Hynafiaethau Nant Nantlle/Hanes Presennol Pen. 3
| ← Hanes Presennol Pen. 2 | Hynafiaethau Nant Nantlle gan William Robert Ambrose |
Hanes Presennol Pen. 4 |
PENNOD III.
Parhad Hanes Presennol.
Ni fyddai yn briodol ini esgeuluso gwneyd rhai crybwyllion am y Beirdd ag sydd ar hyn o bryd yn byw o fewn ein terfynau. Nid oes genym yn awr yr un Eben Fardd yn mysg y beirdd, mwy na John Jones yn mysg y pregethwyr—neb ag sydd yn hawlio blaenoriaeth amlwg ar bawb ereill: er fod genym yn awr amryw o feibion athrylith a phlant yr awen yn ein mysg. Yn mysg y rhai hyn, rhaid ini gael ein hesgusodi am ein bod yn dewis talu parch i henafgwr, trwy enwi yn flaenaf Yr Hen Glochydd, Mr. Robert Ellis o Lanllyfni. Byddai yn anhawdd treulio prydnawngwaith difyrach nag yn mynwent St. Rhedyw, yn nghwmni y dyddan Robert Ellis. Er's deugain o flynyddau y mae ef yn gwasanaethu yn yr eglwys hon. Gweinyddodd yn nghladdedigaethau dros 1900 yn y fynwent hon yn unig! Y fath lu a adgyfodir o'r llanerch dawel yma! Y mae Mr. Ellis hefyd yn fardd da, ac wedi cyfansoddi llawer iawn o garolau plygain, englynion beddargraff, amryw o ba rai a geir wedi eu cerfio ar feddau yn y fynwent. Cyhoeddodd gyfrol o'i garolau, &c., er's blynyddau yn llyfr swllt; ac heblaw ei fod yn awdwr i'r carolau, gallai eu datganu hefyd yn ardderchog, gan ei fod yn gerddor yn gystal ag yn fardd, ac felly o wasanaeth deublyg yn yr eglwys. Buasai yn ddymunol genym adysgrifenu esiamplau o 'Awen Llyfnwy,' sef llyfr Yr Hen Glochydd; ond boddloner ar ddim ond y ddau englyn canlynol, y naill ar fedd Dafydd Jones, meddyg, &c., a'r llall ar Wagedd y Byd:
Er meddu ar y moddion—a wellaent
Ereill o glefydon;
Angeu trwch i'r llwch-gell hon
Yma ddwg y meddygon.
ETO
Gwagedd'yw'r byd a gwegï,—a'i olud
Sydd wael i'w drysori ;
Pryfyn a rhwd wna'n profi,
Gwael yw yn awr—gwelwn nî,
Nifer o flynyddoedd yn ol darfu i Gwmpeini Chwarel y Cilgwyn adeiladu palasdy prydferth ar fron y Cilgwyn, gerllaw y gloddfa; ond oherwydd rhyw amgylchiadau anhysbys ini ni ddaeth neb iddo i gyfaneddu fel y bwriadwyd. Ac oherwydd hyny y werin anonest a breswylient y mynydd-dir a ddifrodasant y palasdy, cariasant ymaith ei ffenestri, ei ddrysau, ei goed, a'i do, a'r cwbl oedd yn symudadwy oddiyno, fel na adawyd o'u hol ond darnau o'r muriau moelion i goffau am yr amgylchiadau gwaradwyddus a diraddiol. Yr oedd yn y gymydogaeth yma ar y pryd un o'r enw Richard Owen yn byw yn y Machine (yn awr o Bethesda), yr hwn a gyfansoddodd y gan ganlynol i'r "Lladron a dorasant Blas y Cilgwyn," a chan fod Mr. Owen yn frodor oddiyma, a'r amgylchiad yn dal perthynas a'r lle hwn, fe'n hesgusodir am osod y gan awgrymadol hon ger bron y darllenydd yn gyflawn:
I ba beth y tawn a son
O'n calon pa'm y celwn?
Ni bydd ini unrhyw loes
O achos ini achwyn,
'Does neb yn caru'r lladron cas
Fu'n tori Plas y Cilgwyn.
