeryd â'r gorchwyl o gasglu hanes yr achos Methodistaidd yn nhref Gwrecsam. Ac er i'r awgrym hono gael ei gadael am gryn amser heb ei gosod mewn gweithrediad, eto drwy aflonyddu arno ychydig o weithiau drachefn, cafodd ar ei feddwl i ddechreu o ddifrif ar y gwaith. I ddwyn yr Hanes i'r peth ydyw, bu raid iddo wneyd llawer ymchwiliad a chymmeryd trafferth fawr. Ac y mae yn sicr pe na buasai iddo ef ysgrifenu yr hanes, nad oedd neb arall i'w gael o ran oedran a chyssylltiad â'r lle a'r achos a fuasai yn ddigon cyfarwydd i'w olrhain. A chan na bydd dygiad y gwaith allan yn nemawr o ennill tymhorol i'r awdwr, y mae yn wir deilwng o'n diolchgarwch. Yr un pryd yr wyf yn dysgwyl y bydd drwy yr Hanes yn ychwanegu at ei ddefnyddioldeb yma, a'i wobr yn y pen draw. Caiff aml un wrth ei ddarllen, mi a obeithiaf, achos i ddiolch i Dduw a chymmeryd cysur. Ac os daw ail-argraphiad allan o Hanes Methodistiaeth Cymru gydag ychwanegiadau, diau y bydd cryn ddefnyddiau yn y llyfr at roddi y pryd hwnw olwg gryno a theg ar yr achos yn Ngwrecsam.

Os bydd y llyfr yn foddion i gadw yr Eglwys rhag anghofio yr holl ffordd yr arweiniodd yr Arglwydd ei Duw hi ynddi, a'r pethau gwerthfawr a welodd ei llygaid yn y blynyddau a aeth heibio; a'i chynhyrfu at ddyledswyddau cyfattebol i'w breintiau a'i gallu am yr hyn sydd yn mlaen, fe fydd o wasanaeth ammhrisiadwy. Gwelir yn yr Hanes mai un o bethau distadl a dirmygus y byd ydoedd yr achos yn ei ddechreuad. Ond yr oedd er hyny yn un o'r gwan-bethau y byd a etholodd Duw, fel y gwaradwyddai y pethau cedyrn. Bu am lawer o flynyddau yn gorphwys yn benaf ar ysgwyddau un teulu; a phan fu farw y rhai hyny, ofnai yr ychydig weiniaid oedd yn aros mai diffodd yn llwyr a wnai yr achos yn fuan wed'yn. Ond er mai ychydig oedd o honynt, a'u lle i addoli yn gyfyng, ac isel ei sefyllfa ar y dref, a'u cylch o freintiau crefyddol yn lled anghyflawn, eto 'gorfuant y rhwystrau i gyd wrth bwyso ar yr Arglwydd eu Duw. 2 Chron. xiii. 18. A phan y gwelir yr eglwys yn cael gwared oddiwrth anhawsderau o un math, ceir fod profedigaethau o fath arall yn ymosod, eto gwelir yr eglwys yn dyfod yn mhen amser drwy bob math o dywydd a chyfnewidiadau ar ei mantais mewn nerth a rhifedi. Mae yn anhawdd i ni yn awr mewn amgylchiadau mor wahanol, wrth edrych yn ddynol ar bethau, roddi cyfrif pa fodd y bu i dadau a mamau yr Eglwys Fethodistaidd yn Ngwrecsam, pan mewn cymmaint o wendid ac yn nghanol cymmaint o rwystrau, gynnal yr achos, a chodi addoldai a thalu am danynt, a chychwyn achosion mewn lleoedd o amgylch. Yr unig gyfrif dros fod yr achos yn eu dwylaw wedi dal ei ffordd ac ychwanegu cryfder, a chael ei drosglwyddo ganddynt mewn gwedd mor dda i'w plant ydyw, mai arfer Duw ydyw 'dangos ei hun yn gryf gyda'r rhai sydd a'u calon yn berffaith tuag ato ef.' 2 Chron. xvi. 9.

Erbyn hyn gellir dyweyd bod yr achos ar ei draed, gyda gwedd allanol bur olygus, a chylch cyflawn o freintiau bob wythnos. Nid yw y capel fel o'r blaen mewn anfantais oddiwrth ei sefyllfa, na'i faint, na'i ymddangosiad. Mae yn un o'r addoldai mwyaf ardderchog a dymunol yn Nghymru, ac agos i bedair mil o bunnau o'i ddyled wedi eu talu yn ystod saith mlynedd o amser, heblaw gwneyd yn llawn gwell at yr holl gasgliadau eraill nag a wnaed erioed. Ceir ynddo ar y sabboth ddwy bregeth; ysgol gyda chyfarfod i'r plant o'i blaen; a chyfarfod canu; a chyfarfod i'r Eglwys ar ddiwedd gwasanaeth yr hwyr; ac yn y misoedd goleu, gyfarfod i weddïo am saith yn y boreu. Ar nosweithiau yr wythnos ceir cyfarfod i weddïo, a chyfarfod eglwysig, a chyfarfod i'r chwiorydd, a chyfarfod i ddysgu canu, a chyfarfod Blodau yr Oes i'r plant, a chyfarfod darllen i'r gwŷr ieuainge. Nid oes na rhyw nac oedran yn fyr o ddarpariaeth wythnosol ar eu cyfer, nac un ddawn yn cael ei hesgeuluso. Mae yn amlwg wrth hyn y gall y rhai sydd wedi bod mewn cyssylltiad â'r achos y blynyddau diweddaf, gydnabod gyda diolchgarwch i'r Arglwydd, eu bod hwythau wedi cael eu defnyddio i osod gwedd lawer ragorach, o leiaf yn allanol, ar Fethodistiaeth y dref. Cadwn ein henaid yn ddyfal rhag anghofio mai o'r Arglwydd y daeth hyn. Ac wrth ystyried mai i weision annheilwng ac anfuddiol y daeth, fe ddylai hyn fod yn dra rhyfedd yn ein golwg ni. Ond cawsom rhyw rym gan yr Arglwydd i weithio yn ewyllysgar gyda'n gilydd; canys oddiwrtho Ef y mae pob peth. 1 Chron. xxix. 14. Ofer fuasai i'r adeiladwyr fod yn llafurio gyda'r tŷ pe na buasai yr Arglwydd yn eu cyfarwyddo ac yn eu hamddiffyn; ac os na bydd i'r Arglwydd eto gadw y ddinas, ofer y gwylia y ceidwad. Psalm cxxvii. 1. Peth o'r pwys mwyaf i Eglwys ydyw priodoli pob da yn eu mysg i Dad y trugareddau a Duw pob diddanwch, ac ymwneyd digon âg Ef gogyfer â'r hyn sydd eto yn mlaen.

