Hanes y Bibl Cymraeg/Dr. John Davies

← Dr. Richard Parry

Hanes y Bibl Cymraeg gan Thomas Levi

Edmund Prys

VI. Dr. John Davies.

Adwaenir y gŵr da hwn wrth yr enw Dr. Davies o Fallwyd. Mab ydoedd i Dafydd ab Sion ab Rhys, gwehydd wrth ei alwedigaeth yn mhlwyf Llanferras, yn Sir Ddinbych. Nid yw ei fod yn yr alwedigaeth hono yn brawf fod ei amgylchiadau yn isel, am fod gwehyddiaeth y pryd hwnw mewn bri uwch nag ydyw yn bresenol. Ganed ef tua'r flwyddyn 1570. Dywed y "Cambrian Plutarch" iddo dderbyn ei addysg foreuol yn ysgol Rhuthin, oedd wedi ei sefydlu ychydig flynyddoedd cyn hyny gan Dr. Gabriel Goodman, ac mai ei athraw yno oedd Dr. Richard Parry, a ddaeth wedi hyny yn Esgob Llanelwy. Ond dywed Enwogion Cymru," nas gallasai fod yno yn yr ysgol Ramadegol enwog a sefydlwyd gan Deon Goodman, gan na sefydlwyd hono hyd 1595, tra yr oedd Dr. Davies wedi derbyn ei raddau yn Rhydychain, a dychwelyd yn ol i'w wlad yn 1592; ac mai camsyniad yw dyweyd mai Dr. Parry oedd athraw Davies yn yr ysgol hono. Tybia y gallasai fod Parry wedi gosod i fyny ysgol anghyhoedd yn ei dref enedigol, ac mai yn hono y bu Dr. Davies dan ei addysg. Beth bynag, y mae yn sicr fod cyfeillgarwch calon wedi ei enyn rhwng Parry a Davies yn yr adeg hon, na ddiffoddodd tra parhaodd y ddwy galon i guro.

Yn y flwyddyn 1589 y dechreuodd Dr. Davies ar ei fywyd athrofaol, yn Ngholeg yr Iesu, Rhydychain. Wedi bod yno bedair blynedd, ac ennill clôd fel ysgolaig, a chael ei raddio yn B.A., yn 1593, dychwelodd i Gymru, ac ymroddodd i astudio iaith, duwinyddiaeth, a hynafiaethau ei wlad. Y flwyddyn ganlynol, derbyniodd ei urddau eglwysig, ond ni chafodd unrhyw ddyrchafiad swyddol am ddeng mlynedd. Yn 1604, ychydig cyn dyrchafiad Parry i Esgobaeth Llanelwy, cafodd Davies Bersoniaeth Mallwyd, yn Sîr Feirionydd, gan y Goron.

Yn y flwyddyn 1608 dychwelodd i Goleg Lincoln, yn Rhydychain, ond nis gellir dyweyd pa faint fu ei arosiad yno y tro hwn. Ar ol hyn, cafodd amryw ffafrau oddiar law yr esgob. Gwnaed ef yn Ganon Llanelwy yn y flwyddyn 1612, a'r blynyddau dilynol cafodd fywioliaethau Llanymawddwy, a Darowain, Llanfair a Llanefydd, yr hyn a wnaeth ei amgylchiadau yn bur gysurus. Felly y dengys cywydd Robert ab Heilyn iddo :— Mae iti renti drwy râs,

Mab dewrddoeth, mwy bo d'urddas,
Mallwyd sydd am wellhâd sant,
A Mowddwy yn eich meddiant,
A Llanfair blaenfaur heb ludd,
Llawn afael, a Llan—Nefydd."

Cafodd ei D.D. o Goleg Lincoln yn 1616, neu S.T.D., fel y byddid yn ei roddi y prydhwnw. Y mae yn sicr iddo fod yn gynorthwy pwysig iawn i'r Esgob Parry i ddwyn y Bibl allan. Heblaw y llafur hwn, cyfoethogwyd llenyddiaeth Gymreig â llawer o lyfrau gwerthfawr o eiddo Dr. Davies. Yn 1621 cyhoeddodd Ramadeg o'r iaith Gymraeg yn Lladin. Yn 1632, cyhoeddodd ei "Eiriadur" enwog, yr hwn, yn ddiau, a fu yn brif orchest ei fywyd. Yr oedd un Thomas ab William, neu Syr Thomas William, o Drefriw, wedi gadael ar ei ol, mewn llaw-ysgrifen, Eirlyfr Lladin a Chymraeg. Ymgymerodd Dr. Davies â gwella a helaethu hwnw, a chyfansoddi Geirlyfr Cymraeg a Lladin ato. A dyma y Geirlyfr y treuliodd Dr. Davies oriau hamddenol deugain mlynedd o'i fywyd i'w gwblhau.

Heblaw amryw lyfrau eraill a gyhoeddodd, cyfieithodd i'r Gymraeg y "Namyn-un-deugain Erthyglau," gyda "Phenderfyniadau Cristionogol" Parsons. Casglodd drysorau lawer hefyd mewn barddoniaeth a hanesiaeth Gymraeg. Gadawodd ar ei ol gyfrol drwchus o tuag 800 o dudalenau mewn ysgrifen fân brydferth, yn cynwys Awdlau, Cywyddau, Caniadau, Pryddestau, &c., y rhan fwyaf wedi eu copio o'r Llyfr Coch o Hergest," a rhai o'r "Llyfr Du," a llyfrau eraill. Wrth ddarllen llyfrau, byddai yn gwneyd nodiadau ar ymyl y dail. Ar ol ei farwolaeth, casglodd James Davies (Iago ab Dewi) o Bencadair, y nodiadau hyn, a chyhoeddodd hwynt yn llyfr.

Yr oedd yn ddyn dymunol a chariadus iawn yn mysg ei gymydogion. Cododd bont gerllaw Pont—y—Cleifion, ar ei draul ei hun. Ail adeiladodd hefyd y clochdy a changhell yr eglwys, a'r periglordy, ar ei draul ei hun; a gadawodd ardreth lle a elwir "Dol—ddyfi," i dlodion y plwyf tra fyddo dwfr yn rhedeg.

Yr oedd wedi priodi merch Rhys Wynn, Ysw, o Llwynon, chwaer gwraig yr Esgob Parry; a chan nad oedd plant ganddo, gadawodd ei feddianau i'w neiaint. Bu farw yn Mallwyd ar y 15fed o Fai, 1644, yn 74ain mlwydd oed, a chladdwyd ef yn nghangell Eglwys Mallwyd. Cerfiwyd yr argraph canlynol yn Lladin ar ei gareg fedd, ond y mae erbyn hyn wedi treulio ymaith.

"John Davies, Dysgawdwr Duwinyddiaeth Gysegredig, Periglor Eglwys Blwyfol Mallwyd, a fu farw y 15fed dydd o Fai, ac a gladdwyd ar y 19eg, B.A. 1644. Mwy er coffa ei rinwedd na'i enw."

Yr oedd Dr. Davies, nid yn unig yn rhês flaenaf ysgoleigion ei oes, ond yr oedd yn un o'r rhai mwyaf diflino a dihunangar yn ei lafur, a gadawodd ar ei ol drysorau anmhrisiadwy at wasanaeth y genedl.