Huw Huws neu y Llafurwr Cymreig/Pennod XI

← Pennod X

Huw Huws neu y Llafurwr Cymreig gan Lewis William Lewis (Llew Llwyfo)

Pennod XII →

PENNOD XI.

Ac yno'n cydchwedleua,
A'i reswm gan bob un.
—GWALCHMAI.

Hyderwn fod gan y darllenydd syniad lled gywir, erbyn hyn, am barchusrwydd a dyngarwch Mr. Owen, Plas Uchaf, ac am gymeriad prif wrthddrych ein hanes.

Dichon y taera rhai fod y fath feistr, a'r fath lafurwr, yn anaml yn Nghymru. Rhaid addef nad ydynt mor aml ag y gellid dymuno, ond er hyny, y maent yn gymeriadau Cymreig ag y gellir cyfarfod a'u cyffelyb bob dydd yn ein gwlad. Yr oeddym wedi bwriadu, ar y dechreu, ceisio gwneuthur y Ffugdraith yma yn ddrych o gymeriad meistri a gweithwyr Cymreig yn mhob cysylltiad ac agwedd ag sydd yn eu hynodi fwyaf; ond canfyddwn yn awr fod y terfynau, o ran meithder, a osodasom i'r gwaith, wedi dyfod i'r pen eisoes, ac fod yn rhaid i ni adael allan amryw bethau ag y bwriadwyd eu trin yn y dalenau hyn.

Dichon mai anhawdd fyddai cael golwg cywirach ar gymeriad llafurwyr Cymreig nag wrth y bwrdd, yn nghegin amaethdy, ar ol noswylio. Caiff y darllenydd gipolwg ar Huw Huws, a'i gydweithwyr, yn yr agwedd hono yn awr. Yr ydym yn gorfod bod yn frysiog gyda hyn, er mwyn tynu at y diwedd cyn gynted ag y gallwn.

Yr oedd cyffro difyr diwedd y cynhauaf wedi myned heibio, ac yn mhen deuddydd ar ol y wledd ar gae mawr Plas Uchaf, rhoddodd y gauaf arwydd disymwth ei fod yntau am hawlio ei orsedd am dymhor. Daeth yn dywydd tymhestlog, heb neb yn dysgwyl hyny, ac ymgasglodd gweision a morwynion Plas Uchaf o gwwpas y tân coed, dan y simdde fawr, agored, i aros swper.

"Hei, lads!" ebe un o'r gweision—"glywsoch chi am Ned y Rhos a Wil y Bryn, dau was Tanymynydd?"

"Do," atebodd gwas arall—"mi glywis i bod nhw ar eu spri byth ar ol bod yn boddi'r cynhaua'. O ran hyny, mi gwelis i nhw yn Nhafarn y Fudde Fawr echnos, ar ei chefn hi'n gynddeiriog. Mi fuo gest iawn i mi a myn'd i gwffio hefo Ned. Yr oedd o'n reit gas o hyd, eisio i rhywun gwffio hefo fo; ac mi yfodd 'nglasiad i er mwyn tynu ffrae."

"Wel, Owen, beth neist ti? Ddaru ti ddim cwffio; Mae Ned yn ddyn cryf ofnadwy, ac mi fedar handlio'i ddyrnau'n reit ddel."

"Ie ond y felldith hefo fo," ebe Owen, "ydi, 'i fod o mor chwanog i gnoi. Y fo frathodd glust Wil Jones Tyddyn Bach. Mi faswn i wedi dreio fo oni bai 'i fod o mor ffond o gnoi."

"Thdi wneuthost yn gall iawn i beidio 'medlaeth dim a fo, Owen," ebe'r hwsmon, yr hwn oedd yn hen wr call, gwledig, cryf, a sobr, wedi gweled llawer tro ar fyd. fum i'n ddigon o ffwl, pan yn dy oed ti, i feddwl na fedrwn i ddim bod yn llanc heb gwffio yn mhob man."