Mae yn ddiau nad yw yr adfeiliad oedd Moses yn nodi allan fel un peryglus i bobl yr Arglwydd ar ol myned i Ganaan gynt, ddim yn un nad all yr achos yn yr addoldŷ newydd syrthio iddo. Mae cryn berygl i ninau wedi adeiladu y tŷ a thrigo ynddo, ac amlhau o arian ac aur genym, ac amlhau o'r hyn oll sydd genym, yna ymddyrchafu o'n calon ac anghofio o honom yr Arglwydd ein Duw, yr hwn a'n dug ni allan o'r caethiwed, ac a'n tywysodd ni trwy yr anialwch ac a barodd i ni ein holl lwyddiant. Deut. viii. 11-18. Hawdd iawn mewn byd drwg ac mewn tref mor lygredig ydyw i Eglwys lithro o dipyn i beth at ryw arferion fydd yn gyru yr Arglwydd yn mhell oddiwrth ei gyssegr. Ezec. viii. 6. Yr wyf yn gobeithio y bydd Hanes yr achos o'i ddechreuad yn foddion ar un llaw, i gadw yn nghôf yr Eglwys y defnyddiau cysur a chefnogaeth sydd yn ymddygiadau Duw tuag ati drwy'r blynyddoedd; ac ar y llaw arall, i ymgadw rhag anghofio ei rhwymedigaethau lluosog a pharhaus i lynu wrtho eto mewn cyflawniad parod o'r holl ddyledswyddau mae yn ofyn ganddi. Byddai Moses yn calonogi y bobl i fyned yn erbyn y gelynion a'r rhwystrau oedd o'u blaen drwy alw i'w côf y gwaredig. aethau rhyfedd oedd wedi cymmeryd lle yn eu hanes. Dywedodd wrthynt y gwnai yr Arglwydd i'r cenhedloedd oedd o'u blaen yn Nghanaan fel y gwnaeth i Sehon ac i Og, breninoedd yr Amoriaid, ac i'w tir hwynt, y rhai a ddinystriodd efe. Deut. xxxi. 4. Cymmerwn ninau galon oddiwrth yr hyn a wnaed eisoes yn ein Hanes gan yr Arglwydd, a pharhawn i ddyweyd o hyd fel Dafydd, 'Ti sydd yn arglwyddiaethu ar bob peth, ac yn dy law di y mae nerth a chadernid; yn dy law di hefyd y mae mawrhau a nerthu pob dim;' ac i ddymuno o hyd nad ymadawo Efe â ni ac na'n gwrthodo hyd nes gorphen holl waith gwasanaeth tŷ yr Arglwydd. 1 Chron. xxviii. 20, a xxix. 12.

Bellach ein doethineb ydyw edrych arnom ein hunain fel na chollom y pethau a wnaethom, ond bod i ni dderbyn llawn wobr. 2 Ioan, 8; Dat. ii. 25 a 26. Y ffordd i beidio myned yn ol ydyw cadw ein golwg o hyd ar fyned yn mlaen-gosod rhyw nôd perffeithiach o'n blaen i ni ymgyraedd ato yn bersonol ac mewn undeb â'n gilydd. Ac os ceir yr hyfrydwch o gyraedd y nôd hwnw, peidio dechreu sefyll nac arafu dim wed'yn, ond gosod yn union nôd pellach drachefn i gyrchu ato, a pheidio byth a llwfrhau. Y prawf ein bod yn dal yr hyn sydd genym ac nad yw ein coron ar gael ei dwyn oddiarnom ydyw, ein bod yn ymgyraedd yn ddiorphwys am ychwaneg. Ac os wedi cael addoldŷ hardd a chysurus, a thefniadau allanol lled gyflawn, yr eir yn ddiofal ac i segur-dybied yr aiff pethau yn mlaen bellach o honynt eu hunain, ceir yn fuan deimlo fod rhyw wywdra anhyfryd yn ymdaenu drosom ac yn ein hyspeilio o'n gogoniant. 'Trwy ddiogi lawer yr adfeilia yr adeilad; ac wrth laesu y dwylaw y gollwng y tŷ ddefni.' Preg. x. 18. Ac i ochel dirywiad fel Eglwys, ystyriwn yn

I. FOD LLWYDDIANT YR HOLL AELODAU MEWN UNDEB A'U GILYDD YN OL FEL Y BYDDO POB UN YN LLWYDDO AR EI BEN EI HUN.

Mae yr Eglwys yn gyffredinol yn cael ei gwneyd i fyny o bersonau unigol; ac y mae ansawdd yr holl aelodau mewn undeb â'u gilydd yn cael ei wneyd i fyny o ansawdd pob aelod ar ei ben ei hun. A thuag at lwyddiaut cyffredinol, fe ddylai pob un yn yr Eglwys ymdrechu at gynnydd personol, yn un peth ac yn mlaenaf oll, mewn gras a gwybodaeth ein Harglwydd a'n Hiachawdwr Iesu Grist.

