Huw Huws neu y Llafurwr Cymreig/Pennod IX

← Pennod VIII

Huw Huws neu y Llafurwr Cymreig gan Lewis William Lewis (Llew Llwyfo)

Pennod X →

PENNOD IX.

Join then each heart and voice to raise
Our harvest song of joyous praise,
As round our feast we meet.
—THOS. FRANK BIGNOLD.

Y mae arferiad drwg yn mhlith rhai o amaethwyr Cymru yn nghyswllt ag anrhydeddu dyogeliad llafur y cynhauaf i ddiddosrwydd. Adwaenir yr arferiad y cyfeiriwn ati, gan bobl Mon, dan y teitl "Boddi'r Cynhauaf." Cesglir y gweision, y morwynion, a rhai cyfeillion, yn nghyd, i fwyta ac i yfed; a'r diwedd, yn fynych, yw, meddwdod, terfysg, ac anfoesoldeb.

Nid oes dim mwy rhesymol nag i ddynion gael rhyw bleser ac adloniant ar ol llafur caled y cynhauaf; ond dylid cysylltu difyrwch â moesoldeb, a phleser â diolchgarwch i'r Hwn sydd yn "rhoddi had i'r hauwr a bara i'r bwytawr."

Y mae dosbarth arall, gwahanol i'r amaethwyr a gadwant y ddefod o "foddi'r cynhauaf,"—dosbarth crefyddol, a gynaliant gyfarfod gweddi a mawl yn eu hamaethdai ar ddiwedd y cynhauaf. Y mae genym y parch mwyaf trylwyr i'r dosbarth hwnw; ond, fel rheol gyffredin, y maent yn hollol ddiystyr o'r angenrheidrwydd am bleser anianyddol i'w llafurwyr, heb feddwl fod yn rhaid i ddyn gael adloniant corfforol a meddyliol cyn y gall fod yn ddedwydd na defnyddiol. Pa bryd y daw y naill ddosbarth i ganfod niwed a phechadurusrwydd cyfeddach a therfysg "boddi'r cynhauaf," a'r dosbarth arall i ddeall y dymunoldeb o wneud diwedd y cynhauaf yn achlysur difyrwch yn gystal a diolchgarwch i gysylltu mwyniant a dyledswydd?

Ond i ddychwelyd at ein hanes.

Yr oedd Tad y Trugareddau wedi cofio ei addewid, na phallai pryd hau na medi-wedi caniatau y cynar-wlaw a'r diweddar-wlaw-wedi gorchymyn i'r ddaear roddi ei ffrwyth yn doreithiog—ac wedi rhoddi "amserol ffrwyth y ddaear," fel y ceffid "mewn amser dyladwy eu mwynhau."

Yr oedd amaethwr Tanymynydd y fferm âgosaf i'r Plas Uchaf—yn un o'r rhai hyny a arferent "foddi'r cynhauaf;" ac ar ddiwedd y tymhor toreithiog y cyfeiriwyd ato, yr oedd gwledda a chyfeddach mwy nag arferol ar ei fferm. Gwahoddodd amryw gyfeillion, yn gystal a'i weinidogion, i gyfranogi o'r difyrwch. Traddodwyd areithiau, yfwyd llwncdestynau,, a datganwyd caniadau crechwenus, a chlywyd y banllefau yn adseinio ceryg ateb y fro. A pha beth bynag am "foddi'r cynhauaf," fe foddodd amryw, y noson hono, eu synhwyrau gyda diodydd meddwol. Dyna gipolwg ar arferiad sydd yn rhy fynych yn ein gwlad. Taflwn drem eto ar olygfa ag y dymunem ei gweled yn fynychach. Deued y darllenydd gyda ni at y Plas Uchaf.

Yr oedd cysgod llydan hen dderwen hybarch yn graddol gynyddu, tra yn gorwedd ar draws llwybr o sofl gwyn, yr hwn oedd wedi ei lyfnhau yn esmwyth gan sangiad llawer o draed ar ei frigau cras. Yr oedd y cae yn un eang, gwastad, yn cael ei amgylchu, ar un llaw, gan fryn llednais, "dan urdd o dderi ac ynn," ar y llaw arall gan nant ddyfriog a hoediog, hoff gyrchfan plant y plwyf ar bererindod i "hel nythod adar," neu gasglu mwyar duon, —a'r gyfran arall o hono yn cael ei warchod gan "y mor mawr llydan." Ac yr oedd, yma ac acw hyd y cae, goed o amryw faintioli ac oedran,—mewn un man, boncyff hen goeden batriarchaidd, gydag ychydig ysbrigau gwyrddion yn ymdarddu o honi, fel plant eiddil henaint, gweddill egwan hen yni grymus ;yn y fan arall, teyrn coediog o gyfnod diweddarach, yn ymdyru fry yn mawreddigrwydd ei falchder deiliog a changhenog; ac mewn manau eraill, coed eraill, iraidd a cheinfalch, yn edrych fel cystadleuwyr awchus a gobeithlawn am fawredd dyfodol, wedi eu mantellu mewn gwyrdd tynerach na'u cymdeithion hŷn.

