Hanes dechreuad a chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngwrecsam/Y Pedwerydd Cyfnod

← Y Trydydd Cyfnod

Hanes dechreuad a chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Ngwrecsam gan Edward Francis, Wrecsam

Gwasanaeth Cyhoeddus Diweddaf Y Parch. Henry Rees →

Y PEDWERYDD CYFNOD.

YN YR HWN Y CYNNWYSIR

YSGOGIAD at adeiladu capel newydd—adeiladu Capel Abbot-street—y bedyddio cyntaf yn y lle—bedyddio gwraig mewn oed—priod y fedyddiedig—dyled y capel—diofalwch yn ei herwydd—yr addoldŷ yn suddo mewn dyled-yr effaith o hyn—ymosod ar dalu'r ddyled—cynllun at hyny—gorphen talu-Jubili―y nifer a ymgymmerodd â thalu―gwedd lwyddiannus ar yr achos—y capel yn rhy fychan—ffyddlondeb y gweinidogion—ystorm yn ymfygwth yn yr eglwys—y gwyntoedd a'r tonau yn tawelu—ysgogiad at gael bugail—yr eglwys yn cyd—ymgynghori—yn gweddio—dewis y Parch. J. H. Symond.—Ysgogiad at gael capel newydd—prynu tir—adeiladu— yr eglwys yn fam i eglwysi eraill—Bodo Rowlant—BershamWilliam Owen—Charles o'r Bala-Sasiwn plant-Bangc y ffwrnes -y Tabernacl yn Rhostyllen-ymweliad cyntaf y Trefnyddion Calfinaidd â goror Clawdd Offa--myntai ryfedd--Bangor-is-y-Coed -y sabboth olaf yn Abbot-street—y teimlad ar y pryd—nifer y gweinidogion—y diaconiaid—y cymmunwyr—y plant—yr ysgol sabbothol—gwrandawyr—ansawdd yr achos ar y pryd—Cymdeithas Dorcas—brâs ddarluniad o'r capel—rhesymau dros ei wneyd mor fawr.

ODDEUTU'R flwyddyn 1819, a'r flwyddyn ganlynol, oherwydd fod hen gapel Pentrefelin yn lle bychan, gwael, ac anghysurus, a'r lease hefyd ar ddirwyn i'r pen, os nad oedd wedi dirwyn yn gwbl; meddyliodd y brodyr am gael capel newydd, helaethach, ac yn nes i ganolbarth y dref. Yn y flwyddyn 1821 adeiladwyd addoldŷ yn Abbot-street. Yr oedd yr adeilad hwnw ar y pryd yn un cymhwys i'r gynnulleidfa, o ran maint a lle. Mae yn ymddangos i'r addoldŷ gael ei gyssegru trwy bregethu ynddo, yn yr un flwyddyn ag yr adeiladwyd ef. Pa amser ar y flwyddyn yr agorwyd y capel, a phwy oedd y gweinidogion a weiniasant ar yr achlysur, gwybod er pob ymchwiliad. Ryw amser cyn diwedd yr un flwyddyn, mae yn ymddangos mai cyntaf-anedig y Parch. John Hughes a'i briod gyntaf ef, a chyntaf-anedig Mr. Edward Rogers a'i briod, yn awr o Seacombe, ger Birkenhead, oedd y ddau blentyn cyntaf a fedyddiwyd yn nghapel newydd Abbot-street. Gweinyddwyd yr ordinhâd ar y ddau gan y Parchedig John Roberts, o Langwm. Mae testyn y sylwadau a wnaeth efe ar yr achlysur i'w weled yn y bennod gyntaf o Lyfr Cyntaf Samuel. Nid oedd yr un a adroddodd wrthyf yr hanes yn cofio i sicrwydd pa eiriau yn y bennod. Gwnaeth sylwadau neillduol, ni dybiem, oddiwrth yr awgrymiadau a glywsom ar weddi Hannah—ei haddunedau, os ca'i fab—a'r awyddfryd angherddol oedd yn ei chalon am gael cyflwyno a magu y bachgen i'r Arglwydd. Ni a dybiem hefyd, oddiwrth a glywsom, fod yr addysgiadau a'r cymmwysiadau a wnaeth oddiwrth y geiriau at y rhieni hyny ag oeddynt yn magu a dwyn plant i fyny, yn rhai gwir ddeffrous a difrifol.

Hefyd, yn mhen y ddwy neu dair blynedd ar ol hyn, sef oddeutu 1825 neu 1824, o'r hyn lleiaf felly y dywedwyd i ni, fe fedyddiwyd yn yr un capel wraig ganol oed, o'r enw Mary Parry. Mam oedd Mary Parry i'r hwn, yn mhen blynyddoedd ar ol hyn, a ddaeth i fod y Parchedig John Parry, athraw yn Athrofa'r Bala. Gweinyddwyd yr ordinhâd gan y Parch. John Jones, Treffynnon. Yr oedd gweinyddu'r bedydd trwy daenellu ar berson mewn oed yn beth, y pryd hwnw, lled anghyffredin a hynod. Yr oedd Mary Parry yn un led dal, meddent hwy, hyny ydyw dipyn yn dalach na'r cyffredin o ferched. Yr oedd yr hen frawd o Dreffynnon dipyn yn fyr mewn corpholaeth. A chan fod Mrs. Parry fel hyny dipyn yn dalach na John Jones, nid mor hawdd iddo oedd cael y dwfr i fyny. Wrth i John Jones âg un llaw ogwyddo ei phen tuag at ei gwegil, fel ag i gael y wyneb i'r gosodiad mwyaf cyfleus i dderbyn taenelliad y dwfr, ac yntau dipyn yn fyrach na'r fedyddiedig, achlysurodd hyny wên ddiniwed am ennyd ar wyneb rhai; ond fe ddarfu yn y fan, fel clindarddach drain tan grochan. Yr oedd pob difrifwch wedi ei adfeddiannu yn y foment. Gweinyddwyd yr ordinhâd yn nghanol y symlrwydd mwyaf. Yr oedd Mrs. Parry, o bosibl, wedi ei dwyn i fyny yn un o wrandawyr ein brodyr y Bedyddwyr; o'r hyn lleiaf, felly yr awgrymwyd i ni. Mae'r Bedyddwyr, fel y gwyddys, yn gyson â'u syniadau a'u hegwyddorion hwy eu hunain yn gwrthod bedyddio ond yn unig rhai mewn oed a synwyr, a hyny ar eu proffes a'u dewisiad hwy eu hunain. Gellir casglu oddiwrth y ffaith fod Mrs. Parry heb ei bedyddio, mai un o 'wrandawyr y gair yn unig' ydoedd wedi bod cyn hyn. Mae yn ymddangos iddi gael ei bedyddio y dwthwn hwnw ar ei dymuniad hi ei hunan, cyn iddynt fel teulu ymsymmud o Wrecsam i Manchester. Bydd genym air eto ar ol hyn, cyn y diwedd, i'w ddyweyd am y chwaer hon. Yr oedd ei phriod, fel hithau, yn gristion cywir, unplyg, a dirodres. Byddai pawb bob amser, tra y bu yn perthyn i'r frawdoliaeth yn y lle hwn, yn hoff iawn o hono. Pan yr annogid ef i weddio mewn cyfarfod, gosodai hyny wên serchog ar wyneb nifer mawr o'r rhai fyddai yno ar y pryd, oblegid yr un pennill fyddai yn ei roddi allan i ganu bob amser yn ddieithriad. Y pennill fyddai

'Mi nesaf atat eto'n nes,
Pa les im' ddigaloni;
Mae sôn am danat yn mhob man,
Yn codi'r gwan i fyny.'

Nid yn unig yr un pennill a adroddai, ond gwnai hyny hefyd yn gywir yn yr un dôn, a hyny yn bur effeithiol. Byddai newydd-deb ei ysbryd yn cadw hefyd bob amser newydd-deb yn yr hen bennill.

