Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai/Beirdd genedigol yn y ddau Blwyf
| ← Pregethwyr Cynorthwyol genedigol yn y ddau Blwyf | Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai gan William Parry (Llechidon) |
Cerddorion genedigol yn y ddau Blwyf → |
PENNOD II. Y BEIRDD
YCHYDIG o ddynion o enwogrwydd mawr, megys ag y crybwyllasom o'r blaen, a godwyd yn Llandegai na Llanllechid erioed, rhai ag y gallem eu hystyried yn gewri o ddynion. Eto, gallem enwi rhai wedi ymddyrchafu yn lled uchel fel ieithwyr, rhifyddwyr, pregethwyr, meddygon, cerddorion, beirdd, & c.; a'r rhai hynny wedi eu magu yn y plwyfydd uchod. Prin y gallem ddyweyd hyn am ein Beirdd. Ni fagwyd ynddynt Fardd erioed ag y byddai yn briodol ei osod yn y dosbarth cyntaf. Yn bresennol ni a gawn enwi y Beirdd hynny ag ydym yn ystyried yn deilwng o'u rhestru yn mhlith "Enwogion Llanllechid a Llandegai." Crybwyllasom eisioes am enwau rhai ag yr ydym yn eu hystyried yn feirdd da, megys John Rogers, o Bant-y- ffrwdlas; William Abraham, Cil-treflys; Abraham Williams, Gwaen-y-gwiail; Richard Jones, Llanllechid; Morris Griffith, Llanllechid; &c. Awn yn mlaen yn bresennol i enwi y gweddill o'r Beirdd, gan ddechreu gydag
OWEN WILLIAMS (Bronydu)
Ganwyd y gŵr hwn yn y flwyddyn 1746. Yr oedd yn dad i Elias Williams, Bronydd, Llanllechid, ac yn daid i John Williams, Red Lion, Llanllechid. Derbyniodd 0. Williams ei addysg foreuol mewn ysgol ddyddiol yn Eglwys Llandegai. Ystyrid ef yn llenor gwych yn y dyddiau hyny: cydnabyddir ef fel bardd yn rhagori ar ei holl gyd—blwyfolion. Cyfansoddodd amryw awdlau rhagorol, englynion gorchestol, yn nghyda lluaws o gerddi, &c., tra dyddorol. Ychydig a ymddangosoda trwy'r wasg o'i weithiau, ac mae hyny yn resyn. Mae yn ffaith fod O. Williams yn tra rhagori ar ei gyfoedion mewn dysg ac athrylith. Yr ydym yn cael ei fod yn Gymreigydd campus, yn Sais rhagorol, ac yn Lladinwr da: gallai ddefnyddio Seisneg a'r Lladin yn rhwydd, yr hyn oedd yn beth anghyffredin i leygwr yn ei ddyddiau ef. Fel gwladwr hefyd yr oedd yn un o'r rhai rhagorolaf yn y plwyf: byddai ei air ef fel cyfraith yn y cyfarfodydd plwyfol. Pa swydd bynnag a roddid iddo, yr oedd yn meddu cymhwysderau digonol i'w chyflawni. Yr oedd yn ŵr ag y rhoddid llawer iawn o ymddiried ynddo yn y plwyf. Bu farw Rhagfyr 15, 1820, yn 74 mlwydd oed. Gallem ddyweyd fod ei fab Elias Williams yn wladwr iawn, yn ysgolhaig da, ac yn hynafiaethydd rhagorol.
JAMES HUGHES (Iago Fychan)
Ganwyd " Iago Fychan," neu " James y Nant," fel y galwai rhai ef, yn Tanymarian, Llanllechid, yn y flwydd yn 1757. Yr oedd yntau yn cael ei ystyried yn hen brydydd da yn ei ddydd. Cyfansoddodd rai awdlau chywyddau, lluaws mawr o englynion, ac ugeiniau o gerddi a charolau. Enillodd bum punt mewn Eistedd fod yn Beaumaris. Bu yn fuddugol amryw weithiau heblaw hynny. Derbyniodd lawer o gyfarwyddiadau barddonol gan G. Peris. Yr oedd yn gyfaill mawr hefyd gyda "Twm y Nant," a bu gydag ef lawer gwaith yn chwareu ei "Interlude." Pan yn bedwar ugain a deg mlwydd oed, wrth edrych ar ffordd haiarn Caer a Chaergybi, cyfansoddodd gerdd dra dyddorol, yn yr hon y mae y llinellau hynod canlynol:
Ffordd yw hon, ffwrdd a hi,
O Gaer, trwy Aber, i Gaergybi:
Y dŵr glân a'r tân glo
A yr y flaena' yn ddiflino."