Mae yr Arglwydd Iesu yn ei Berson yn ffynnonell pob gras i ni, ac yn ei gymmeriad sanctaidd yn gynllun o'r modd y mae pob gras i ymagor a gweithredu. Nid oes dim cynnydd yn bosibl heb berthynas yn gyntaf â Christ; ac y mae graddau y cynnydd yn ol fel y denwn ni i sylweddoli y berthynas hono. Wrth fod mewn undeb eglwysig, yr ydym yn proffesu ein bod yn aelodau o gorph Crist, yr hwn yw pen yr Eglwys; a'n bod yn cael ein treiddio gan yr un bywyd, yn cydsynio â'r un ewyllys, ac yn ymestyn at yr un amcanion. Un corph sydd; a hwnw yn cael ei wneyd i fyny o'r Arglwydd Iesu fel pen, a'i wir ddisgyblion fel aelodau: ac un Yspryd sydd yn yr holl gorph. Yr Yspryd Glân sydd yn gwneyd perthynas â Christ yn rhinweddol a theimladwy i bob aelod, am ei fod Ef yn trigo yn y Pen ac yn mhob un o'r aelodau. O'r Arglwydd Iesu fel pen y mae yr holl gorph yn derbyn lluniaeth, ond y mae y lluniaeth hwnw yn cael ei dderbyn a'i rinweddu er ein cryfhad trwy yr Yspryd Glân. Fel y dywedir ein bod yn derbyn lluniaeth o'r Pen Mawr, ac yn cynnyddu gan gynnydd Duw. Trwy un Yspryd yr ydym yn dyfod i fewn i'r corph, ac ni a ddiodwyd oll i un Yspryd, ac yr ydym drachefn yn cynnyddu mewn gobaith trwy nerth yr Yspryd Glân. Col. ii. 19; 1 Cor. xii. 13; Rhuf. xv. 13.

Ffynnonell y cynnydd, fel yna, ydyw Iesu Grist, a gweithredydd y cynnydd ydyw yr Yspryd Glân. Y modd eto y mae y cynnydd hwnw yn cael ei gyrhaedd gan bob un ydyw, trwy weithredu ffydd ar wirioneddau y Beibl yn eu perthynas â Christ, a gweddïo yn ddibaid. 'Gan eich adeiladu eich hunain ar eich sancteiddiaf ffydd a gweddio yn yr Yspryd Glân.' Drwy chwenychu didwyll laeth y gair, a myfyrio ar y pethau sydd ynddo ac aros ynddynt, felly y daw ein cynnydd yn eglur i bawb. Judas-20; 1 Petr ii. 2; 1 Tim. iv. 15. Nis gall aelod wneyd cynnydd mewn gras a gwybodaeth ysprydol ond trwy ddyfod, ar un llaw, i gyssylltiad agosach â'r Yspryd Glân mewn ymofyniad gwastadol am dano ac ymddibyniad didor arno; ac ar y llaw arall, dyfod yn fwy gwybyddus ac argyhoeddedig o wirionedd a phwysigrwydd y pethau am yr Iesu. Dywedir ein bod yn ymgadarnhau mewn nerth, trwy ei Yspryd ef, yn y dyn oddi mewn; a bod hyn yn beth sydd yn cael ei roddi o hono Ef i ni: ac yn ol yr adnod nesaf cawn bod hyn yn nglŷn â thynu yr Arglwydd Iesu, mewn ffydd ar y gwirioneddau am dano, i drigo yn ein calonau. Wrth dynu i fewn yr Arglwydd Iesu i ddeall a serch y galon, mewn ffydd ar yr amlygiadau y mae wedi roddi o hono ei hun yn ei eiriau, a hyny drwy ei Yspryd Ef, yna y mae y dyn oddi mewn yn cael ei borthi â bwyd yn wir ac â diod yn wir. Dyna'r modd yr ydym i ymgadarnhau mewn nerth ac i gynnyddu gan gynnydd Duw. Eph. iii. 16 a'r 17. Gan hyny, os mynwn gynnyddu mewn gras, dylem fod yn wiliadwrus iawn trwy bob dyfal-bara i weddïo bob amser â phob rhyw weddi a deisyfiad yn yr Yspryd, ac i ymarfer yn barhaus â gwirioneddau y Beibl yn eu perthynas â Iesu Grist. Eph. vi. 16--19.