Aethom, am ennyd, oddiwrth hanes y capel, i sôn am ddau neu dri o bethau a gymmerasant le yn fuan ar ol ei agoriad. Awn yn mlaen yn awr gyda hanes y capel. Mae yn ymddangos mai Mrs. Jones, y cyfeiriwyd ati o'r blaen, oedd yr asgwrn cefn yn nechreuad y gwaith, ac hefyd yn nygiad y gwaith yn mlaen; oblegid ei harian hi a gafwyd i dalu am y tir, a'i harian hi hefyd gan mwyaf a fenthycwyd at adeiladu. Mae yn ddrwg genym orfod hysbysu yn hyn o hanes, fel y ceir gweled eto, i'r eglwys a'r gynnulleidfa, ar ol adeiladu capel newydd âg arian benthyg, eistedd yn dawel ynddo, a hyny am flynyddau lawer, heb wneuthur un ysgogiad tuag at dalu'r ddyled.

Costiodd pryniad y tir, ac adeiladu Capel Abbot-street, yn y flwyddyn 1821, y swm o £1,100, neu yn rhywle oddeutu hyny. Yn mhen y pedair blynedd ar ddeg, pryd y gwnaed ymchwiliad manwl i'r cyfrifon, cafwyd fod y llogau wedi chwyddo i'r swm o £540. Yr oll oedd wedi ei gasglu a'i dalu o hyn, yn y cyfamser, oedd £380. Y canlyniad o hyn oedd fod y ddyled, yn y cyfamser, wedi myned yn £1,260. Yr oedd dyled y capel felly, yn mhen y 14 o flynyddau, yn £160 mwy na phan adeiladwyd y capel. Yr oedd sefyllfa'r achos, ar ol yr ymchwiliad hwn, wedi dyfod yn beth gwir bwysig. Yr oedd gadael i'r achos yn y modd hwn suddo mewn dyled, fis ar ol mis, flwyddyn ar ol blwyddyn, yn beth nas gallwn ei ddeall: yn hyn nis gallwn gyfiawnhau y brodyr.

Nid ein lle ni ydyw condemnio y frawdoliaeth, nac eistedd yn farnwyr ar yr achos, eto mae yn anhawdd, wrth fyned heibio, i ni beidio a thaflu ein golygon ar yr adfeilion dirywiedig hyn, sef yr achos yn ei ystât o'i bethau arianol. Dichon, er hyny, fod rhyw resymau i'w rhoddi dros yr esgeulusdra hwn, nad ydym ni erbyn hyn yn gwybod dim am danynt. Bu yr ymchwiliad, a nodwyd, i bethau, yn achos i'r rhai hynaf, a mwyaf dylanwadol yn y lle, gydymgynghori pa symmudiad oedd i'w wneyd, fel y gellid nid yn unig attal y ddyled rhag ychwanegu, ond cael allan hefyd ryw gynllun effeithiol i'w lleihau. Ffrwyth cyntaf yr cydymgynghori hwn fu dethol, o'u plith eu hunain, ddau o frodyr i fyned at Mrs. Jones, i'r hon yr oedd tair rhan o bedair o'r arian yn ddyledus. Y brodyr a ddewiswyd i hyn o orchwyl oeddynt Mr. Richard Hughes, stationer, a'r Parch. Thomas Francis. Aeth y ddau frawd at Mrs. Jones dros yr eglwys. Wedi bod o honynt am beth amser yn eistedd ac yn ymddiddan ar yr achos, yr effaith ddaionus o hyn fu i'r brodyr hyny lwyddo i gael gan y foneddiges garedig, drugarog, a haelfrydig, addaw cymmeryd pedair punt y cant o lôg am yr arian yn lle pum' punt y cant; ac nid hyny yn unig, ond eu cymmeryd hefyd o'r amser cyntaf y rhoddodd eu benthyg. Lleihaodd hyn y ddyled yn y fan i'r swm o gant a deg punt. Wedi derbyn y fath garedigrwydd, addawsant hwythau, nid yn unig dalu y llôgau ond hefyd wneuthur pob ymdrech i dalu i fyny, mor fuan ag y byddai bosibl, holl gorph yr arian. Dychwelodd y brodyr hyn i Wrecsam â chalon lawen, yn nghyd a theimladau gwresog o ddiolchgarwch. Pan yr adroddwyd y peth i'r cyfeillion, disgynodd y newydd ar eu clustiau fel peth dyeithr, ac fel newydd oedd o'r bron yn rhy dda i'w gredu: modd bynag, trôdd allan yn ffaith o wirionedd diymwad. Yn y flwyddyn 1836, ymosodwyd i bwrpas ar ddechreu talu'r ddyled. Daeth chwech o frodyr i'r maes, ac a wnaethant gynnyg i'r holl eglwys, er mwyn, os oedd bosibl, rhoddi cychwyn i'r peth. Y brodyr a wnaeth hyn oeddynt y Parchedigion Thomas Francis, Ellis Phillips, John Jones, a Thomas Jones (Glan Alun), Cefn-y-gadair, hefyd Mr. Richard Hughes, stationer, a Mr. Daniel Jones, merchant. Eu cynhygiad cyntaf hwy oedd, beth bynag a gasglai yr holl eglwys a'r gynnulleidfa mewn blwyddyn o amser, y byddai iddynt hwythau eu cyfarfod â'r un swm, beth bynag fyddai. Yr effaith o hyn fu i'r eglwys a'r gynnulleidfa gasglu yn nghorph y flwyddyn y swm o £60: rhoddasant hwythau hefyd bob un ei £10, a'r canlyniad i'r ymdrech hon oedd talu £120 o'r ddyled y flwyddyn hono. Yn mhen y ddwy flynedd ar ol hyn, gwnaed y cyffelyb gynnyg drachefn, gan y Parchedigion Thomas Francis, John Jones, ac Ellis Phillips, ynghyd a Mr. Daniel Jones, merchant, Mr. Richard Hughes, stationer, a brawd arall dienw. Cyfranodd y chwech brodyr hyn, gyd-rhyngddynt, y swm o £75, yr eglwys hefyd a'r gynnulleidfa a gyfranasant y cyffelyb swm, a thalwyd y flwyddyn hono o gorff yr arian £134, heblaw y llôgau. Mae yn ymddangos i'r cyffelyb ymdrech gael ei gwneyd y drydedd waith, ac i rai brodyr sydd eto yn fyw, sef y Parch. T. Francis, Mr. Daniel Jones, merchant, a Mr. R. Hughes, yn yr ymdrechfa hono ddyfod allan mewn haelfrydedd y tuhwnt i bob dysgwyliad. Yn y flwyddyn 1843, gwnaed dros bedwar ugain a deg o bersonau yn wahanol ddosbarthiadau, i dalu symiau gwahanol yn y pedair blynedd dyfodol. Rhai i dalu tair punt yn y flwyddyn, eraill ddwy, eraill bunt a hanner, eraill bunt, eraill ddeg swllt, eraill bump, ac eraill, y lleiaf, bedwar swllt. Talwyd y symiau hyny i fyny yn gryno yn niwedd y flwyddyn 1846, oddigerth ychydig iawn nad ydyw yn werth ei enwi. Ymunodd amryw bersonau i dalu pedair punt yn y flwyddyn am bedair blynedd, fel, erbyn y flwyddyn 1852, nad oedd swm y ddyled oedd eto yn aros ond yn unig oddeutu £145. Yn fuan ar ol hyn, ymgyfarfu y Parchedigion Thomas Francis, John Jones, a'r Meistri R. Hughes, D. Jones, E. Powell, W. Pearce, J. Lewis, a chyfaill arall dienw, i ystyried am y tro diweddaf beth oedd i'w wneuthur at orphen talu y gweddill bychan oedd eto yn aros o'r ddyled. Y canlyniad o hyn fu i'r holl frodyr a enwyd, yn nghydag eraill hefyd, estyn allan eto eu rhoddion, fel erbyn dechreu y flwyddyn 1854, neu rywbryd oddeutu hyny, nid oedd o'r holl ddyled ag oedd eto yn aros ond oddeutu £38. Yn fuan wedi hyn aeth Mrs. Jones, gweddw y diweddar Barch. J. Jones, a Mrs. Phillips, gweddw y diweddar Barch. E. Phillips, oddiamgylch am y waith olaf; a chasglasant rhyngddynt uwchlaw £20; yr hyn, ynghyd a'r £16 o arian yr eisteddleoedd, a wnaethant y swm i fyny; yna gorphenwyd talu a llwyr ddileu yr holl ddyled. Yn fuan wedi hyn, cawsom Jubili; bwytasom ac yfasom, a llawenychasom hefyd yn ddirfawr. Gwnaethom hyn yn y capel yn Abbot-street, yr hwn ar y pryd ydoedd newydd gael ei adgyweirio, ei baentio, a'i lanhau; ac hefyd yn fwy a gwell na phob peth, wedi ei waredu a'i ryddhau o gaethiwed dyled ag yr oedd dano am yn agos i bymtheg mlynedd ar hugain.