Yr oedd cynulliad lled luosog o wyr, gwragedd, a phlant, gwyryfon, a llanciau, i'w canfod o gwmpas bôn y dderwen gauadfrig ar ganol y cae. Gwelid y gwladwr gwyneb-felyn, yn ben-noeth, neu gyda'i ffunen gottwm wedi ei chylymu am ei dalcen, gyda chwys pa un y llafuriodd efe'r ddaear ac y medodd ac y casglodd y cynhauaf. Gwelid hefyd y fam brysur, gyda'i chap gwyn a glân, a'i edging llydan, ei ffunen felen wedi ei chroesi yn dwt dros ei hysgwyddau ac ar draws ei bronau, a blaenau'r ffunen yn cael eu diogelu dan fand a llinyn y barclod (arffedog) frith "newydd sbon danlli." Yno yr oedd yr "hoglanc ifanc," cryf a heinif, yn ymfalchio yn foddus o herwydd ei ddyrchafiad diweddar i blith y dosbarth cryfach o lafurwyr; a'r eneth fywiog, yn cydmaru rhifedi y beichiau a loffodd hi, gyd ag eiddo ei chyd-loffesau ieuainc; ac yno hefyd yr oedd ieuenctyd yn ei holl raddau, i lawr at y baban sugno;—i gyd wedi ymgasglu i fwynhau gwledd diwedd y cynhauaf, yn ol dull diwygiedig Mr. Owen o gynal y gyfrvw wledd.

Gan fod enw Mr. Owen wedi ei grybwyll fwy nag unwaith yn ystod y chwedl hon, dichon yr hoffai y darllenydd gael gwybod tipyn yn rhagor am dano. Efe oedd amaethwr mwyaf a chyfoethocaf yn y parth hwnw o'r wlad, ac yr oedd yn cael ei ystyried fel tipyn o dywysog yn y rhandir wledig hono. Yr oedd yn ddyn da yn ol ystyr ehangaf y gair-yn ddyngarwr goleuedig, yn ysgolhaig gwych, yn wladgarwr mawr, ac yn Gristion gloyw. Astudiodd lawer ar y natur ddynol, ac argyhoeddwyd ef mai y ffordd effeithiolaf i'w gwella oedd trwy dynerwch a serch, ac nid trwy sarugrwydd a thaeogrwydd. Cafodd ei foddhau yn fwy nag arferol yn ymddygiadau ei weinidogion a'i gynorthwywyr huriedig yn ystod y cynhauaf oedd newydd gael ei gasglu; a phenderfynodd yntau eu gwobrwyo yn ol eu gweithgarwch a'u hymddygiadau da. A dyna ystyr yr ymgynulliad hwnw dan y dderwen frenhinol ar gae mawr y Plas uchaf.

Pan oedd y byrddau annghelfydd wedi eu hulio ag ymborth helaethlawn a sylweddol, a phawb yn barod i wneuthur pob cyfiawnder â'r bwydydd, gwelwyd dau ddyn yn dynesu at y lle, a dyrchafodd y bobl floedd groesawgar pan welsant mai Mr. Owen oedd yn dyfod, gyda rhyw gyfaill. Adnewyddwyd y floedd, gyda gwresogrwydd mawr, pan adnabyddwyd y boneddwr arall—Mr. Lloyd, hen weinidog hoff yr ardal gyfagos, yr hwn oedd wedi bod cyhyd yn anwylddyn trwy'r holl blwyfi amgylchynol, a'r hwn nad oedd wedi ymweled â'r ardaloedd hyny byth ar ol ei ymadawiad, hyd y tro annysgwyliadwy hwn.

Wedi cyrhaedd y fan, edrychodd Mr. Owen a Mr. Lloyd yn foddus ar y cynulliad dedwydd hwn. Offrymodd y gweinidog weddi fer, fel "Gras Bwyd," cyn i'r gwladwyr siriol ddechreu ar y wledd. Tra'r oeddynt hwy yn mwynhau yr ymborth, aeth Mr. Owen o gwmpas un bwrdd, a Mr. Lloyd o gwmpas bwrdd arall, gan gymell y bobl syml i fwynhau eu hunain, a siaradai Mr. Lloyd â phawb o'i hen gydnabod. Daeth yn fuan at y fan lle'r oedd Huw Huws yn eistedd, a gwelodd fod gwyneb coch y llanc yn ymddysgleirio gan lawenydd wrth weled ei hen feistr yn dynesu ato. Dododd Mr. Lloyd ei law ar ysgwydd y llanc, a dywedodd "Wel, Huw, mae'n dda genyf dy weled. Nid oes angen gofyn pa fodd yr wyt; y mae dy olwg yn ddigon. Yr ydych wedi cael cynhauaf prysur."

"Do, syr," ebe Huw; "a chynhauaf da-y goreu a welais i erioed; ac y mae genym achos mawr i fod yn ddiolchgar i Dduw am hyny. Mi fyddai'n anhawdd genych gredu, syr, pe bawn yn dweyd gynifer o dywyseni a gyfrifais i ar un paladr."