"Dyna'r achos fod cimint o greithiau arnoch chi mae'n debyg?" ebe un o'r gweision. "Mi glywais i nhad yn deud lawer gwaith sut y byddach chi'n chwalpio'r llanciau cryfaf ar hyd y ffeiriau ac yn mhob mitting degwm. Sut fuo hi ar argu llyn mawr Mynydd Paris 'stalwm?"

Peth anhawdd ydyw i hen bobl ymwrthod a'r pleser o adrodd am eu hen gampau, ac er fod Rhisiart Prisiart, yr Hwsmon, wedi ymadael, er's llawer o flynyddoedd, a'i hen gymdeithion meddw, ac wedi dyfod yn ddirwestwr selog, eto, gellid tybio fod tipyn o falchder yn llechu yn nghil ei lygaid wrth adgofio am wrhydri ei ddyddiau boreuol.

"Ie, dewch i ni glywed yr hanes hwnw, Rhisiart," ebe amryw o'r gweithwyr ar unwaith.

"Twt, toedd dim byd rhyfedd yn hyny; mi fedrwn i ddeud pethau llawer odiach, tawn i'n leicio. Mi welis ddydd, na fuasai raid i mi ddim troi nghefn ar neb yn y wlad, am daflu trosol, nac ymaflyd codwm, na neidio afon, na hwb-a-cham-a-naid, na rhedeg am deisen priodas, na gwrthod fy ngham. Ond ffolineb ienctid oedd hyny, fechgyn. Ac am y tipyn sgeg hono yn ymyl Mynydd Paris, toedd hi ddim llawer o beth i gyd. Mi eisym i ffair Amlwch—roedd ffeiriau go dda yn Amlwch yr amser hono, er 'u bod nhw gest wedi myn'd i'r gwellt rwan,—ac mi neidiodd rhyw ddau bottiwr mawr yn fy mhen i. Wel, toedd dim i neud ond cwffio neu gym'ryd fy maeddu. Daliodd y ffrindiau un o'r ddau bottiwr, gael i mi gael chwara teg hefo'r llall; ac yn wir ddyn byw hael, un gwydyn oedd o hefyd. Mi gefis gryn drafferth hefo fo. Ond mi gwneisym i o'n ddigon llonydd cyn pen chwarter awr. Ond, toedd na byw na marw i mi heb dreio'i bartner o wedyn. Yr oeddwn i'n gwaedu fel mochyn ar ol y fattal gyntaf; ond, waeth hyny na chwanag, toedd dim llawer o blwc yn yr ail. Dwy slap go dda a wnaeth iddo waeddi 'gildings' am 'i fywyd. Fi oedd pen dyn y ffair wedyn, ac mi faswn yn cael haner dwsin o hogiau merched yn gariadau'n glec. Ac erbyn gyda'r nos, yr oeddwn i wedi dechreu meddwi. Wel, i chi, mi gychwynis adra tuag wyth o'r gloch, ac yr oedd yn rhaid i mi fyn'd trwy Fynydd Paris. Y mae yno ddau lýn mawr o ddwr coppar, a wal fawr yn rhedeg rhyngddyn nhw—argau i neud un llyn yn ddau. Yr oedd yn rhaid i mi fyn'd dros yr argau yma; a phen oeddwn i ar 'i chanol hi, mi welwn ddyn yn dwad i fy nghyfarfod; ac mi ddych'mygis glywed swn traed yn dwad ar f'ol i hefyd. Troais fy mhen, a gwelwn un o'r ddau bottiwr yn dwad gyn ffastiad ag y medra fo. Ac ar y fan yma! y pottiwr arall oedd yn dwad i fy nghyfarfod. Wel, dyma hi yn y pen am danaf!' meddaf fi wrthyf fy hun. Ond mi benderfynis na fynwn i mo fy moddi yn y fan hono gin y ddau sgoundral, heb adael i un o honyn nhw, beth bynag, gadw cwmpeini i mi; ac felly, mi redis hefo fy holl nerth at y dyn oedd yn dwad i nghwarfod i cydiais afael am 'i ganol o, a hefo un hergwd mawr, taflis fy hun a fonta i'r llyn. Yr oedd yn dda iddo fo a finau'n bod ni'n medru nofio,—nofiais i at ben isa'r llyn, a gwelwn y pottiwr arall yn helpu'i bartner o'r dwr. Welis i byth mo'r un o'r ddau wedyn."