O'r tu arall, gellir gwybod faint ydym yn myned tua chyfeiriad o'n blaen, wrth faint ydym yn bellhau oddiwrth gyfeiriad sydd o'n hol. Gall pob un wybod faint y mae yn gynnyddu yn yr amrywiol rasau, wrth faint y mae yn gashau ac yn adael ar y drygau croes iddynt. Cynnyddu yn y grasau o ffydd a gobaith, a chariad, addfwynder, gostyngeiddrwydd, amynedd, haelioni, diolchgarwch, &c., ydyw ffieiddio a gadael yn fwy bob teimladau ac arferion diras a chroes i'r naill neu y llall o'r rhinweddau. Cynnyddu mewn sancteiddrwydd, o un tu, ydyw darfod âg aflendid mewn cyffyrddiad âg ef a thuedd meddwl tuag ato; ac o'r tu arall, dyfod i gydsynio a chydweithredu yn fwy unol âg ewyllys yr Arglwydd. Iesu Grist sydd wedi ei wneuthur i ni gan Dduw yn sancteiddrwydd, a'r Yspryd Glân sydd yn sancteiddio ac yn glanhau yr eglwys â'r olchfa ddwfr trwy y gair. 1 Cor. i. 30; Eph. v. 26. Ond er mai yn ei wirionedd y mae yr Yspryd Glân yn sancteiddio, y mae hefyd yn defnyddio triniaethau tymhorol yn wasanaethgar i hyny. A thuag at gynnyddu mewn gras a gwybodaeth ysprydol, byddai yn fantais fawr i ni gofio yn wastad, nad oes yr un o droion Rhagluniaeth heb feddu rhyw lais tuag atom a rhyw bwrpas arbenig yn ngolwg yr Hwn nad oes dim yn digwydd i ni hebddo Ef. 1 Sam. ii. 2; Galar. iii. 37-42. Ac os y'n rhwymir weithiau â gefynau ac y'n delir â rhaffau gorthrymder, yna Efe a ddengys i ni ein gwaith o grwydro mewn meddwl neu ymddygiad at yr hyn sydd o'i le, neu esgeuluso gwneyd yr hyn a ddylasem ei gwblhau: a bod ein hanwireddau drwy hyny wedi amlhau yn ei olwg Ef. Ei amcan caredig yn gosod arnom boen corph neu ofid meddwl ydyw, agor ein clustiau i dderbyn cerydd, a dyweyd wrthyın am droi oddiwrth anwiredd a chymmeryd yn fwy at y gwirionedd. Job xxxvi. 8-10. Fel y gellir ystyried fod Duw trwy oruchwyliaethau gerwin yn glanhau anwiredd Jacob, ac mai dyma yr holl ffrwyth, tynu ymaith ei bechod: am ein bod mewn profedigaethau yn cael ein dwyn yn fwy argyhoeddedig o'r gwirionedd mai pechaduriaid aflan ydym a'n hangen mawr am edifeirwch a maddeuant. Yna yr ydym yn cael ein cyfeirio gan y gwirionedd at Iesu Grist am yr edifeirwch, a'r maddeuant, a'r glanhad yr ydym drwy y cyfyngderau wedi dyfod yn fwy argyhoeddedig o'n hangen o honynt. A gresyn mawr ydyw i ni golli y fantais mae pob gofid yn roddi i ni i ddyfod yn fwy gwybyddus o'n camweddau a'n diffygion fel ag i dramwy o gymmaint a hyny yn amlach at yr Arglwydd Iesu am y feddyginiaeth. Oblegid y mae pob cynnydd mewn gras a gwybodaeth ysprydol yn gynnydd hefyd mewn gwir ddiddanwch ac happusrwydd. Es. xxvii. 9, Ps. lxxi. 20, 21. Ac wrth i bob un o'r aelodau mewn eglwys gynnyddu mewn sancteiddrwydd, y mae Sion yn sicr o fod yn gwisgo ei nerth ac yn ymdecau yn ngwisgoedd ei gogoniant. Mae mwy o nerth a phrydferthwch mewn ychydig o aelodau wedi dyfod yn mlaen mewn sancteiddrwydd nag mewn eglwys luosog os yn ddioruchwyliaeth ei hyspryd. Es. lii. 1. Gan hyny, er mwyn llwyddiant personol a mantais gyffredinol yr Eglwys, ymestyned pob un at gynnydd gwastadol mewn gras a gwybodaeth ein Harglwydd a'n Hiachawdwr Iesu Grist. 2 Petr iii. 17, 18.

Hefyd, tuag at lwyddiant cyffredinol mewn Eglwys, fe ddylai pob un o'r aelodau ymestyn at gynnydd personol eto mewn defnyddioldeb. Y ffordd i ddyfod yn fwy defnyddiol ydyw, ceisio argyhoeddiad helaethach o'n drwg ein hunain, ac ymneillduo yn nes at Iesu Grist ac yn bellach oddiwrth bob meddwl ac ymddygiad pechadurus. 'Pwy bynnag gan hyny a'i glanhâo ei hun oddiwrth y pethau hyn, efe a fydd yn llestr i barch, wedi ei sancteiddio ac yn gymmwys i'r Arglwydd, ac wedi ei ddarparu i bob gweithred dda. 2 Tim. ii. 21. Mae crefydd yr Arglwydd Iesu yn dwyn dyn i ddechreu 'ato ei hun.' A phan ddaw efe ato ei hun-i olwg ei dlodi a'i drueni fel pechadur —y mae yn cael ei ddwyn at Iesu Grist fel ei unig Waredwr; ac at Dduw, Barnwr pawb, i gael gwneyd ei achos ei hun yn dda. Yna wedi iddo ef ei hun gael ei wneyd yn gyfranog o Grist, ei awydd mawr wed'yn ydyw egluro bywyd Iesu yn ei ymarweddiad yn y byd; sef ymroddi at wneyd achos eraill o'i gwmpas yn dda. Ymgais gwastadol bywyd Iesu lle bynnag y mae y lyw, byw drosodd drachefn yr un bywyd ag a wnaeth yn Nghrist ei hun pan yma ar y ddaear: sef bywyd o ddileu pechod -bywyd yn aberthu ei hun i weithio pechod a'i ganlyniadau gofidus allan o'r byd, bywyd cyssegredig at adferu dynion o afael pob bai a thrueni, bywyd at fyned o amgylch gan wneuthur daioni a iachau pawb sydd wedi eu gorthrymu gan ddiafol. Yn mha enaid bynnag y mae bywyd Crist, ceir ef yn ymagor yn ol ei gynnydd a'i nerth i'r un dylanwad ar y byd ag oedd Iesu Grist ei hun yn osod arno. Yr oedd y fath berthynas rhwng dylanwad y disgyblion gynt â Iesu Grist 'rol ei ymadawiad, o ran eu buchedd a'u gwaith, fel mai myned yn mlaen yr oeddynt hwy gyda gwaith yr Iesu, a myned yn mlaen yr oedd yr Iesu drwyddynt hwy gyda'r hyn oedd Ef ei hun wedi dechreu ei wneuthur a'i ddysgu o'r blaen. Act. i. 1.