HUGH WILLIAMS (Hugh Clochydd )
Ganwyd H. Williams yn y Rachub, Llanllechid, yn y flwyddyn 1770. Ystyrid ef yn brydydd manylgraff a dysgedig tua deugain mlynedd yn ol. Cyfansoddodd lawer iawn o englynion, cerddi, a charolau; o ba rai y mae llawer wedi eu hargraffu. Yr oedd yn Sais da, ac yn hanesydd manwl. Ddeugain mlynedd yn ol, nid oedd neb yn y plwyfydd hyn a wyddai nemawr ddim o hanes teulu breninol Lloegr, &c., ond efe. Bu yn glochydd yn Eglwys St. Ann's am 29 mlynedd. Bu farw yn 1850, yn 80 mlwydd oed.
PARCH. H. HUGHES ( Tegai)
Fel Bardd, ac nid fel Pregethwr, y darfu i Hugh Tegai enwogi ei hun. Mae yn wir ei fod yn bregethwr da, yn dduwinydd galluog, ac yn ymresymwr cadarn. Cyfansoddodd lawer o lyfrau gwerthfawr a galluog. Cawn iddo gyfansoddi y llyfrau canlynol, at luaws mawr o draethodau i'r Cofnodolion Chwarterol, megys y Traethodydd, y Beirniad, &c. Cawn enwi "Bwrdd y Bardd," "Yr Ysgrifell Gymreig," " Gramadeg," "Agoriad Gwybodaeth," "Cadwedigaeth Babanod," "Adolygiad ar Eliseus Cole," " Llyfr ar Resymeg," " Cofiant y Parch . J. Jones, Talysarn," " Wesleyaeth ac Annibyniaeth," "Yr Esboniadau," "Y Pedair Goruchwyliaeth," &c. Rhestrir Tegai yn uchel yn mysg Beirdd ei oes. Cyfansoddodd lawer o ddarnau gorchestol. Yr oedd yn feddianol ar syniadau coeth, iaith dda, ac ystyrid ef fel un wedi meistroli y gynghanedd yn dda. Ymgeisiodd amryw weithiau am y Gadair Farddol; ond bu raid iddo fyned i ffordd yr holl ddaear cyn enill yr un. Cawn iddo fod yn bur agos amryw weithiau
Fel Cymreigydd, ystyrid Tegai ar y blaen. Dywed Dr. Edwards, o'r Bala, am ei Ramadeg, "ei fod yn rhagori ar yr un sydd genym yn yr iaith Gymraeg, yn neillduol felly o ran ei athroniaeth." Fel Beirniad cydnabyddir ef fel un gwir gymhwys o ran craffder a manylrwydd. Dywed G. Hiraethog am ei gymhwysder hyd yn nod i dafoli y Beirdd fel hyn, "Hwyrach y cyfyd ysfa ar rywun arall mwy cyfarwydd (na Hiraethog ei hun) i ad-daflenu y beirdd hyn. Beth a fyddai i Hugh Tegai droi ei law at y gorchwyl? Meddyliem fod ei gymhwysderau ef at y gwaith hwn yn rhagorol." Gadawn Tegai yn yr ystyr uchod, a gwuawn ychydig nodiadau ar hanes ei fywyd. Mab ydoedd i'r diweddar Thomas Hughes, Tre’rgarth, Llandegai. Ganwyd ef yn y lle uchod yn y flwyddyn 1805. Ychydig, os dim moddion addysg a gafodd yn moreu oes. Pan у daeth i faintioli i allu gweithio, aeth i chwarel Cae-braich-y-cafn i weithio fel chwarelwr. Ond yr oedd pan yn ieuanc yn meddu ar alluoedd naturiol cryfion, a daeth trwy ei lafur a'i ddiwydrwydd yn feddianol ar gryn lawer o wybodaeth. Codwyd ef i bregethu pan yn lled ieuanc gyda'r Wesleyaid yn Tre’rgarth. Bu yn pregethu gyda hwy fel un Cynorthwyol am amryw flynyddau. Symudodd ei gartref, ac ymunodd gyda'r Annibynwyr. Ni bu yn hir cyn cael galwad i gymeryd gofal yr eglwys Annibynol yn Llanrug. Symudodd oddiyno i Bwllheli, ac o Bwllheli i Manchester, ac o Manchester i Aberdare. Bu yn y lle hwn am amryw flynyddau, ac yno y bu farw, yn y flwyddyn 1864, yn 59 mlwydd oed.