Y mae chwedlau fel hyn yn boblogaidd iawn yn mhlith llafurwyr amaethdai, ac ystyrid yr hen Rhisiart Prisiart yn wron gan ei gydweithwyr ar ol adrodd y chwedl uchod, yr hon, yn ddiau, oedd gyn wired â llawer.

"Diawsti!" meddai'r gwas Owen, "y mae'n 'difar arw gin i na faswn wedi dangos i Ned y Rhos mai nid y fo ydi brenhin y wlad!"

"Gwnaethost yn gall peidio, Owen," ebe'r hen hwsmon. "Y mae'n 'difar gin i fy mod wedi difetha cimint ar fy nerth, a fy amser, a fy arian, hefo gweilch fel y fo a'i ffasiwn. A phe daet ti'n cym'ryd fy nghyngor i, was, taet ti byth i'w cwmpeini nhw, ond hyny. Cymer siampal oddiwrth Huw Huws yma, rwan, dyma i ti fachgen yn gwario'i amser yn iawn. Ar y fan yma, mae'n falch gin i fod ar yr un ffarm a fo! Welodd neb erioed mono fo yn y dafarn, nac yn gneud ffwl o hono'i hun. Owen, was, gad i mi ofyn i ti eto i seinio titotal, a pheidio byth myn'd ar gyfyl gweilch fel Ned y Rhos a Wil y Bryn."

"Gin gofio," ebe un arall, "yr oeddwn i am ddeud peth glywis i heiddiw am y ddau gnaf rheiny."

"Wel, beth newydd sydd am danyn nhw."

"Mi wnaf lw nad oes dim dillad newydd am danyn nhw," ebe un o'r morwynion, yr hyn a barodd chwerthin uchel.

"Wel, gad wybod beth glywist ti, Sion."

"Mae'r ddau'n ddigon saff yn Bliwmaras. 'Roeddan nhw wedi gwario'u tipyn arian i gyd, wrth feddwi; a neithiwr, daliwyd y ddau yn tori cist Tafarn y Fudde Fawr, ac yn dwyn yr arian. Cant 'u treio yn y sessiwn nesa."

"Dyna wers i chi, lads!" ebe'r hen Risiart. "Wybod yn y byd beth fasa'n dwad o hono inau, daswn i heb seinio dirwest cyn i'r hen ddiod fyn'd yn drech na mi. Huw, dwad rwbath wrth y bechgyn yma—gwyddost fod dau ne dri o honyn nhw yn rhy ffond o lymeitian."