Peth o bwys mawr i bob aelod gadw mewn côf parhaus ydyw, fod perthynas agosach â Christ yn cynnwys hefyd ddyfod i berthynas agosoch â'n gilydd ac â lleshad ysprydol pawb o'n cwmpas. Os ydwy cyssylltiad pob un â Christ yn cynnwys bedydd â'r Yspryd Glân ac ân thân, yna y mae y tân hwnw at wneyd pob un yn oleuni'r byd; ac yna i amlygu ei hun mewn disgleirdeb a gwres i bawb o gwmpas. Os ydyw perthynas â Christ yn ein gwneyd yn halen y ddaear, yna yr ydym i dreiddio o'n hamgylch er blasuso ac attal llygredigaeth a drygsawredd. Os ydyw perthynas â Christ yn ein gwneyd yn surdoes yn y blawd, yna yr ydym i wneyd ein rhan mewn suro y cwbl oll. Matt. iii. 11, a v. 13, a xiii. 33. Mae perthynas â Christ yn codi pob un i dreiddio yn y modd yna drwy y cylch y mae yn troi yn wastadol ynddo. Mae ei holl fywyd yn llewyrchu goleuni o Grist. Nid peth at ryw gyflawniadau ac at ryw adegau yn unig ydyw ein crefydd, ond peth i fod gyda ni yn mhob man ac i drwytho ein holl arferion. Cryn gam-gymmeriad ydyw gwneyd gwahaniaeth rhwng goruchwylion bydol un a'i ddyledswyddau crefyddol. Yr oedd chwaer un boreu mewn tristwch meddwl uwchben yr holl oruchwylion bydol oedd raid iddi gyflawni. Na elwch hwynt yn oruchwylion bydol,' meddai un arall wrthi, oedd wedi gwneyd cynnydd helaethach mewn crefydd, "does dim gwaith daearol i'r credadyn, ond y mae i gyd yn waith yr Arglwydd.' 'Pa beth bynag a wnelom, yr ydym i'w wneuthur o'r galon, megys i'r Arglwydd, ac nid i ddynion; canys yr Arglwydd Crist yr ydym yn ei wasanaethu.' 'Megys y darfu i Dduw ranu i bob un, megys y darfu i'r Arglwydd alw pob un, felly rhodied. Ac fel hyn yr wyf yn ordeinio yn yr eglwysi oll. Yn yr hyn y galwyd pob un, frodyr, yn hyny arhosed gyd â Duw.' Col. iii. 23, 24; 1 Cor. vii. 17--24. Dylai pob un ystyried ei hunan yn ei alwedigaeth a'i holl ymwneyd, nid yn eiddo iddo ei hun ond yn eiddo i'r Hwn a gyfodwyd o feirw: ac yn ei ddybenion, a'i eiriau, a'i holl ymddygiadau i ddwyn ffrwyth i Dduw.' Rhuf. vii. 4. Bydd felly yn egluro bywyd Iesu yn ei yspryd addfwyn a gostyngedig, ac mewn geiriau bob amser yn rasol, ac mewn gweithredoedd da a chymmeradwy ger bron Duw. Wrth lenwi y cylch dirgelaidd a theuluaidd yn dda, a llenwi cylch yr alwedigaeth dymhorol yn dêg ac yn ofn yr Arglwydd, bydd pob un felly o ddefnyddioldeb mawr yn barod gydag achos yr Iesu; a bydd hyn yn barotoad ac yn sylfaen dda i ddefnyddioldeb mwy cyhoeddus. 'Canys ffrwyth yr Yspryd sydd yn mhob daioni, a chyfiawnder, a gwirionedd.' Eph. v. 9.

Ond er cymmaint ydyw defnyddioldeb dystaw pob un sydd yn ofni Duw ac yn bucheddu bob dydd yn eirwir, yn onest, yn gyfiawn, yn fwynaidd, ac yn drugarog, eto ni ddylai neb fod heb ymgyrhaedd am gymhwysderau i wasanaethu Iesu Grist mewn ryw ffyrdd eraill. Dywedir wrthym am ddilyn cariad a deisyf doniau ysprydol fel ag i allu llefaru wrth ddynion er adeiladaeth, a chyngor, a chysur; a cheisio rhagori at adeiladaeth yr eglwys. 1 Cor. xiv. 1,-3, 12. Dichon fod mwy o berygl i aelodau eglwysig yn ein plith ni y dyddiau hyn, pan y mae yr eglwysi yn galw gweinidogion at y rhanau mwyaf ysprydol o'r gwaith, i fyned i feddwl bod defnyddioldeb cyhoeddus ac uniongyrchol yn beth ag sydd yn perthyn yn unig i ryw rai penodol. Ond y mae y rhanau ysprydol mor helaeth ac amrywiol fel y gall yr holl lwythau gael etifeddiaeth eang o honynt. Ac wrth ddeisyfu a pherchenogi y rhai goreu a mwyaf o honynt, nid oes dim perygl i'r doniau ddarfod nac i'r naill fyned a lle y llall. Ni chyfynga Judah ar Ephraim, yn yr ystyr yma; ac wedi i'r llwythau gymmeryd meddiant helaeth iddynt eu hunain, bydd digon o le wed'yn i lwyth Lefi gael rhan ac etifeddiaeth eang yn mysg eu brodyr, ac i fendigo digon yn enw yr Arglwydd. Dim ond i bawb gymmeryd eu harwain gan yr un Yspryd, yna ni chenfigena Ephraim wrth Judah, ac nid oes berygl wed'yn i ni wneyd gwaith ein gilydd, na siarad ar draws ein gilydd, na gwrth-ddyweyd ein gilydd, na grwgnach yn erbyn ein gilydd, 'Canys nid yw Duw awdwr anghydfod, ond tangnefedd, fel yn holl eglwysi y saint.' 1 Cor. xiv. 33.