JOHN THOMAS (Ogwen)
Mab yw Ogwen i'r diweddar Richard Thomas, Penisa'r nant, Llanllechid, yr hwn a fu yn Oruchwyliwr cyfrifol yn chwarel Cae-braich-y-cafn am lawer o flynyddoedd. Ganwyd Ogwen yn y flwyddyn 1811. Cydnabyddir gan bawb ei fod yn llenor ac yn fardd dysgedig. Ystyrid ef yn meddu awen lednais, chwaeth goeth, teimlad tyner, ac yn feddyliwr clws. Mae wedi cyfansoddi amryw englynion gorchestol, yn nghyda lluaws o benillion prydferth ac awenyddol ar wahanol destynau; ac mae rhai ohonynt yn gyfansoddiadau buddugol. Pe buasai Ogwen wedi ymroi ati o ddifrif, nid oes un amheuaeth na fuasai wedi enill iddo ei hun safle uchel yn mysg y Beirdd Cymreig.
WILLIAM R. WILLIAMS, PENYGROES
Cawn i Mr. Williams gael ei eni yn Tre’rgarth, yn y flwyddyn 1815. Ychydig o addysg foreuol a gafodd. Yr ydym yn cael mai y gwŷr y bu yn derbyn gwersi a chyfarwyddiadau mewn barddoniaeth ganddynt oedd H. Tegai a Chlwydfardd—eithaf dau athraw. Ystyrir W. R. Williams yn fardd destlus, ac yn meddu ar chwaeth dda, a barn ragorol. Cyfansoddodd lawer eisioes, yn awdlau, cywyddau, englynion, a rhydd-ganeuon, o ba rai y bu llawer yn fuddugol mewn gwahanol Gystadleuaethau. Cyfansoddodd amryw draethodau hefyd, amryw o ba rai a ystyriwyd yn deilwng o'r prif wobrau. Dyn llawn, ac yn meddu ar wybodaeth gyffredinol yn mhell tuhwnt i'r cyffredin, yw W. R. Williams.
Wrth wneyd rhyw nodiadau o'r natur yma, nid ydym heb ystyried ein hunain yn sangu ar ryw ddaear dyner iawn; ond gyda golwg ar y sylwadau uchod, nid ydym yn ofni gair oddiwrth neb, ein bod yn myned yn erbyn barn un dyn sydd yn adnabod Williams.
Cyn terfynu hyn o nodiadau, dylem grybwyll hyny, fod Mr. Williams wedi ei ddyrchafu i fod yn Oruchwyl iwr yn y Gloddfa Ganol, Ffestiniog, lle y mae yn derbyn cymeradwyaeth mawr gan y gweithwyr.
WILLIAM PARRY, PANT HWFA.
Ganwyd y diweddar fardd hwn yn y flwyddyn 1820, a bu farw yn 1850, yn 30 mlwydd oed. Mab ydoedd i'r diweddar Henry Prichard, o'r lle uchod, ac ŵyr i'r diweddar athrawa bardd Mr. Richard Jones, Llanllechid, yr hwn y mae genym ychydig sylwadau arno mewn cwr arall. Yr oedd W. Parry yn fardd lled dda: cyfansoddodd amryw emynau gwerthfawr, carolau rhagorol, yn nghydag amryw gerddi gwir darawiadol. Yr oeddem wedi meddwl rhoddi un o'i gerddi yn y traethodyn hwn, yr hon a wnaeth ar ol clywed fod hwsmon Penybryn, Aber, wedi curo ei frawd bach, yr hwn oedd yn fugail defaid yn yr un lle a'r hwsmon hwnw. Wele'r gan:
Mesur, - " LLEF CAERWYNT."
'R wyf wedi cael hanes gan ddyn yn ddiweddar,
Yr hyn a effeithiodd i radd ar fy nhymher;
Yn f'awen mae cynhwr' am dreio gwneyd canu,
'D oes yma neb heno i'm beio am hyny,
Os gwir yw'r hanes gefais i,
A dyweyd yn fwyn, na feiwch fi.