"Yr ydwyf wedi bod yn ceisio perswadio Owen a Sion lawer gwaith," ebe Huw Huws, i roi'u henwau ar lyfr dirwest—i ymwrthod â chwmpeini drwg—i brynu llyfrau a defnyddio'u horiau segur i ddarllen, ac i roddi eu harian gweddill heibio erbyn amser a ddaw. Yn wir, lads, ddaw byth ddim daioni o fyned i'r tafarnau, a gwastraffu amser yn ofer, a lolian gwirion, a rhodiana'r nos, fel y mae rhai o honoch chwi'n gwneud. Nid oes llanciau yn yr holl wlad yn cael cymaint o amser ag ydym ni, o ran mae Mr. Owen yn lwfio i ni noswylio'n gynarach, ac yn rhoi mwy o fanteision i ni, nag a rydd un meistr yn y Sir i'w weision. Ac yn wir, mi fydd fy nghalon i'n brifo'n aml wrth weled Owen a Sion yma yn gwario'u hamser a'u cyflogau mewn oferedd a wagedd. Bydd yn edifar genych, lads, pan ddowch dipyn hynach. Edrychwch ar Rhisiart Prisiart, rwan,—dyna i chwi hen wr, yn ol ei gyffes ei hun, sy'n ddyledus i sobrwydd am ei fod yrwan yn y sefyllfa y mae. Chwi welsoch yr hen Edward Parri, Ty Cefn yn myn'd i'r workhouse ddydd Llun diweddaf. Beth oedd yr achos? Dim ond yfed. Yr oedd ganddo fywioliaeth daclus unwaith; ond aeth trwy ei dipyn arian, a dyna fo yn y workhouse rwan, yn ddigon gwael ei lun."

"Da machgen i, Huw," ebe'r hen hwsmon. "Ti ddeudist y gwir am dana i, wel'di. Mi ofynodd mistar i mi ddoe Wel Rhisiart,' medda fo, 'rwyt ti'n myn'd yn hen, ac fedri di ddim dal i weithio'n llawer hwy. Beth naet ti 'tawn ni'n dy droi di i ffwrdd oddiar y ffarm rwan?' 'Wel, mistar,' meddaf finau, 'bydda'n bur ddrwg gin i; ond 'rydw i'n treio pyrtoi ar gyfer peth felly, trwy fyw'n sobor a chynil.' Faint sydd er's pan wyt ti'n ddirwestwr?' medda fo. 'Ugain mlynedd a chwech wythnos union,' ebwn inau. 'Wel, faint o les i dy boced di naeth ugain mlynedd o ddirwest?' 'Hyn, syr: Yr oeddwn i'n arfer gwario ceiniog a dimai bob noson waith am gwrw, a thair ceiniog (pris peint wyddoch) bob Sul; heblaw rhagor ar amser gwyliau o sport. Wel, syr,' meddwn i, 'pan seinis i ddirwest, mi benderfynis roi'r pres rheiny i gyd heibio hefo'u gilydd, yn reit saff, o dan glo. Ceiniog a dimai bob diwrnod gwaith o'r wythnos yn gneud naw ceiniog, a thair ceiniog ar y Sul, dyna swllt yn yr wythnos; swllt yr wythnos ydi pedwar swllt y mis; pedwar swllt y mis ydi dwy bunt ac wyth swllt y flwyddyn, a chyfri' dim ond deuddeg mis pedair wythnos yn mhob blwyddyn; ac wrth gyfri'r pedair wythnos arall, dyna ddwy bunt a deuddeg swllt. Mi roddais hyny heibio bob blwyddyn, am ugain mlynedd, syr,' meddwn i wrth mistar; a phan ddaeth yr ugain mlynedd i ben, mi eis i gyfri'r arian, ac yr oedd yno ddeuddeg punt a deugain, syr. A dyna swllt yr wythnos, am chwech wythnos, wedi cael'u rhoi atyn nhw wedyn; ac felly, mae gin i ddeuddeg punt a deigian a chwe swllt. Dyna un dioni naeth dirwest i mi.' 'Wel. Rhisiart,' medda mistar, 'mae'n dda gin y nghalon i glywed hyna. Ac yr ydw i'n meddwl am adael i ti gael gorphwyso'n lled fuan bellach. Rhaid i ti brynu tair buwch reit dda; cant bori ar fy nhir i am ddim, â chei ditha dŷ a gardd yn ddi rent; felly, rhwng y peth a ddaw'r gwartheg i ti, a thipyn o bethau erill, gelli fyw'n reit gysurus heb weithio mor galed.' Dyna i chi, lanciau, beth ydi gwerth bod yn ddirwestwr!"