Er na chostiodd y tir ac adeiladu y capel, yn 1821, ond £1,100, eto erbyn y flwyddyn 1854, rhwng corff yr arian, y llôgau a'r holl adgyweiriadau fu arno, costiodd trwy'r cwbl uwchlaw dwy fil o bunnau

Nifer yr eglwys yn 1832 oedd	.....	50
yr ysgol sabbothol	.....	50 i 60.
y gynnulleidfa	.....	100 i 120.

Dyma y nifer bychan, yn fuan wedi hyn, a gymmerasant arnynt y cyfrifoldeb o dalu y swm o £1,260, ac erbyn y flwyddyn 1854, neu rywbryd oddeutu hyny, yr oedd yr holl orchest waith wedi ei gwblhau; sef yr holl ddyled wedi ei llwyr ddileu. Mae diolchgarwch gwresog yn ddyledus i'r brodyr hyny a gymmerasant arnynt y fath gyfrifoldeb, ac a ysgogasant gyntaf odditan y fath faich. Mae nifer liosog o honynt, yn frodyr a chwiorydd, ar ol ffyddlondeb mawr, wedi gadael maes eu llafur, a myned i dderbyn eu gwobr. Mae dau neu dri o'r hen frodyr hynaf a gymmerasant ddyddordeb mawr yn nhalu'r ddyled, ac a wnaethant ran helaeth eu hunain tuag at hyny, eto yn aros. Ond y mae prydnawn y dydd wedi dyfod arnynt, ïe gallwn ddyweyd fod cysgodau yr hwyr yn dechreu ymestyn, ac yn fuan bellach bydd cloch yr awr noswilio yn canu, pryd y cânt hwythau hefyd fyned at eu brodyr. Yr ydym yn ddyledus i'r Parch. T. Francis a Mr. W. Pearce am hanes dyled y capel, a'r modd yr ysgogwyd at ei thalu. Mae Mr. Francis a Mr. Pearce yn gwahaniaethu tipyn yn swm y ddyled, hyny ydyw ychydig bunnoedd. Mae Mr. Francis yn ei gwneyd ychydig yn llai na Mr. Pearce: ond mewn swm ag oedd mor fawr, nid ydyw bron yn werth sylw.

Mae diolchgarwch yn ddyledus i'r lluaws ieuengctyd hefyd fu yn cyd-ddwyn y baich â'r hynaf rai. Maent hwy eto wrth y gwaith, ac wedi rhoddi eu hysgwyddau odditan faich ag sydd yn llawer trymach na'r un cyntaf, sef dyled ein haddollý newydd. Gobeithio y cânt eu bendithio â chyfoeth, calon, ffyddlondeb a hir oes, nes gwneuthur â dyled y capel newydd yn gymmwys yr un modd ag y gwnaethant â'r hen; sef dileu yn llwyr oddiar lyfrau yr holl ofynwyr bob punt, a swllt, ïe yr hatling ddiweddaf. Gyda bod yr ymdrech glodwiw y cyfeiriwyd ati drosodd, yr oedd yr eglwys, yr ysgol sabbothol, a'r gynnulleidfa, wedi ychwanegu yn fawr. Mae yn hyfryd genym hefyd allu cofnodi na welwyd un tymmor mwy llewyrchus yn ein plith na'r tymmor ag yr oedd pawb o'r bron yn ddieithriad, law a chalon, yn cyfranu o'u harian at dalu dyled y capel. Yr oedd ar hyn o bryd drugareddau tymhorol, a bendithion ysbrydol, yn cael eu tywallt i waered, fel rhyw wlaw brâs.

Ar ol talu dyled yr hen gapel, gwelwyd yn fuan ei fod, nid yn unig yn myned yn anghysurus o herwydd llawer o bethau, ond hefyd ei fod yn rhy fychan: yr oedd nifer yr aelodau erbyn hyn wedi myned dros 200; yr ysgol sabbothol hefyd a'r gynnulleidfa wedi cynnyddu yn gyfartal. Yr oedd llawr y capel yn rhy fychan ar noson y cymmundeb i'r gweinidog yn hwylus allu myned trwy y gwasanaeth. Heblaw fod y capel yn fychan, yr oedd amryw bethau yn nglŷn â'r lle oddiallan, yn y blynyddoedd diweddaf, yn peri llawer o annghysur. Yr oedd yr holl bregethwyr, bron yn ddieithriad, a ddeuai i'r lle, yn cwyno yn fawr yn ei herwydd. Fel hyn y buom am rai blynyddoedd, fel yn dyheu am le mwy dymunol i addoli; ond dim yn cael ei wneyd ond siarad a chwyno: ond dylasem ddyweyd fod yno obaith cryf ar waith y pryd hwnw ag iddo sail dda.

Wrth i ni gymmeryd rhyw un drem gyffredinol ar yr achos, yn yr hanner canrif ddiweddaf, gellir dyweyd fod pethau ar y cyfan wedi bod yn lled gysurus, llwyddiannus, a dymunol. Nis gellir dyweyd am y lle fod cenedl wedi cael ei geni ynddo ar unwaith, ond yr oedd yma blant er hyny yn cael esgor arnynt yn wastadol, ac felly yr oedd y teulu yn cynnyddu trwy'r blynyddoedd y gwir am yr eglwys heddyw ydyw ei bod yn llawen fam plant.' Ein syniad gostyngedig hefyd ydyw na bu'r teulu heb famau â bronau maethlon i fagu, nac ychwaith heb dadau, y rhai oeddynt yn llywodraethu mewn diwydrwydd a doethineb, yn gofalu am y teulu yn ei holl amgylchiadau a'i gysylltiadau, ac yn gwneyd pob ymdrech i'w porthi â gwybodaeth ac â deall, gan eu maethu yn addysg ac athrawiaeth yr Arglwydd. Nid aml, o bosibl, y bu un eglwys o'i maint mor aml ei chynghorwyr; ac nid aml, ychwaith, y bu praidd mor fychan, mewn ystyr, yn cael ei wylio a'i borthi gan gynnifer o fugeiliaid, y rhai bob amser oeddynt yn ffyddlon a gweithgar. Yr ydym yn cofio y bu yn ein plith am lawer o flynyddoedd, a hyny ar yr un amser, fel y crybwyllasom o'r blaen, bump o weinidogion yr efengyl, y rhai bob amser oeddynt, un ac oll, yn ffyddlon yn ein cynnulliadau eglwysig. Fel y crybwyllasom o'r blaen, er fod pethau ar y cyfan wedi bod yn gysurus yn ein plith, eto ni buom heb ein profedigaethau. Cododd dwy ystorm lled erwin, ond tawelwyd y gwyntoedd, a gorchymynwyd i'r tònau lonyddu. Daeth y llong eilwaith, a'i llwyth, i nofio yn esmwyth. Fe geisiodd satan nithio fel gwenith deulu Abbot-street, unwaith neu ddwywaith, ond Ysbryd yr Arglwydd a'i hymlidiodd ef ymaith gwasgarwyd, yn ddieithriad, yr holl rai a fuasent yn llawenychu yn aflwydd a dinystr y frawdoliaeth.

