Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Tymhor Hau 1871, a Lladrata y Ceffylau

← Diffyg Cymundeb, ac Ymweliad y "Cracker"

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia gan Abraham Mathews

Dechreu Masnach Gyson yn Y Wladfa yn 1872

PEN. XVII.—TYMHOR HAU 1871, A LLADRATA Y CEFFYLAU

Yr oedd codiadau bychain yr afon am y ddwy flynedd diweddaf wedi siglo ychydig ar ein ffydd yn nghysondeb codiadau yr afon, ac felly yr oeddid yn treio dyfeisio pa fodd i gael dwfr pe na buasai yn codi fel yr arferai wneud. Y mae yn rhedeg trwy ddyffryn y Camwy, y ddwy ochr i'r afon, ddwy gamlas naturiol un o bob tu i'r afon, neu fel y byddem ni yn eu galw, dau hen wely afon. Y mae yn ymddangos fod yr afon rhyw adeg yn mhell yn ol, wedi bod yn canghenu fel yn dair afon, neu fe allai yn fwy cywir, yn un afon a dwy gangen afonydd. Yr oedd genau y rhai hyn wedi llanw i fyny, fel nad oedd yr afon yn rhedeg i mewn iddynt ond ar godiadau uchel. Barnodd rhai y buasai yn fantais agor genau yr un ar yr ochr ogleddol er mwyn cael dwfr i ddyfrhau y rhan isaf o'r dyffryn pan y byddai yr afon yn rhy isel i gael dwfr i ffos gyferbyn a'r darnau a hauwyd. Trwy fod rhediad yn y dyffryn i gyfeiriad y mor, ac wrth gael dwfr o'r afon i'r hen wely ugain milldir yn uwch na'r man ei defnyddid, yr oedd cyfuwch a'r tir yn y man hwnw pan nad oedd y dwfr yn yr afon gyferbyn yn ddigon uchel, am y rheswm fod rhediad yr afon ar yr un raddeg a rhediad y dyffryn. Felly agorwyd genau yr hen wely afon ar yr ochr ogleddol, ac wedi i'r afon godi ychydig, daeth y dwfr i mewn, a threfnwyd i bron pawb hau ar ddarn o dir (addas y pryd hwnw) heb fod yn mhell o waelod y dyffryn. Yr oedd y tir hwn yn ddigroen, ac felly yn hawdd gydmarol i'w drin, ond yr oedd pob un yn treio aredig ychydig arno, am fod ychydig dyfiant arno yma a thraw.

Yr Indiaid yn lladrata ein ceffylau.—

Pan oeddym newydd ddechreu trin y tir hwn, rhyw noswaith pan yr oedd pawb yn ddiofal a difeddwl am ddrwg gerllaw, daeth mintal o Indiaid ysbeilgar i lawr tua naw neu ddeg o'r gloch, a chasglasant yr holl geffylau oeddynt gyfleus ar y dyffryn, ac aethant ymaith, heb ond i ryw ychydig nifer o'r sefydlwyr wybod dim am y peth. Ond yr oedd rhyw un neu ddau wedi gweled nifer o Indiaid, ac wedi clywed twrf gyru anifeiliaid, ac aethant i roi tro am eu ceffylau, ond nid oedd un i'w gael. Yna galwyd gyda'r cymydog nesaf, ac aeth yntau i edrych, ac felly o dy i dy, ond nid oedd un ceffyl i'w weled yn unman, a chyn haner nos yr oeddid wedi cael sicrwydd fod dros 60 o geffylau wedi eu cymeryd ymaith. Codwyd cri mawr trwy y sefydliad, ac yn foreu iawn tranoeth, aeth nifer luosog o'r Gwladfawyr ar eu holau, ond rywfodd, o ddiffyg trefn a phwyll, methasant gael yr anifeiliaid yn ol. Y mae yn wir fod gan yr holl sefydlwyr oedd mewn oed rychddrylliau (rifles), ond nid oedd llawer o honynt mewn trim, ac amryw o'r rhai a'u meddianent yn bur anwybodus y pryd hwnw pa fodd i'w defnyddio, a thrwy y naill beth a'r llall, nid oeddym yn rhyw gymwys iawn i erlid mintai o Indiaid na wyddent pa faint oedd eu nifer. Anhawsder arall oedd diffyg ceffylau, am fod y ceffylau oedd yn gyfleus gan mwyaf wedi eu lladrata, ac yna yr oedd yn gofyn amser i chwilio am y lleill mewn gwlad ddigraian fel yr oedd y Wladfa y pryd hwnw. Yr oedd rhai wedi cychwyn mor fyrbwyll, fel yr anghofiasant eu cad-ddarpariaeth (ammunition), ac er i rai o'r erlidwyr dd'od i olwg yr ysbeilwyr rhyw haner can' milldir i fyny y wlad, eto yr oeddynt mor lleied o nifer, ac mor amharod yn eu darpariadau, fel y teimlent yn rhy ddigalon i'w gwynebu mewn brwydr, os byddai hyny yn ofynol. Fel hyn, trwy ein diffyg profiad a'r fath beth, yr hyn a wyddai yr Indiaid yn dda, gadawyd 65 o geffylau yn ysbail iddynt. Bu yr ysbeiliad hwn yn golled dirfawr i'r sefydliad, yn enwedig y tymor hwn ar y flwyddyn pan oeddym ar ganol trin ein tir, nid am nad oedd gan y sefydlwyr, braidd bawb o honom, geffylau ereill, ond y ceffylau oedd arferol a gweithio a gymerwyd ymaith am mai hwy oedd yn fwyaf cyfleus. Önd er y golled hon, a'r rhwystr a achosodd i'r tyddynwyr, eto hauwyd cryn lawer y flwyddyn hon ag ystyried yr amgylchiadau. Yn fuan wedi hau y flwyddyn hon, gwnaeth wlaw trwm, ac eginodd y gwenith, nes oedd y llanerchau yn wyrddion, ond bu yr afon yn hir iawn cyn codi, ac hefyd codiad bychan a gafwyd, a chyn i rai gael dwfr, yr oedd y gwenith a eginodd gyda'r gwlaw wedi dechreu gwywo a chrino, fel nad oedd yn werth rhoi dwfr iddo. Cafodd rhai ychydig gnwd, ond ar y cyfan, gellir dweyd mai methiant fu y flwyddyn hon eto, sef cynhauaf Ionawr a Chwefror 1872. Yn ystod y flwyddyn hon 1871, daeth ar ymweliad a'n porthladd yn ngenau yr afon long fawr o'r Alban, yn ngofal un Robert Stephens, ac aeth yn ddrylliau yn ngenau yr afon trwy anffawd neu esgeulusdra, ac wedi iddi gael ei thafu i'r lan, cymerodd dân, a llosgwyd y rhan oedd allan o afael y llanw. Cafwyd yn y llong hon amryw bethau defnyddiol at ein gwasanaeth, ond yn benaf cafwyd modd i ail gychwyn magu moch, a'r rhai hyny o fryd Seisnig. Cafwyd hefyd lawer o goed o'r llong ddrylliedig hon tuag at adeiladu a phethau ereill.