"Ie," ebe Huw Huws—"heblaw y fantais y mae byw'n sobr yn roddi i ddyn gasglu gwybodaeth, gwrteithio'i feddwl, ac enill carictor da yn y byd."

"Lanciau, dowch at'ch swper," ebe un o'r morwynion.

Cododd pawb yn ebrwydd, gan eistedd ar feinciau o amgylch bwrdd onen hir, praff, wedi ei ysgwrio nes yr oedd yn ysgleinio, ac yn edrych gyn wyned ag eira unnos.

Dodwyd crochan mawr ar y bwrdd, yn yr hwn yr oedd uwd rhynion yn mygu ac yn pwffio fel i'w croesawu i ymddigoni. Yr oedd picyn, sef llestr pren, gyda chlust wrtho, a thri cylch bychan gloew am bob picyn, wedi ei osod ar gyfer pob gweithiwr, a phob picyn yn dri chwarter llawn o lefrith tew digymysg, a llwyau o bren dreinen yn gorwedd wrth ochrau'r picynau.

Neidiodd Owen y gwas at y crochan, gan ddechreu llenwi ei lestr ag uwd; ond dywedodd Rhisiart Prisiart, yr hwn oedd yn eistedd wrth ben y bwrdd "Yn enw pob rheswm, Owen, pryd y dysgi di fanners, dwad? Yr wyt wedi bod yma er's dros dri mis, ac yn fy myw fedraf fi ddim cael gin ti aros heb neidio at y bwyd cyn i rywun ofyn bendith. Tydw i ddim yn broffeswr, ond mae gin i barch i grefydd. a leiciwn i ddim byta pryd o fwyd heb un ai gofyn bendith fy hun neu i rywun arall neud. Huw, gofyn di fendith, was."

Gwnaeth Huw Huws hyny yn syml a dirodres. "Yrwan, lads," ebe'r hen hwsmon—"bytwch eich gwala."

"Yn wir, Rhisiart," ebe Owen, "rhaid i chi fadda i mi—mi fum yn gweini mor hir mewn llefydd nad oes byth weddio, na gofyn bendith, na darllen ynddyn nhw, nes y mae'n anodd i mi gofio'ch dull chi yma. Ond, wir, y mae lle fel hyn yn ddigon a gneud i ddyn dyngu treio peidio pechu na bod yn wyllt ond hyny. A dyma fwyd iawn ydan ni'n gael!"

"Ie, nid fel uwd blawd ceirch teneu, gwael, hefo llaeth enwyn a hwnw ddim gwell na gladwr, fel fum i'n gael am ddau dymor yn Tanymynydd," ebe Sion, y gwas arall, gan daflu llwyaid o uwd i lawr i'w felin rhwng pob tamaid.

"Ddoi di'n ditotal, Sion?" gofynodd Owen.

"Dof fi, myn sebon."

"Dyna ben."

"Hwre!" gwaeddodd Rhisiart Prisiart, a'i safn yn haner llawn o fwyd.

Wedi swpera, aeth yn llawenydd mawr yn y lle oherwydd penderfyniad Sion ac Owen i ddyfod yn ddirwestwyr. Aeth y gweision a'r morwynion i adrodd chwedlau gwledig, ac ddatganu caniadau difyr, hyd nes, am chwarter i ddeg, y daeth Mr. Owen, ei brïod, a'i unig ferch, i'r gegin, a Bibl Mawr Peter Williams dan ei gesail, i gadw dyledswydd cyn i bawb fyned i orphwys. Llawenychodd yr amaethwr yn fawr pan glywodd am benderfyniad Owen a Sion. Wedi darllen pennod, rhoddodd yr hen benill hwnw i ganu

"O estyn eto i barhau Dy drugareddau tirion."

"Yrwan, Huw, dosi weddi, was," ebe'r amaethwr. Gweddioddd ein harwr yn daerach nag arfer y noson hono, heb anghofio ymbil ar ran y ddau lanc