Oddeutu'r flwyddyn 1860, meddyliodd y cyfeillion yn y lle am alw rhyw frawd yn y weinidogaeth i fugeilio yn eu plith. Ar ol hir ymbwyllo, arafu, cyd-ymgynghori, a gweddïo llawer, tueddwyd meddyliau y brodyr i feddwl am y Parch. J. H. Symond, oedd y pryd hwnw yn cartrefu gyda ei dad yn Glan Clwyd, ger Ruthyn. Ar ol llawer o drafodaeth gydag ef, cynnygiwyd ef i'r eglwys fel i fugeilio yn ein plith, yr hwn a ddewiswyd ganddi yn ddieithriad; dyfodiad yr hwn hefyd i'n plith sydd wedi bod o fawr fendith. Cyn pen hir, ar ol i Mr. Symond ymsefydlu yn y dref, meddyliwyd yn fwy unfrydol a phenderfynol am adeiladu capel newydd. Bu hyn am wythnosau a misoedd dan ystyriaeth pwyllgor o'r brodyr, a hyny yn y modd mwyaf difrifol, pwyllog, ac arafaidd; a Mr. Symond erbyn hyn yn llywyddu. Penderfynwyd yn lled fuan ar gael capel, ond y llanerch i adeiladu arno nid oeddid eto wedi gallu ei sicrhau. Wedi meddwl am y lle hwn, a'r lle arall, a'r trydydd, a methu a bod yn llwyddiannus; o'r diwedd daeth pawb i gydweled am lanerch ag oedd yn ymddangos yn ddymunol; rhoddwyd ar Mr. Daniel Jones, merchant, un o'r frawdoliaeth, i brynu'r lle, yr hyn hefyd a wnaeth. Ac ar y tir hwnw, erbyn heddyw, y mae'r addoldŷ ymneillduol helaethaf o gryn lawer, a'r gwychaf hefyd yn y dref. Geill eistedd ynddo yn gysurus oddeutu wyth gant; ond fe welwyd ynddo ar gyfarfod neillduol ddeuddeg cant neu ragor.

Cyn terfynu hyn o gofnodau, mae yn dda genym hysbysu fod yr eglwys yn Ngwrecsam yn fam i wyth neu naw o eglwysi yn ngoror Clawdd Offa; sef y Tabernacl; Crabtree Green; Bethel; Bowling Bank; Glan-y-Pwll; Holt; Bethlehem; Zion, Hope; a Hill-street. Yn Bursham y dechreuwyd yr achos sydd yn awr yn y Tabernacl, Rhostyllen, mewn tŷ hen wreigan a adnabyddid y pryd hwnw wrth yr enw Bodo Rolant o'r Ddôl;' neu yn fwy cyflawn, 'Dolcehelyn.' Cymmydogaeth ydyw hon heb fod ar linell uniawn, rhwng Gwrecsam ac Adwy'r Clawdd. Dechreuwyd cadw ysgol sabbothol yn y lle er's dros 60 mlynedd. Gan fod Bursham oddeutu canol y ffordd rhwng y ddau le uchod, byddai rhai o'r athrawon yn dyfod yno o'r Adwy, a rhai eraill o Wrecsam yn myned yno i'w cyfarfod. Un o'r athrawon a âi yno o Wrecsam oedd hen ŵr o'r enw William Owen; a'r rhai a ddeuent yno o'r Adwy oeddynt Edward Hughes, Richard Hughes, a John Hughes, tri o frodyr; yr olaf a'r ieuengaf o'r tri a ddaeth wedi hyny i fod 'y Parch. J. Hughes, Liverpool.' Dygid yr ysgol yn mlaen gan mwyaf, debygid, yn yr iaith Saesneg.

Oherwydd fod yr hen William Owen yn Sais bychan, byddai y plant yn cael llawer iawn o ddifyrwch yn gwrando arno yn siarad. Wrth gyhoeddi casgliad i fod y sabboth dyfodol at gael glô i wneyd tân yn y lle, yr hen ŵr a ddywedai wrth y plant, "You must bring som hopans (dimeiau) with yaw next Sunda, to buy som colls (glö)."

Yr ydym yn cofio Mr. Charles, o'r Bala, er's feallai yn agos i 60 mlynedd yn ol, yn cadw sasiwn plant yn y lle hwn, pryd yr oedd canoedd lawer o'r cymmydogaethau cylchynol wedi dyfod yn nghyd. Un o ddeiliaid cyntaf ysgol sabbothol y 'Ddôl' oedd mam y Parchedig John Parry, o'r Bala; a digon tebyg mai yn y gymmydogaeth hon, os nad yn hen dŷ 'Bodo Rolant,' y dechreuodd y Parch. J. Parry, yr hwn yn awr sydd yn un o athrawon parchus Athrofa'r Bala, ddysgu yr A. B. C. Yr oedd tipyn o ysbryd missionary yn mam Mr. Parry, oblegid hi fyddai yn myned o dŷ y naill gymmydog i dŷ cymmydog arall, a'i Thestament yn ei llaw, ac yn darllen iddynt yr Ysgrythrau, ac yn dysgu ambell un anllythyrenog ddyweyd adnod allan. Byddent yn hôff iawn o'i gweled hi a'i Thestament yn dyfod trwy ei chylch-deithiau. Bu'r moddion syml hwnw yn fendithiol i ennill amryw o'i chymmydogion i ddysgu gair yr Arglwydd. Yn lled fuan wedi i Mr. Charles fod yno, symmudwyd yr ysgol i 'Bange y ffwrnes; lle yn yr un gymmydogaeth. Hen adeilad oedd hwn fu yn perthyn i waith haiarn Mr. Wilkins, ond a adnabyddid gynt wrth yr enw 'Bursham Iron Works.' Symmudwyd yr achos oddiyno i Rhostyllen, cymmydogaeth ydyw hon yn ymyl y llall. Yn y gymmydogaeth hon yr adeiladwyd y capel a elwir y Tabernacl, un o'r rhai helaethaf yn ngoror Gwrecsam gan ein cyfundeb ni. Yr ydym yn gwneyd sylw o'r lle hwn, nid yn gymmaint am ei fod yn agos i Wrecsam, ond am fod yr eglwys a'r ysgol sabbothol yn y lle, hyd o fewn ychydig flynyddau yn ol, fel yn gangen o eglwys Gwrecsam y blaenoriaid a'r pregethwyr o Wrecsam, y naill yn niffyg y llall, fyddent yn myned yno i'r cyfarfodydd eglwysig. Nid oes ond blwyddyn neu ddwy er pan beidiodd Mr. R. Hughes, o herwydd henaint, a myned yno i'r ysgol sabbothol, wedi bod yn myned iddi, yn y gwahanol fanau, am uwchlaw hanner canrif.

Mae'r holl eglwysi a enwyd uchod yn ymddibynu yn awr arnynt eu hunain er's blynyddau bellach; yr unig gysylltiad erbyn hyn. ydyw fod ambell un o'r cyfeillion o'r dref yn myned i gynnorthwyo yn yr ysgol sabbothol.

Mae yn deilwng o sylw, ac yn ffaith werth ei chofnodi, mai o Wrecsam, yn gysylltiedig âg Adwy'r Clawdd, yr ymwelodd y Trefnyddion Calfinaidd am y waith gyntaf â goror Clawdd Offa. Ar foreu sabboth yn Ngwrecsam, oddeutu'r flwyddyn 1807, ymffurfiodd myntai ynghyd, cynnwysedig o naw neu ddeuddeg o wŷr mewn oed a'r un nifer o fechgyn ieuaingc. Yn eu plith yr oedd Thomas Edwards, o Liverpool, John Edwards, Gelli-gynan, Mr. Evans, Adwy'r Clawdd, a Robert Llwyd, Nant-y-ffrith (amaethdŷ gerllaw yr Adwy). Hefyd, Edward Hughes, Adwy'r Clawdd, Richard Hughes, a John Hughes; tri o frodyr. Y diweddaf ar ol hyny, fel y dywedwyd o'r blaen, a ddaeth i fod y 'Parch. J. Hughes, Liverpool.' Pwy oedd y gweddill o'r fyntai, nid ydym yn gwybod. Dyben eu dyfodiad yn nghyd oedd myned am y waith gyntaf erioed, mewn cysylltiad â Methodistiaeth, i bregethu'r efengyl i baganiaid anwybodus goror Clawdd Offa. Y ddau gyntaf a enwasom oeddynt ddau bregethwr, a'r pump eraill i arwain ac i gynnorthwyo yn y canu. Buasai yn bur dda genym pe buasai enwau yr holl fyntai ar gael, ond nid ydynt.