Mae y Testament Newydd yn galw am sylw ac ymdrech pob un yn yr eglwys, y naill fel y llall. Gesyd ar bawb i ofalu, pawb i weddïo dros eraill, pawb i gynghori, pawb i rybuddio, pawb i ddysgu, pawb i adeiladu eu gilydd. 'Yr ydym yn deisyf arnoch, frodyr'—nid y rhai sydd mewn swyddau yn unig-'Ond yr ydym yn deisyf arnoch, frodyr, rhybuddiwch y rhai afreolus, diddenwch y gwan eu meddwl, cynheliwch y gweiniaid, byddwch ymarhous wrth bawb. Gan ddysgu a rhybuddio bawb eich gilydd. Canys chwi a ellwch oll brophwydo bob yn un, fel y dysgo pawb, ac y cysurer pawb. Fy mrodyr, od aeth neb o honoch ar gyfeiliorn oddi wrth y gwirionedd, a throi o ryw un ef'—ni waeth pwy i'w droi am ei fod yn cael ei wneyd gan ryw un. 1 Thes. v. 14; Col. iii. 16; 1 Cor. xiv. 31; Iago v. 19. Gelwir arnom i ddwyn beichiau ein gilydd, i weddïo dros yr holl saint, i gofio y rhai sydd yn rhwym fel pettem yn rhwym gyda hwynt, ac i ymdrechu dyddanu ein gilydd trwy ystyriaethau cymhwys o'r gwirionedd. A chyd-ystyried bawb ein gilydd, i ymannog i gariad a gweithredoedd da. Gal. vi. 2; Eph. vi. 18, 19; Heb. xiii. 3, a x. 24. Digon o waith, onide, i'r holl aelodau eglwysig at eu gilydd; heblaw dyledswyddau at y byd annuwiol, i gael y rhai sydd yn esgeuluso i ddyfod at freintiau yr efengyl, ac i gael y rhai sydd yn gwrando i ddyfod yn nes.

Eto, 'od ymdrech neb hefyd, ni choronir ef onid ymdrech yn gyfreithlawn.' A thuag at i ymdrech pob un o blaid yr efengyl fod yn rheolaidd, dylai pob un gofio fod yn rhaid dal yr un berthynas â Iesu Grist yn ein defnyddioldeb ag yn ein gras, Rhaid i bob un dderbyn y naill fel y llall oddiwrtho Ef. 'Canys Mab y dyn sydd fel gwr yn ymdaith i bell, wedi gadael ei dŷ, a rhoi awdurdod i'w weision, ac i bob un ei waith ei hun, a gorchymyn i'r drysawr wylio.' Marc xiii. 34. Mab y dyn ei hunan sydd yn awdurdodi neu yn cymhwyso ei weision i'w gwaith trwy roddi yr Ysbryd Glân iddynt. 'Ac wedi galw ei ddeuddeg disgybl ato, efe a roddes iddynt awdurdod yn erbyn ysprydion aflan, i'w bwrw hwynt allan, ac i iachau pob clefyd a phob afiechyd.' Matt. x. 1. Rhaid i ninnau fyned at Fab y dyn o hyd i dderbyn yr awdurdod ac i wybod ein gwaith. Mae perygl i ni ryfygu o honom ein hunain at waith heb ei gael ac heb awdurdod at ei wneyd. Aeth ryw saith o feibion i Scefa i gymmeryd arnynt enwi uwch ben y rhai oedd âg ysbrydion drwg ynddynt enw yr Arglwydd Iesu, heb fyned yn gyntaf at Fab y dyn i dderbyn y gwaith a'r awdurdod at ei wneyd; ond cawsant eu gyru i ffoi yn noethion ac yn archolledig gan yr yspryd drwg. Act. xix. 13-16. Ond wedi i'r deg a thriugain gael eu hawdurdodi gan Fab y dyn i'r gwaith, yr oeddynt yn gallu dychwelyd gyd â llawenydd, gan ddywedyd, Arglwydd, hyd yn nod y cythreuliaid a ddarostyngir i ni, yn dy enw di. Lúc x. 17. A chan mai Mab y dyn sydd yn diwallu ei weision âg awdurdod ac yn rhoddi i bob un ei waith ei hun, 'does gan neb yn yr eglwys ddim esgus i fod yn ddiwaith. Pwy bynag sydd eisieu gwybod ei waith ac eisieu cymhwysder at ei gyflawni yn iawn, aed yn ddifrifol at Iesu Grist am ei roddion. 'Ac od oes neb heb Yspryd Crist ganddo, nid yw hwnw yn eiddo ef. Rhuf. viii. 9. Gan hyny, ymofyned pob un, er lleshad llaweroedd, er ei gysur a'i wobr ei hun, ac i ochel dirywiad fel Eglwys, am gynnydd mewn defnyddioldeb personol dros yr Arglwydd Iesu.

II. FOD LLWYDDIANT YR HOLL AELODAU MEWN UNDEB A'U GILYDD YN OL FEL Y CAIFF Y GRASAU A'R DONIAU EU HIAWN-GRYNHOI A'U HIAWN-OSOD I GYDWEITHREDU.

Mae y naill yn dylanwadu ar y llall. Fel y mae y dylanwad cyfunol yn cael ei wneyd i fyny o gymhwysderau pob un ar wahan, felly y mae y dylanwad cymdeithasol yn fantais fawr at lwyddiant personol. Pan y mae llawer mewn undeb â'u gilydd, yn cyflawni yr un gwaith o dan yr un meistr, y mae dosbarthiad a threfn yn ol medr y rhai fydd yn gweini, yn rhwym o fod yn fantais annhraethol at wneyd y gwaith yn dda ac yn gyflym. Pan y mae Paul yn ysgrifenu at un eglwys, y mae yn edrych arni fel corph hyd yn nod ar ei phen ei hun; ac yn ei chyssylltiadau a'i threfn fel arwyddlun o'r hyn ydyw yr holl eglwys ynghyd. 'Eithr chwychwi ydych gorph Crist, ac aelodau o ran.' 1 Cor. xii. 27. Dylai pob eglwys gan hyny edrych nid yn unig bod ynddi wir aelodau ond hefyd bod yr holl aelodau gyda'u gilydd yn gwneyd i fyny gorph. Trefn corph, cydweithrediad corph, cydymdeimlad corph, cyfanrwydd corph. A chan mai corph Crist ydyw pob eglwys wirioneddol, dylid edrych bod yr ymddangosiad a'r gweithrediadau yn ateb i'r fath berthynas oruchel. Bydd yr ystyriaeth mai corph ydyw yr eglwys yn fantais i'r aelodau amrywiol ddyfod i weled gwerth eu gilydd ac i fod yn barod i gynnorthwyo y naill y llall. 'Nid all y llygad ddywedyd wrth y llaw, Nid rhaid i mi wrthyt; na'r pen chwaith wrth y traed, Nid rhaid i mi wrthych. Eithr yn hytrach o lawer, yr aelodau o'r corph y rhai a dybir eu bod yn wanaf, ydynt angenrheidiol. Fel na byddai anghydfod yn y corph; eithr bod i'r holl aelodau ofalu yr un peth dros eu gilydd.' 1 Cor. xii. 20-26. A pheth o bwys mawr i eglwys ydyw cyd-ystyried bawb eu gilydd fel ag i gynnorthwyo mewn gosod eu gilydd yn y sefyllfa fwyaf fanteisiol i gymhwysderau pob un fod ar eu heithaf mewn defnyddioldeb: ac na byddo neb yn cael llonydd i esgeuluso y ddawn sydd ynddo.