"Na fyddai, machgen I,—ond ni wiw i mi dy alw'n fachgen bellach, ni fyddai'n anhawdd genyf dy gredu, o herwydd y mae trugareddau Duw yn afrifed; ond y mae'n dda genyf dy fod di'n sylwi ar beth felly, ac yn cael dy dueddu i fod yn ddiolchgar. Y mae'n ymddangos i mi dy fod yn dyfod ymlaen yn lled dda yma?"

"Ydwyf, syr; ac ni pheidiaf byth a diolch i chwi am fy nghyflwyno i sylw Mr. Owen."

"Yr oeddwn yn credu y cawsit feistr da ynddo ef." "Nid oes ond un cystal ag ef, syr. Y mae yn ein hadnabod ni fel llafurwyr; nid ydyw yn edrych arnom fel rhyw ddarnau o waith machine, heb fod yn dda i ddim ond cyhyd ag y medrwn wneud y gwaith. Y mae cwlwm agos rhyngom ni ag ef, ac er ei fod ef yn gyfoethog, nid yw'n ceisio gwadu'r berthynas rhyngddo a'i lafurwyr, Y mae'n gwneud i ni gredu, os ydyw ef yn bobpeth i ni, ein bod ninau yn rhyw werth yn ei olwg yntau.’

"Gwyn fyd na fyddai amaethwyr Cymru, yn gyffredinol, yn fwy tebyg iddo! Gan gofio, mi a glywais Mr. Owen yn dyweyd dy fod di wedi cael tipyn o godiad ganddo'n ddiweddar."

"Do, syr, mi gefais orchwyl newydd, i fod o gwmpas y ty, ac i ofalu am yr ardd, a phethau eraill; ac y mae fy nghyflog yn fwy rwan nag erioed, heblaw fod genyf fwy o amser i geisio gwybodaeth, a gwaith ysgafnach."

"Wel, ar ol cael gwaith a hyfforddia fwy o amser i ti ddarllen, yr wyf yn dysgwyl y curi di holl lenorion Cymry o hyn allan. Yr oedd yn dda genyf weled dy enw fel cystadleuwr buddugol yn Eisteddfod M——— y dydd o'r blaen. Y mae sylwi ar hanes y cyfarfodydd rhagorol hyn yn ddigon i wneud dyn ymfalchio o bobl dlodion ei wlad—gwlad hefo gwerin lênyddol—crefftwyr, hwsmyn, glowyr, labrwyr, a gweithwyr o bob math, yn cyfoethogi ein llenyddiaeth. Yn wir, y mae anrhydedd mewn bod yn Llafurwr Cymreig; ac yr wyf yn llawenychu fod fy hen was I yn sefyll mor uchel am dalent a gwybodaeth, yn mysg y dosbarth gweithgar Cymreig."

"Diolch i chwi, syr," ebe Huw; ac ymdaenodd gwrid ysgafn dros ei wyneb-gwrid cymysg o falchder a gwyleidddra.

"Dos ymlaen, Huw," ebe Mr. Lloyd, —"paid a gadael i mi dy rwystro i fwynhau'r wledd. Gallaf ymddyddan tipyn â thi heb dy amddifadu o'r pleser. Pa bryd y clywaist ti oddiwrth dy rieni?"

"Wel, syr, go anaml y byddaf yn cael llythyr."

"Sut y maent?"

"Y mae arnaf ofn nad yw pethau cystal hefo nhw ag y mynant i mi gredu. Y mae rhyw dôn drist ar bob un o'u llythyrau, er eu bod yn ymdrechu cuddio pob trallod oddiwrthyf fi. Ond y mae serch yn beth pur graff; ac yr wyf yn sicr fod fy nhad a fy mam, a fy chwiorydd truain, wedi dyoddef llawer, os nad yn parhau i ddyoddef;" a llanwodd llygaid y llanc â dagrau breision.

Gwelodd Mr. Lloyd byd ei fod wedi cyffwrdd â chord tyner yn nghalon Huw, a rhag peri ychwaneg o boen iddo, efe a ddywedodd "Paid edrych ar yr ochr dywyllaf i'r cwmwly mae dau du i bobpeth, Yrwan, gorphen dy ymborth, a bydd siriol. Caf dy weled eto'n fuan. Rhaid i mi fyned i ysgwyd llaw ag eraill o fy hen gyfeillion."

Yr oedd Mr. Lloyd a Huw Huws yn ymddyddan yn isel; a chan fod Huw yn eistedd ar gongl un o'r byrddau, yr oeddynt yn gallu siarad heb i braidd neb eu clywed. Ond yr oedd yr ymddyddan wedi cynhyrfu ffynhonell serch y llanc, ac nis gallai atal y gofer rhag tarddu allan trwy ei lygaid. Ni fwytaodd ddim rhagor.

Wedi darfod y wledd, anerchwyd y dyrfa yn syml a serchus gan Mr. Lloyd; offrymwyd gweddi a mawl am y cynhauaf godidog a gafwyd i ddiddosrwydd, ac ymadawodd pawb a'u calonau yn llawen ac ysgafn, oddigerth calon Huw Huws.