Yr hanes ge’s o Aber, mi dreiaf ddyweyd yn dyner
Am ddyn a wnaeth yn eger, y weithred fu'n ysgeler;
Sef dyrnu bachgen hefo ffon,
Nid wy'n dymuno'r chwedel hon.
Amddifad yw, ti wyddost hyn,
Heb dad na mam—maent yn y glyn.
O paid â'i guro eto, mae 'nghalon trosto'n teimlo;
Os wyt yn elyn iddo, mae un a wrendy arno;
Sef'r hwn sy'n dyweyd wrth ddynolryw,
Fod Tad 'r amddifad eto'n fyw.
Os oedd yn anufudd, nid ffon oedd yn fuddiol
I'w guro'n ddigariad, mewn modd annymunol:
Dy galon a fferodd o'th fewn fel 'r hen Pharao,
Pan gym'raist â ffastwn y ffasiwn i ffustio.
Ar y mynydd, clywais i, y bu'r frwydr rhyngddo a thi,
Nis gallaf ddyweyd yn eglur yr achos na'r achlysur
Fu rhwng y ddau greadur, mae'n fater ar fy natur;
Ond dyna ddywedaf yn ddidaw,
'R oedd ffon llin onen yn dy law.
Mynegwyd hyn mewn geiriau im ',
Mai curo trwm fu ar y " Trum."
Rho'f gynghor wrth ddybenu, mai gwell fo iti grefu
Am ras y Brenin Iesu, cei nefol fael am hyny:
Bydd gorfod iti, ddydd a ddaw, wynebu Barnwr Brenin Braw.
Yr oedd fel dadganyddd hefyd yn meddu ar un o'r lleisiau mwyaf swynol yn y plwyf.
ROBERT LLYSTYN JONES
Mab ydyw Llystyn i John Jones, Cae-maes-gollen, Llandegai; ac fe'i ganwyd yn y lle hwnw yn y flwyddyn 1830. Dygwyd ef i fyny fel chwarelwr yn Chwarel y Cae hyd nes y daeth i gryn oedran, pryd y cafodd le mewn Machine yn y gwaith uchod. Ychydig o addysg foreuol a gafodd; ac o'r ychydig hyny, gwnaeth ddefnydd da ohono. Trwy ei lafur a'i ddiwydrwydd, cyraeddodd i gryn raddau o wybodaeth mewn gwahanol gangenau. Yn y flwyddyn 1865, codwyd ef gan gyfarfod Misol Arfon i bregethu yr efengyl. Nid fel pregethwr yr ydym yn ystyried Llystyn wedi enwogi ei hun, ond fel bardd. Cydnabyddir gan bawb ei fod yn fardd rhagorol. Mae ei gyfansoddiadau bob amser yn wreiddiol, yn naturiol, yn dlws, ac yn wir ddyddorol. Yr ydym yn ystyried fod ganddo rai darnau yn y rhydd fesurau sydd yn deilwng o'u gosod wrth ochr y darnau goreu sydd genym. Cawn ei fod wedi cyfansoddi cryn lawer; ond y mae yn debyg mai y pethau goreu a wnaeth hyd yn hyn ydyw y darnau canlynol: "Y Boreu," "Yr Hwyr," "Angladd Pentrefol," "Euronwy Eryri," "Gwladus Lleyn," "Tŷ fy Nhad," "Y Bywyd-fad," "Cenfigen," " Henaint," &c. Hefyd, "Marwnadau " ar ol E. Rogers, Adwy'r clawdd," y Parch. M. Hughes, Felinheli, a W. W. Thomas, Caellwyngrydd, heblaw lluaws o fân ganeuon ac englynion. Yr ydym yn deall fod amryw o'r darnau uchod yn rhai buddugol. Cyhoeddodd draethawd ar "Yr Aelwyd yn Gartref," yr hwn oedd yn fuddugol yn Eisteddfod Bethesda, 1863; Llythyrau Alethinos ar "Athrawiaeth yr Iawn," yn y Faner, fel sylwadau ar Adolygiad y Parch. J. Jones, Vulcan, ar "Athrawiaeth yr Iawn," gan Dr. Edwards y Bala. Cawn hefyd mai efe ydyw awdwr y Traethawd rhagorol a ymddangosodd yn y Traethodydd am Ebrill, 1866, ar "Awdlau Abertawy," yn nghyda llu o fân gyfansoddiadau a ymddangosodd yn y newyddiaduron a'r misolion o dro i dro.