Pan oedd yr eglwys yn y diffaethwch gynt yn gwneuthur y Tabernacl yn dŷ i'r Arglwydd, yr ydym yn cael bod holl blant Israel, yn wŷr ac yn wragedd, yn offrymu yn ewyllysgar tuag ato o'r pethau oedd ganddynt. Yna ni gawn fod pob gŵr celfydd, y rhoddasai yr Arglwydd gyfarwyddyd iddo, yn dyfod yn mlaen i weithio y defnyddiau at y tŷ; sef pob un yr hwn y dug ei galon ei hun ef i nesau at y gwaith i'w weithio ef. A phob gwraig ddoeth o galon a nyddodd â'i dwylaw; ac a ddygasant yr edafedd sidan glas, a phorphor, ac ysgarlad, a llian main. A'r holl wragedd y rhai y cynhyrfodd eu calonau hwynt mewn cyfarwyddyd, a nyddasant flew geifr. Ex. xxxv. 25-35. Cael eu cynhyrfu a'u donio gan Yspryd Duw yr ydoedd pawb gynt i waith tŷ yr Arglwydd; eto, cymmerai rhai eu lle yn well o dan Bezaleel, yr hwn oedd wedi ei lenwi â doethineb i ddychymmygu cywreinrwydd, i weithio mewn aur, ac mewn arian, ac mewn pres, ac mewn cyfarwyddyd i osod meini, ac mewn saernïaeth pren, i weithio yn mhob gwaith cywraint. Cymmerai eraill eu lle yn well o dan Aholïab, saer cywraint, a gwnïedydd mewn sidan glas, ac mewn porphor, ac mewn ysgarlad, ac mewn llian main. Ex. xxxviii. 23. Ond nid oedd eu bod yn ddosbarthiadau a chan bawb eu gwaith priodol eu hunain ddim yn rhwystr iddynt fod gyda'u gilydd yn un corph ac yn cydweithredu at ddwyn yn mlaen oruchwylion yr un tŷ. Oblegid ni gawn fod yr holl bobl yn ddarostyngedig i Moses, ac i gyd yn gweithio yn ol y portreiad a ddangosodd Duw yn y mynydd. Ac wrth i bawb gael eu trefnu yn ol eu cymhwysderau, a phawb yn gweithio, a hyny yn ol portreiad Duw ei hun, fe aed yn mlaen yn ddeheuig a chyflym gyda'r gwaith. Erbyn dyfod a gwaith pawb felly at eu gilydd, yr oedd y cyfan yn y defnydd, a'r maint, a'r lliw, a'r dull fel yr oedd Duw eisiau iddo fod; a'r holl ranau o ddwylaw pawb yn cymmeryd eu gilydd yn gymhwys. Ac wedi gosod y gwaith yn nghyd, yr oedd yn brydferth a gogoneddus. Cafodd Duw ei foddhau a'i ogoneddu, a chafodd y cydweithwyr lawenychu yn nghyd yn yr olwg ar y gorchwyl ardderchog oeddynt wedi gwblhau.

Mae llawer o gyffroad a hyfrydwch yn nglyn â gweithio mewn cyssylltiad ac yn ol trefn. Ac nid yw yr eglwys yn Ngwrecsam wedi bod yn gwbl ddieithr i'r fantais o grynhoi a threfnu yr aelodau yn ol eu cymhwysderau. Gwelwyd y buddioldeb o weithio yn ddosbarthiadol drwy y blynyddau gyda'r ysgol sabbothol. Cymmaint yn ychwaneg ydyw casgliad y Feibl Gymdeithas yn y dref, oddiar fod personau neillduol yn cael eu gosod dan y cyfrifoldeb ac yn gweithredu yn ol trefn. Gwelwyd drachefn y fantais o drefniadau da a chael cydweithrediad pob oedran a sefyllfa gyda chasglu at y capel newydd. Profwyd y budd o osod cyfrifoldeb y cleifion, y tlodion, ac esgeuluswyr, ar bersonau neillduol yn yr eglwys. Gwyddom am y lles a ddeilliodd o roi cymmeradwyaeth i'r chwiorydd i ffurfio Cymdeithas Dorcas. Gwyddom am y lles o drefnu gwahanol gyfarfodydd bob wythnos i ateb i amrywiol ddoniau ac oedran yr aelodau, a chael yn eu tro gyfarfodydd cystadleuol. Yr un pryd, hwyrach, y gellid eto gael llawer mwy o waith gan yr eglwys a'r gynnulleidfa, pe y bai ychwaneg o gymdeithasau yn cael eu ffurfio; a phob oedran a rhyw yn cael eu gosod yn y naill neu y llall o dan y cyfrifoldeb → i ddwyn yn mlaen ryw ddefnyddioldeb a allant fod yn gymhwys.i'w wneyd. Er fod pob un o honom yn gyfrifol i'n Harglwydd am bob cymhwysder a feddwn ac am bob cyfleusdra at wneyd daioni fydd yn agor o'n blaen; yr un pryd y mae cryn symbyliad i'w gael mewn bod yn gyssylltiol â'n gilydd a than gyfrifoldeb y naill i'r llall yn yr Arglwydd. Iago iv. 17. O herwydd yr anhueddrwydd at waith ysprydol, a'r ymollyngdod sydd mor dueddol i rwymo ein meddyliau, y mae yn dda i ni wrth fath o orfodaeth arnom i gyflawni ein dyledswyddau. Ac i attal dirywiad yn ein hysbrydoedd a'n gweithrediadau fel Eglwys, byddai yn dda i ni gadw ein golwg o hyd ar wella mewn dosbarthu ein gilydd yn ol ein cymhwysderau, a dwyn amrywiol ranau y gwaith yn mlaen yn ol gwell trefn. 'Fel y byddo i'r sawl a gredasant i Dduw ofalu ar flaenori mewn gweithredoedd da. Y pethau hyn sydd dda a buddiol i ddynion.' Tit. iii. 8 a 14.