Oddeutu wyth o'r gloch, ar foreu sabboth, yn yr hâf, cychwynodd y fyntai ryfedd hon o'r dref; gŵr ar ei farch, a bachgenyn wrth ei ysgil. Mae yn debyg na welwyd o'r blaen, mewn tref na gwlad, y fath fyntai ryfedd. Braidd na thybiem eu bod rywbeth yn debyg i'r caravan yn teithio crasdir tywodlyd poethdiroedd Arabia; gyda'r eithriad mai camelod gan mwyaf sydd ganddynt hwy, ond meirch gan y rhai hyn. Yr oeddynt er's peth amser wedi arfaethu hyn, ac nid hyny yn unig, ond wedi pennodi allan facs eu llafur.

Y maes ydoedd Bangor-is-y-Coed; treflan bum' milldir o Wrecsam; hefyd Worthenbury, tref arall fechan, rhwng hyny a'r Eglwys Wen. Cychwynasant o Wrecsam, fel y dywedwyd o'r blaen, oddeutu wyth o'r gloch yn y boreu. Troisant eu hwynebau tua Bangor-is-y-Coed, hwyliasant eu camrau tuag yno, ac i Bangor yn llwyddiannus y cyrhaeddasant. Wedi cyrhaedd o honynt i'r dreflan, aethant yn un llu mawr gyda'u gilydd at ddrws tŷ tafarn, a gofynasant i ŵr y tŷ a allent gael rhoddi'r anifeiliaid i fyny a chael ychydig ebran iddynt, yn nghyd a thamaid o giniaw iddynt hwythau eu hunain. Heb gymmeryd llawer o amser i ystyried y cwestiwn, fe farnodd y tafarnŵr wrth weled cynnifer, fod yno le iddo wneyd ceiniog oddiwrthynt, felly efe a gymmerodd y meirch i'r ystablau, ac a'u porthodd, a pharotoisant yn yr Inn giniaw iddynt hwythau hefyd. Yr oedd y tafarnwr yn gwneuthur rhyw lygad cornelog arnynt yn awr ac eilwaith, ac fel un yn methu a deall pa beth allasai fod dyben dyfodiad y fath rai ar foreu sabboth. Yn fuan wedi eistedd o honynt, dywedasant wrtho eu neges, sef mai dyfod yno a wnaethant i bregethu Iesu Grist yn Geidwad i bechaduriaid. Mae'r tŷ y cymmerodd yr ymddyddan le o flaen, ac yn wynebu eglwys Bangor, ac yn agos iawn ati. Gofynasant iddo hefyd 'a fyddai ganddo ryw wrthwynebiad rhoddi benthyg cadair iddynt, i'r pregethwr sefyll arni pan yn pregethu? Wrth ofyn hyn o gymmwynas, yr oeddynt ar yr un pryd yn sicrhau iddo y byddai y bregeth drosodd cyn dechreu gwasanaeth yr eglwys, ac y byddai iddynt, un ac oll, fyned i'r eglwys. Wedi i'r gŵr weled, ac erbyn hyn farnu nad oedd dim yn afresymol yn nghais y dyeithriaid, nac ychwaith un math o berygl terfysg, efe a ddywedodd yn rhwydd y caent fenthyg cadair, a chroesaw. Wedi ennyd, fe ddaeth yr amser i ddechreu, ac fe ddygwyd y gadair i'r lle. Fe ymsefydlodd y fyntai o ddeutu'r gadair, yn nghylch dau ddwsin mewn nifer. Yna fe esgynodd Thomas Edwards, o Liverpool, ar y gadair, ac a roddodd bennill allan i'w ganu. Hyd y mae Mr. Richard Hughes yn cofio, y geiriau a ganwyd gyntaf oeddynt―

'Come, ye sinners, poor and wretched,
Weak and wounded, sick and sore;
Jesus ready stands to save you,
Full of pity joined with power:
He is ready: He is willing,
Doubt no more.'

Ar hyn rhoddodd y cantorion allan eu lleisiau, a dechreuasant ganu. Gan nad ydyw y dreflan ond bechan, a'i holl drigolion ond ychydig nifer, aeth sŵn y canu o'r bron trwy yr holl le, ac yn ebrwydd daeth amryw o'r trigolion i'r fan i weled a chlywed. Daliwyd ati i ganu hyd nes y daeth amryw yn nghyd, ond eu bod ar y dechreu yn lled wasgaredig. Y pregethwr, cyn dechreu darllen rhanau o air yr Arglwydd, yn garedig a'u cyfarchodd, ac a'u gwahoddodd i ddyfod yn nes. Dywedodd hefyd ddyben eu dyfodiad, sef mai dyfod yno a wnaethant i roddi gair o gyngor i'r bobl, trwy bregethu iddynt yr efengyl. Sicrhâodd hefyd iddynt mai nid dyfod yno a wnaethant yn erbyn yr eglwys, ond y byddai yr oedfa hono drosodd erbyn amser dechreu gwasanaeth yr eglwys, ac yr aent hwythau bob un i'r eglwys. Wedi hyn daeth amryw o'r bobl yn nes at y pregethwr, ond eraill a safasant o hirbell hyd y diwedd. Ar hyn, darllenodd Thomas Edwards ranau o'r gair sanctaidd, gweddïodd, a chymmerodd ei destyn. Cafwyd pob llonyddwch, a gwrandawiad astud. Terfynodd yr oedfa yn brydlon, ac aethant oll gyda'u gilydd i hen eglwys Bangor-is-y-Coed. Dyma'r ysgogiad cyntaf erioed a wnaeth y Trefnyddion Calfinaidd tuag at oleuo ac efengyleiddio trigolion goror Clawdd Offa, y rhai ar y pryd oeddynt yn eistedd yn mro a chysgod angau. Ni byddai yn ormod dyweyd fod y preswylwyr yn gyffredinol, ar y pryd, yn meddiant tywyllwch anwybodaeth, o'r bron yn baganiaid hollol, yn ystyr eangaf y gair. Ar ol cael tamaid o giniaw yn y tŷ tafarn, aethant oddiyno, fel y crybwyllasom o'r blaen, i dref fechan arall gerllaw, o'r enw Worthenbury, lle heb fod yn nepell o hen gartref yr anfarwol Philip Henry, yr hwn a fu am dymmor yn weinidog yr eglwys yn y lle.

Mae yn ymddangos fod amryw o drigolion y dref fechan hono ar y pryd odditan effeithiau diodydd meddwol, yr hyn a barodd na bu eu dyfodiad i'r lle hwnw mor ddymunol ag i Bangor. Dychwelasant erbyn yr hwyr i Wrecsam.

Cyfeillion Gwrecsam, fel y gwelir, mewn cysylltiad â brodyr Adwy'r Clawdd, fuont yn offerynau cyntaf erioed, yn yr undeb Methodistaidd, yn swnio yn nghlustiau preswylwyr y wlad frâs hono efengyl y bendigedig Iesu. Mae yr ychydig hâd hwnw, a roddwyd yn y priddellau, erbyn hyn wedi dyfod yn gnwd lled doreithiog. Mae dau o'r fyntai ryfedd hon eto yn fyw, sef Mr. Evans, Adwy'r Clawdd, a Mr. Richard Hughes, stationer, Wrecsam, gan pa rai y cawsom yr hanes; y rhai hefyd ydynt barod i gadarhau gwirionedd yr hyn a ysgrifenwyd.