OWEN WILLIAMS (Owain Glyndwr)
Ganwyd Owain Glyndwr yn y flwyddyn 1831. Cydnabyddir ei fod yntau yn fardd lled dda. Yr ydym yn deall iddo gael cryn dipyn o gyfarwyddiadau gan Robyn Wyn, a Robyn Ddu Eryri.
Mae yntau wedi cyhoeddi llyfryn o farddoniaeth; ac mae rhai darnau ohono yn lled awenyddol a chlws, a rhai ereill heb fod mor dda. Yr ydym yn cael yr awd wr yn tra rhagori arno ei hun weithiau.
Mae er's amryw flynyddau bellach yn oruchwyliwr cyfrifol mewn chwarel yn Ffestiniog.
W. WILLIAMS (Gwilym Llechyd)
Ganwyd G. Llechyd yn y Carneddi, yn y flwyddyn 1803. Gan nad oedd ei rieni ond tlawd, ni dderbyniodd ond ychydig addysg, efe, na'i frawd, y diweddar Barch. John Williams, Bangor, (Coetmor gynt). Gwel rhestr y pregethwyr. Er na chawsant nemawr ddim moddion addysg yn moreu eu hoes, eto, cyraeddasant raddau mwy na'r cyffredin o wybodaeth, a hyny yn benaf trwy eu diwydrwydd a'u dyfal-barhad.
Nid oes un petrusder ynom i ddyweyd am G. Llechyd, na fagwyd Cymreigydd gwell, os cystal ag ef yn mhlwyf Llanllechid. Yr ydym yn credu y cydnabydda pawb hyn yn rhwydd. Yn ddiweddar cawsom gyfleustra i weled ei weithiau, pa rai sydd yn barod i'w cyhoeddi, pe ceid digon o gefnogaeth. Rhoddwn restr ohonynt. Un llyfr a gyhoeddodd erioed, sef "Cystrawiaeth yr iaith Gymraeg" Mae y darnau canlynol ganddo yn barod i'r wasg, "Gramadeg Cymraeg," "Geiriadur Rhimynol" o eiriau un-sill yn yr iaith Gymraeg, "Cyfieithiad o "Paradise Regained" (Adenilliad Gwynfa) Milton. "Aralleiriad o Lyfr Job i Farddoniaeth." Mae y cyfansoddiad hwn tuag wyth mil o linellau. "Aralleiriad o Lyfr y Pregethwr," dan yr enw "Solomon," mewn wyth ar ugain o ganeuon, yn cynwys, neu yn gosod allan wagedd y byd o ran ei wybodaeth, ei bleser, a'i allu." Llyfr o Gyfarwyddyd i Gymro ddysgu yr iaith Seisnig," testyn yn eisteddfod Dinbych, pryd yr enillodd Gweirydd ap Rhys. Pryddest ar y "Croeshoeliad," yn nghyda phryddest ar "Fy ngwlad a fy nghartref," testyn yn eisteddfod Caernarfon. Nid ydym yn deall iddo ymgystadlu ond dwywaith neu dair, ac nid ydym yn deall iddo enill erioed. Cydnabydda pawb ei fod yn fardd o radd uchel; ond nid yw ei iaith mor llyfn a naturiol ag y buasai yn ddymunol.
Heblaw ei fod yn ieithwr enwog, ac yn fardd da, mae hefyd yn meddu ar allu annghyffredin i naddu coed â chyllell. Gwna hyn pan y byddo wedi blino ysgrifenu, fel i newid gwaith. Mae yn deilwng o sylw, iddo wneyd tair cadair fawr yn hollol â'i gyllell, ac heb un hoel yn yr un ohonynt. Anrhegwyd y Parch. E. Lewis, diweddar Gurate Llanllechid, âg un, yr hon oedd yn cynwys MIL o ddarnau; anrhegodd y Parch. J. Price, diweddar Gurat Glanogwen, ag un arall, yr hon oedd yn cynwys NAW CANT A HANER o ddarnau; ac mae ganddo un eto yn ei gartref yn cynwys WYTH GANT o ddarnau.