Cariad at Berson mawr yr Arglwydd Iesu sydd i fod yn ein calonau yn brif egwyddor i'n hysgogi at bob defnyddioldeb gyda'i achos. A grym y berthynas âg Ef ddylai fod ein nerth a'n doethineb gyda holl ranau y gwaith. Eto byddai yn dda i ni gymmeryd ein deffro gan rywbeth i sylweddoli yn gryfach ein perthynas â Iesu Grist a'n dyled i'w garu a'i wasanaethu â'n holl galon. Byddai yn dda i ni ystyried fod cynnydd y rhai fu o'n blaen gyda'r achos yn y dref, o dan y fath anfanteision, yn llefaru yn uchel, Fod rhagoriaeth breintiau, rhifedi, trefniadau, a chyfoeth yn gosod rhwymedigaeth arnom i lwyddo yn gyfattebol. Os darfu iddynt hwy yn eu gwendid gynnal yr achos, a chychwyn lleoedd newyddion, a chyfranu at gymdeithasau i ledaenu yr efengyl, dylai ein hymdrechion ni mewn amgylchiadau rhagorach redeg allan i ychwaneg o gyfeiriadau ac yn ddyfnach yn mhob ffrwd. Nid cynnydd cyffelyb i'n tadau a'n mamau ddylai ein boddloni ni, ond cynnydd cyfattebol i fanteision rhagorach a chyfrifoldeb mwy pwysig. Nid ychydig o gymhelliad, ychwaith, i fyned yn mlaen ydym wedi dynu arnom ein hunain drwy adeiladu capel mor wŷch a chostfawr. Er mai yn wir y dylid caniatau ychydig o anghysonder yn ein gweithrediadau ar gyfrif nad ydyw yr addoldy eto yn cael ei lenwi. Mae yn ofynol cael y capel yn llawn cyn y gellir disgwyl i bethau oddiallan a phethau oddifewn ateb yn llawn i'w gilydd. Yr un pryd dylai ei ragoriaeth ar yr hen gapel adgofio i ni yn un peth, fod eisieu ysprydoedd i addoli yr Arglwydd ynddo gyda rhagoriaeth cyfatebol mewn prydferthwch a gwylder sanctaidd. Ac hefyd disgwylir mewn canlyniad i hyny weithredoedd mwy anrhydeddus. Dylai harddwch y llŷs weithredu fel cynhyrfiad parhaus i fod yn fwy pendefigaidd at yr holl achosion da. Bydd y capel newydd yn dal i siarad yn uchel o hyd, Y disgwylir i bobl aeth i'r fath draul arnynt eu hunain ymateb yn deilwng o hyny at eraill.

Os amgen, bydd addoldy ardderchog a chynnulleidfa wŷch yn sicr o wneyd anghyssonderau o gymmaint a hyny yn fwy amlwg ac annioddefol. A chofiwn nad oes gan un eglwys le teg i ddisgwyl amddiffyn Duw a'i lwyddiant yn y dyfodol ond yn nglyn â chyflawniad priodol o'u dyledswyddau.

Gan hyny, gofalwn i ddefnyddio y fantais ellir gael oddiwrth bob peth i ochelyd bod yn dawel ar yr hyn a feddianwyd eisoes, ond gweddïwn o hyd am ddoethineb a nerth i fyned rhagom at berffeithrwydd gyda phob peth a berthyn i anrhydedd achos yr Arglwydd Iesu. 'Ac yr awrhon, frodyr, yr ydwyf yn eich gorchymyn i Dduw, ac i air ei râs ef, yr hwn a all adeiladu ychwaneg, a rhoddi i chwi etifeddiaeth yn mhlith yr holl rai a sancteiddiwyd. A Duw yr heddwch, yr hwn a ddug drachefn oddiwrth y meirw ein Harglwydd Iesu, Bugail mawr y defaid, trwy waed y cyfammod tragwyddol, a'ch perffeithio yn mhob gweithred dda, i wneuthur ei ewyllys ef; gan weithio ynoch yr hyn sydd gymmeradwy yn ei olwg ef, trwy Iesn Grist: i'r hwn y byddo y gogoniant yn oes oesoedd. Amen.' Act. xx. 33. Heb xiii. 20, 21.

Ydwyf, fy anwyl gyfeillion,
Eich gwir ewyllysiwr da,
J. H. SYMOND.

Grosvenor Road,

Chwefror 18, 1870.

GWELLIANT GWALLAU.
Tu dalen 22, y 7 linell o'r gwaelod, yn lle 'cyfran' darllener coffrau.
Tu dalen 26, y linell olaf, yn lle 'gwych' darllener têg.
Tu dalen 27, y linell 17 o'r gwaelod, yn lle 'areithiwr' darllener areithwyr.
Tu dalen 29, y linell 4 o'r top, yn lle 'triugain' darllener deugain.
Tu dalen 30, y linell 9 o'r gwaelod, yn lle 'cristion' darllener crwtyn.
Tu dalen 51, y linell 12 o'r gwaelod, yn lle 'Evan Jones' darllener Evan Jones Evans.
Tu dalen 71, y linell 13 o'r top, yn lle 'troedfedd' darllener can' troedfedd.