Yr oedd y diweddar Mr. Thomas Glyn Jones, Mostyn, swydd Fflint, yn un o'r rhai ieuaingc yn mhlith y fyntai. Dywedai y brawd hwnw wrth gyfaill iddo, mai y waith gyntaf erioed iddo ef weled dagrau Seisnig ar y gruddiau oedd yn Mangor-ïs-y-Coed, pan oedd Mr. Thomas Edwards, o Liverpool, yn pregethu. Fe fu tywallt yr ychydig ddagrau hyny yn ngoror Clawdd Offa, ar y pryd, yn ddechreuad tywallt dagrau lawer ar ol hyn, ac hefyd yn ddechreuad tywallt allan y galon mewn edifeirwch, yr hyn a dybenodd yn iachawdwriaeth i laweroedd.

Da genym allu ychwanegu fod ysgogiad yn awr ar droed tuag at adeiladu capel perthynol i'r Methodistiaid Calfinaidd yn Bangor. Y mae brawd o'r enw Robert Evans, yr hwn a ddaeth yma i breswylio er's ychydig flynyddoedd yn ol, wedi cael tueddu ei feddwl i gymmeryd y cam hwn. Y mae yno eisoes ysgol sabbothol yn cael ei chynnal.

Dymunol fuasai genym roddi hanes helaethach am fanylion pethau yn y blynyddoedd diweddaf yn Abbot-street; ond gan fod hyn o gofnodau wedi chwyddo eisoes yn llawer mwy nag y meddyliwyd ar y dechreu, mae yn rhaid o ganlyniad i ni dalfyru a thynu at orphen.

Yr oedd golwg siriol ar yr achos yn ei flynyddoedd diweddaf yn Abbot-street, a hyny yn ei holl ranau a'i gysylltiadau. Yr oedd felly nid yn unig yn ei bethau amgylchiadol-megys y drefn, y gofal, a'r manylrwydd y cedwid pob cyfrifon arianol; yr ymwelid â, ac y cyfrenid i'r tlodion, a'r modd y gwneid casgliadau at bob achosion da, a hyny yn rheolaidd-ond yr oedd yr achos hefyd yn ei wedd ysprydol ar y pryd, mewn llawer o ystyriaethau, yn dra dymunol. Yr oedd y gynnulleidfa yn y blynyddoedd hyn yn cael gweinidogaeth o'r fath goethaf. Byddai ychwanegu beunyddiol at nifer yr eglwys, a byddai ymdrech mawr yn cael ei wneyd at fagu a meithrin yn addysg ac athrawiaeth yr Arglwydd, bob oed, rhyw, ac amgylchiadau. Yr ydym yma yn dra hyderus na bu llafur a ffyddlondeb ein brodyr, yn y blynyddoedd diweddaf, 'yn ofer yn yr Arglwydd.'

Nid peth bychan yn ein golwg oedd y brawdgarwch, yr undeb, y cydgordiad a'r cydweithrediad barhaodd yn mhlith y brodyr; yn enwedig yn y blynyddoedd hyny pryd yr oeddynt yn cynllunio pethau yn eu cysylltiad â'r capel newydd. Yr oedd y trefnu a'r penderfynu gyda'r cyfan mewn perffaith gydwelediad, a hyny yn dawel a thangnefeddus. Yr oedd y frawdoliaeth yn gyffredinol, odditan yr amgylchiadau hyn, yn cydnabod llywodraeth fanwl ac amddiffyniad Pen yr eglwys, dros holl gyssylltiadau ei achos.

Gyda gwylder a gostyngeiddrwydd yspryd y dymunem hysbysu ein bod yn meddwl i'r gwersyll ymgodi yn Abbot-street, ac ymsymmud oddiyno, a hyny odditan gyfarwyddyd ac amddiffyniad colofn gogoniant yr Arglwydd.

Ni gallwn lai nag edrych ar y symmudiad hwn yn gyffelyb i'r symmudiad o'r babell i'r deml; hyny ydyw er gwell: a gobeithio yn ostyngedig yr ydym y bydd y lle newydd hwn yn fath o gyssegr sancteiddiolaf i Arch Cyfammod yr Arglwydd. Ein dymuniad hefyd ydyw ar iddo breswylio yno yn ei râs, ei amddiffyn, a'i ogoniant. Bydded ei orseddfaingc ar drugareddfa iawn a chyfryngdod ein Gwaredwr; ac ymddysgleiried ei ogoniant oddi rhwng y cerubiaid.

{{nop}

'Trig yn Seion, aros yno,
Lle mae'r llwythau'n d'od y'nghyd;
Byth na 'mad oddiwrth dy bobl,
Nes yn ulw'r elo'r byd.'

Traddodwyd y bregeth ddiweddaf, yn hen gapel Abbot-street, sabboth, yr eilfed-ar-ugain o Fedi, 1867, gan y Parch. David Hughes, Bryneglwys. Hyd ydym yn cofio, nid oedd dim yn y testyn na'r bregeth yn cyfeirio at yr amgylchiad, er ei fod i'r eglwys ar y pryd, ac i'r gwrandawyr hefyd, yn beth gwir nodedig. Yr ydym yn tueddu i feddwl y dylasai gweinidog y lle fod yno y sabboth hwnw; oblegid y buasai ganddo ef lawer o fantais i wneyd sylwadau ar amryw bethau yn eu cysylltiad â'r achos yn y lle, ac hefyd â'r amgylchiad hwnw-pethau ag a fuasent yn tueddu i adael argraff o ddifrifwch ar feddyliau y gwrandawyr. Yr oedd y teimladau ar y pryd yn ddyeithr, amrywiol, a thra gwahanol. Bron na thybiem fod tebygolrwydd rhwng eu teimladau hwy ar y pryd â theimladau nifer liosog o'r gaethglud gynt a ddychwelasant o Babilon i Jerusalem. Yr oedd gwahaniaeth y mae'n rhaid addef, ond yr oedd yno debygolrwydd hefyd. Yr oedd yno un dosbarth yn wylo'r dagrau yn hidl, wrth weled nad oedd gogoniant y deml adgy weiriedig gynt yn deilwng o'i chystadlu mewn gwychder a gogoniant â'r un o'i blaen. Yr oedd yn Abbot-street hefyd y sabboth olaf hwnw rai o'r hynaf wŷr a'r hynaf wragedd yn methu a pheidio galaru hyd nes wylo'r dagrau; nid mewn un modd am fod y lle yr oeddynt hwy ar gefnu arno yn lle mor ddymunol a chysurus, ond yn unig oblegid mai y lle hwnw oedd y fan ddedwydd hono lle y byddent yn arfer mwynhau cysur a gorfoledd eu crefydd. Yma y bu rhai o'r hen bererinion hynaf yn cyd-eistedd, yn cyd-fwyta, yn cyd-wledda a llawenhau, a hyny am flynyddau lawer. Yr oedd hen serch at y lle a'r ymlyniad wrtho, wedi dyfod o'r bron yn deimlad rhy anngherddol i feddwl ei adael. Yr oedd myfyrio ar y peth hwn, ac yn y peth hwn aros, yn peri fod dyfnderoedd ffynnonau galar yn ymfyrlymio allan yn ffrydiau aruthrol o ddagrau lawer. Yr oedd rhai o honynt yn rhagbortreiadu yn eu dychymmygion y tristwch a'r hiraeth fyddai yn rhwygo eu teimladau yn y dyfodol, pan yn cofio am yr hen gartref. Yr oedd dosbarth arall ieuengach yn mhlith y gaethglud ddychweledig, y rhai ni wyddent ddim am Jerusalem a'r deml gyntaf, ond yn unig mewn hanes. I'r dosbarth hwn yr oedd yr oll o'r hen bethau megys out of sight, out of mind. Ond yr oeddynt hwythau yn llawenhau am eu bod yn cael gweled hen ddinas beddrod eu tadau, a chael ad-feddiannu yr hyn a fu am ysbaid deng mlynedd a thriugain yn meddiant estroniaid.

Yn gyffelyb i hyn yr oedd dosbarth lliosog o'r meibion a'r merched ieuaingc yn ein plith ninau, ac hefyd ddosbarth ieuengach o'r plant, y rhai oeddynt oherwydd eu hoedran heb weled, gwybod, na theimlo yn gyffelyb i'r hen frodyr yn y lle. Nis gallasai fod eu hymlyniad a'u serch hwy eto wedi dyfod y peth ag oedd yn eu tadau. Yr oedd y dosbarth hwn, gan hyny, o herwydd y rheswm a grybwyllwyd, nid yn ngafael tristwch a galar yn cefnu ar y lle, ond yn llawenhau a gorfoleddu. Ymadawsant â chalon lawen, wyneb siriol, ac hefyd â sain cân yn eu genau. Dyma mewn rhan oedd ansawdd teimladau yr eglwys, y gynnulleidfa, a'r ysgol sabbothol yn y lle hwn, y sabboth olaf y buont yn y capel, a'r dydd yr ymadawsant. Yr oedd yma orfoledd a llawenydd mewn un ystyr; a llais wylofain a galar mewn ystyr arall; a'r ddau deimlad, yn gyffelyb i liwiau yr enfys, yn rhedeg i'w gilydd, ac yn ymgymmysgu yn eu gilydd, fel mewn gwirionedd yr oedd yr olygfa wedi dyfod yn un brydferth a dymunol. Oni bai fod rhyw beth yn gyssylltiedig â hen deimladau nas gellir yn hawdd gyfrif am danynt, diau genym y buasai yr hynaf wŷr a'r hynaf wragedd yn llawenhau llawn cymmaint â'r bobl ieuaingc, oblegid nid oedd dim swynol na dymunol yn yr hen gapel yn y blynyddoedd diweddaf i'w cadw ynddo.

Yr oedd mewn cyssylltiad â'r achos yn ei ymadawiad â'r hen gapel, ac yn yr ymsefydliad yn y newydd, dri o weinidogion a phedwar o ddiaconiaid. Y gweinidogion oeddynt y Parchedigion J. H. Symond, gweinidog a bugail y lle; a William Lewis, diweddar genhadwr ar Fryniau Cassia, yn India'r Dwyrain; a Richard Jones, yr hwn ni chafodd fwynhau ein cyfarfod yn y capel newydd, ond hwnw fu genym i osod yr eisteddleoedd. Yr oedd yn gorwedd yn glaf amser yr agoriad, a bu farw y drydedd wythnos ar ol hyny, er colled a galar mawr i ni oll. Y diaconiaid oeddynt y Meistri Richard Hughes, Evan Powell, Richard Brunt, yn nghyd ag ysgrifenydd hyn o hanes. Yr oedd nifer y cymmunwyr ar hyn o bryd yn 206. Nifer y plant perthynol i'r eglwys oddeutu 80. Nifer holl ddeiliaid yr ysgol sabbothol ar y llyfrau oeddynt 273. O'r nifer hwn byddai yn bresenol oddeutu dau gant ac ugain; ar brydiau byddai llai, ac ambell waith byddai rhagor. Yr oedd nifer lled fawr hefyd yn y cyfamser o rai ar brawf, ac yn ceisio aelodaeth.

Byddai nifer y gwrandawyr ar nos sabboth tua 400, ond yn y boreu ychydig yn llai. Gan y bwriedir yn niwedd hyn o hanes roddi taflen gryno yn cynnwys y manylion am ansawdd yr achos, ni bydd i ni yma, gan hyny, ymhelaethu ar hyn.

Y sabboth olaf o fis Medi, 1867, ydoedd y tro cyntaf i ni fyned i addoli i'r capel newydd. Yr oedd uchel-ŵyl gyfarfod wedi ei threfnu a'i hir ddysgwyl fel agoriad iddo. Boreu sabboth am ddeg, pregethwyd y tro cyntaf ynddo gan y Parch. L. Edwards, D.D., Bala, ar 'Pwy a esgyn i fynydd yr Arglwydd? a phwy a saif yn ei le sanctaidd ef?' &c. Psalm xxiv. 3-10. Pregeth hynod o gymhwys i'r adeg, a chryn enneiniad hefyd ar yr holl wasanaeth. Am hanner awr wedi dau yn y prydnawn, yr oedd y gwasanaeth yn Saesneg, a'r Parch. D. Charles, B.A., Abercarn, yn pregethu yn dda a phriodol i'r amgylchiad. Am chwech yr oedd y ddau ŵr parchedig uchod yn pregethu yn Gymraeg. Yr oedd genym bregethu drachefn nos Lun, a thrwy ddydd Mawrth, a nos Fercher. Ac heblaw y gweinidogion oedd gyda ni y sabboth, daeth yma i bregethu y Parchedigion H. Rees, ac O. Thomas, Liverpool; Joseph Thomas, Carno; Robert Roberts, Carneddi, a T. Charles Edwards, Liverpool. Gwnaed casgliad yn mhob oedfa, a chyrhaeddodd erbyn y diwedd dros £121. Y sabboth canlynol pregethodd y Parch. J. H. Symond, yn y boreu, ar 'Mor ofnadwy yw y lle hwn! nid oes yma ond tŷ i Dduw, a dyma borth y nefoedd.' Genesis xxviii. 17; a'r nos ar 'Yn mhob man lle y rhoddwyf gaffadwriaeth o'm henw, y deuaf attat ac y'th fendithiaf.' Exod. xx. 24. Wrth gymmeryd un drem gyffredinol ar yr achos yn ei wedd ysprydol, gellir hysbysu fod pethau ar y cyfan yn lled gysurus. Mae yma ryw rai yn feunyddiol o'r newydd yn ymofyn lle ac aelodaeth yn mhlith y frawdoliaeth. Mewn un ystyr gellir dyweyd nad oes yn ein plith ryw lawer o bethau mawrion a rhyfedd yn cymmeryd lle, megys mellt a tharanau, a daeargrynfâau; ond y mae yma ryw lef ddystaw fain er hyny, a hono ar brydiau, ac nid anfynych, yn peri ei chlywed a'i theimlo yn bur effeithiol. Treulir ein cyfarfodydd eglwysig, gan mwyaf, trwy fod rhyw rai yn y frawdoliaeth yn adrodd eu profiadau; sef y peth hwnw a deimlent yn eu hysbrydoedd yn yr ymarferiad â moddion grâs. Treulir ambell i gyfarfod i ymdrin â phwngc o athrawiaeth; rheol ddysgyblaethol; ac adrodd adnodau ar ryw fater wedi ei drefnu a'i hysbysu yn flaenorol; ac weithiau trwy ddysgyblu am fai, pan y bydd bai yn galw am oruchwyliaeth felly. Rhoddir y flaenoriaeth bob amser yn ein cyfarfodydd eglwysig i'r hyn a elwir yn 'ddyweyd profiad.' Treulir un cyfarfod bob mis, o'r hyn lleiaf ran o hono, i ymddiddan â, a derbyn rhai o'r newydd at fwrdd yr Arglwydd. Mae'r weinidogaeth yn ein plith yn bur gyson, a llawer o amrywiaeth yn y doniau; ac ar y cyfan yn hynod o'r coeth. Y mae ein gweinidog, y Parch. J. H. Symond, yn arfer pregethu yn y lle un sabboth yn y mis. Cynhelir un cyfarfod yn yr wythnos gyda'r bobl ieuaingc yn benaf, i ddarllen a chwilio yr ysgrythyrau, a hyny mewn dullwedd sydd yn tueddu at eu heglurhau a pheri argraff ddaionus ar eu hysbrydoedd. Cynhelir cyfarfod arall ar noson o'r wythnos i addysgu'r dosbarth ieuengaf o'r plant. Y prif athraw a llywydd yn y cyfarfodydd dyddorol hyn ydyw gweinidog y lle. Hefyd, y mae yn dda genym ychwanegu fod gan y chwiorydd eu cyfarfod wythnosol yn eu plith eu hunain, ar wahan oddiwrth y brodyr. Amcan y cyfarfod hwn eto ydyw addysgu y naill y llall yn yr ysgrythyrau; cynghori eu gilydd, ac ymarfer eu hunain i gydweddïo. Yn ychwanegol at hyn, yr hyn hefyd sydd yn werth ei hysbysu, mae dosbarth lliosog o'r chwiorydd wedi ymffurfio yn fath o gymdeithas, i'r dyben o wneuthur ymchwiliad yn mhlith y tlodion; hyny ydyw, y tlodion gan mwyaf sydd yn dwyn cyssylltiad â'r gynnulleidfa Gymreig yn y lle. Enw'r gymdeithas ydyw 'Dorcas.' Mae ymysgaroedd tosturiol y Ddorcas' hon, yn nghyd a'i llaw haelionus, yn enwedig yn misoedd oerion y gauaf, wedi estyn allan roddion lawer.

Mae yr addoldŷ newydd yn adeilad lled fawr-yn agos i saith-arugain o latheni o hyd oddifewn i'r muriau, a phedair-ar-ddeg o latheni o led. Y mae gallery ar ddwy ochr iddo, yn nghyd a gallery hefyd yn un pen. Y fo ydyw'r addoldŷ ymneillduol helaethaf yn y dref. Mae wedi ei gyfaddasu i gynnwys wyth cant i eistedd ynddo yn gysurus. Mae'r front, er yn syml, eto â rhywbeth ynddo yn fawreddog ac ardderchog. Mae'r ddwy gongl yn y front ar ffurf math o dyrau, ac o'r hanner i fyny yn ymffurfio yn binaclau pigfeinion, troedfedd^[1] o uchder. Oddifewn i'r tyrau hyn y mae'r esgynfan i'r gallery, wedi eu gwneuthur yn risiau troellog; hawdd hyd yn oed i'r oedranus eu dringo. Mae dau ddrws yn y front yn cael eu cylchynu gan ddau o byrth (porches), pob un yn cael eu cynnal gan ddwy o golofnau caboledig, o'r maen a elwir y granite coch, y rhai a gludwyd i'r lle hwn o Ysgotland. Hefyd, y mae rhwng y tyrau a ddysgrifiwyd, ac oddiar y pyrth, un ffenestr fawr ac ardderchog, ac ynddi beth o'r gwydr amryliw. Mae'r ffenestr yn ugain troedfedd o uchder, ac yn ugain troedfedd draws-fesur. Mae wedi ei gweithio yn addurniadol drwyddi oll, yn enwedig ei phen uchaf. Hefyd, y mae iddi ddwy o golofnau o'r un defnydd â cholofnau'r pyrth. Mae'r ffenestr mor llydan fel y mae yn llenwi'r holl front o'r bron, o'r naill dŵr i'r tŵr arall. Mae hefyd yn y talcen arall i'r capel, o'r tu ol i'r pulpyd, ffenestr gron fawr, a mwy o gelfyddydwaith arni na'r llall: mae hon yn llawn o brydferthion y gwydr amryliw. Mae'r capel yn sefyll ar lanerch ddymunol ac er ei fod mewn cyssylltiad â'r dref, eto mewn rhan y mae allan o honi. Adeiladwyd ef ar y llaw ddeheu, yn Regent-street, ffordd yr eir o'r dref at y station. Mae hefyd wedi dygwydd yn bur hapus trwy fod tai prydferth, lle a elwir 'Bryn Edwin,' ar ei gyfer yr ochr arall i'r ffordd. Mae front y lle hwnw, am ei fod amryw latheni oddiwrth y ffordd, ac iddo pleasure-ground o'i flaen, yn peri llawer iawn o ysgafnder, a phethau eraill dymunol i front y capel. Costiodd y tir, a'r addoldy sydd yn awr arno, yn nghyd a'r railing sydd yn ei amgylchynu, yn lled agos i chwe' mil o bunnau. O'r swm mawr hwn y mae pedair mil o bunnau eisoes wedi eu talu, ac felly dwy fil sydd o ddyled yn aros ar hyn o bryd.

Mae pob pregethwr fu ynddo, o'r bron yn ddieithriad, yn cyddystiolaethu ei fod yn un o'r addoldai hawddaf i bregethu ynddo, yn holl dywysogaeth Cymru. Ar ddyddiau agoriad y capel, ac ar amser uchel-ŵyliau eraill, gwelwyd yn yr addoldŷ uwchlaw deuddeg cant o wrandawyr. Maddeued y rhai sydd yn y gymmydogaeth am i ni fanylu cymmaint yn narlunio'r capel: gwnaethom fel hyn, rhag y dygwydd i'r llyfryn hwn ddyfod i law y pell a'r dyeithr. Fe allai fod rhai yn beio am i'r brodyr yn y lle anturio gwneyd capel mor fawr. Wel, y mae yn rhaid addef fod ei faint yn achlysur o'r hyn lleiaf i rai, os nad i luaws wneyd y sylw hwnw. Mae rhyw bethau, er hyny, yn cyfiawnhau y cyfeillion yn y lle am wneuthur fel y gwnaethant. Mae yn hysbys i bawb sydd yn gydnabyddus â'r dref, fod cynydd ei phoblogaeth yn y blynyddoedd diweddaf hyn yn fawr iawn. Heblaw hyny, mae dau o weithfaoedd glô mawrion yn cael eu hagor ar hyn o bryd gerllaw i'r dref: un yn agos i'r Rhos-ddu, oddeutu milldir o'r dref, a'r llall yn agos i'r Railway sydd yn rhedeg rhwng Gwrecsam a Rhiwabon, llai o ffordd na dwy filldir o'r dref. Yn mhen ychydig flynyddoedd eto, dyweder chwech neu ddeg fan bellaf, fe fydd yn y ddau waith glô hyn ddwy neu dair mil o weithwyr, a dyweyd y lleiaf, yn mhlith y miloedd hyn, yr ydym yn meddwl mai nid rhyfyg ynom ydyw dyweyd y bydd rhai canoedd o honynt yn Gymry gwaed coch cyfan.

Mae hyn yn un peth, ni dybiwn, sydd yn cyfiawnhau adeiladu addoldŷ mor eang. Gallasem enwi pethau eraill fel rhesymau, ond gadawn ar hyn yn unig. Mae nifer o'r rhai mwyaf ffyddiog ac eang galon, yn ein plith, yn meddwl y bydd yn rhaid adeiladu addoldŷ arall, cyn hir, yn nghymmydogaeth Fairfield, aden newydd o'r dref yn cynnwys amryw ganoedd o drigolion.

CYFARFOD MISOL SIR FFLINT.

YSTADEGAU EGLWYS Y METHODISTIAID CALFINAIDD, YN NGWRECSAM,

1. Nifer y Blaenoriaid ar ddiwedd y flwyddyn	4
2. Nifer presennol y Cymmunwyr	210
3. Nifer yr ymgeiswyr am Aelodaeth	7
4. Nifer y Plant yn yr Eglwys	90
5. Yr oll a dderbyniwyd i Gymmundeb yn ystod y flwyddyn	14
6. Y rhai a ddiarddelwyd	3
7. Y rhai a fuont feirw	5
8. Nifer yr Ysgol Sabbothol	336
(1.) Athrawon ac Athrawesau	36
(2.) Ysgoleigion ar y llyfrau	300
9. Nifer y Gwrandawyr-hyny yw, pawb sydd yn arfer gwrando yn ein plith, er na fyddant oll yn bresennol ar yr un pryd	570
10. Ardreth Eisteddleoedd y flwyddyn hon	£60 16 3
11. Casgliad at y Weinidogaeth	£140 10 7
12. Y swm a ddefnyddiwyd o Ardreth yr Eisteddleoedd, &c., at y Weinidogaeth	£21 5 4
13. Casglwyd at yr Achosion Cenadol	£18 8 9
14. I'r Tlodion a Chlybiau Dilladu	£13 16 4
15. At Ddyled y Capel	£228 13 10
16. At Achosion eraill, megys glanhau, goleuo, neu adgyweirio y Capel, Llyfrau yr Ysgol, &c.	£10 9 11
17 At yr Infirmary	£3 0 0
18. At Fund yr Hen Bregethwyr	£4 6 0½
19. Dyled bresennol y Capel

O.Y—Golygir Cyfroddion a wneir gan Aelodau tuag at y Feibl Gymdeithas, Clafdai, a'r cyffelyb, fel pethau gwladol, gan nad ydynt dan nawdd uniongyrchol y Cyfundeb.

Nodiadau

1. yn lle 'troedfedd' darllener can' troedfedd. (gw tud 100)