Na fyddwch llonydd, wyr y llys,
Ag 'wyllys dowch i gynllwyn,
I godi'r bradwyr gyda brys
Fel Moses rhowch gomisiwn-
I ddal o'u cwr y lladron cas
Fu'n tori Plas y Cilgwyn.
'R attwrnai doeth, wr tenog au,
Fo'n gyru beili bolwyn,
Yn nechreu'r nos i ochry nant
A gwarant yn ei goryn-
I chwilio cytiau'r lladron cas
Fu'n tori Plas y Cilgwyn.
Mae llywer cell yn llawn o'r coed
Rhwng bargod amal furgyn,
Mewn ty neu fwth o tanyfoel,
A phaent ac oil i'w canlyn,
Yn llenwi conglau'r lladron cas
Fu'n tori Plas y Cilgwyn.
Dwyn y simddeiau dan eu swydd,
A gogwydd yn y gegin,
A dryllio'r bwtri gyda'r bar
O'r selar hyd y ceilyn;
Mae'n rhywyr cosbi'r lladron cas
Fu'n tori Plas y Cilgwyn.
Chwalu'r to a chwilio'r ty,
A thynu hefo thenyn;
O'i farau'r coed i ferwi cig
Nadolig, oedd yn dilyn;
Aflwydd i'r fro fu'n gwledda'n fras
Ar danwydd Plas y Cilgwyn.
MR. HYWEL ROBERTS NEU HYWEL TUDUR
Athraw presennol yr Ysgol Frytanaidd, Llanllyfni, sydd enedigol o swydd Ddinbych. Daeth i Glynnog yn y flwyddyn 1861 i gymeryd gofal yr Ysgol Genedlaethol. Tra bu yn Nghlynnog ffurfiodd gydnabyddiaeth gyfeillgar âg Eben Fardd; ac y mae efe yn parhau yn un o edmygwyr penaf athrylith a chyfansoddiadau y prif-fardd. Cyfansoddodd englynion o'r fath fwyaf toddedig ar ei farwolaeth, ac ysgrifenodd draethawd maith a llafurus ar ei 'Fywyd a'i Athrylith,' i Eisteddfod Aberystwyth. Priododd & Miss Margaret Williams, Hafod y Wern, yr hon nid oedd ar ol iddo yntau yn ei gallu a'i chwaeth lenyddol. Ystyrir Hywel Tudur yn fardd cywrain, yn gartrefol gyda'r cynganeddau a mesurau arferedig D. ab Edmund, a rhestrir ef gyda'r goreu fel englynwr yn Ngogledd Cymru. Wele esiampl neu ddwy o'r cyfryw. Beddargraff Rhisiart Ddu o Wynedd (buddugol):
Mawr gŵyn fu rhoi mor gynar—weinidog
O nodwedd mor lachar,
At feirwon mewn estron âr,
Y Bardd Du i bridd daear.
Eto ar yr un testyn:
Trwy lesgedd i'r bedd y bu—ei fer hynt,
Rhoes fawrhad ar Gymru;
Ni faidd y Werydd fyddaru
Ei phrudd dòn am ein hoff Fardd Du.
Eto i'r Hwrddlong (buddugol):
Y gallestr hwrddlestr ar wyrddli-moria
Heb gymhares iddi;
Ah! drwyn dur i drin deri,
Ni thal coed dan ei thwlc hi.
Gellid ychwanegu toraeth o gyffelyb engreifftiau, pe byddai angen, er dangos nodwedd yn gystal a gallu barddonol Hywel Tudur.
LLWYDLAS
William J. Roberts, yr hwn a adnabyddir wrth y ffugenw Llwydlas, sydd enedigol o Rhostryfan, ond yn awr yn byw yn Mhenygroes. Y mae efe yn frawd i'r diweddar athrylithgar Glasynys, yr hynafiaethydd a'r bardd enwog. Nid yw Llwydlas wedi cyrhaedd safle ei frawd, nac yn debyg o wneyd, eto, y mae yntau yn fardd rhagorol, ac wedi cario ymaith lawryf buddugoliaeth mewn cyfarfodydd pwysig. Ni a ddodwn o flaen y darllenydd ddyfyniad byr o'i Gywydd i'r bedd, nid am ei fod yn rhagori ar luaws o gyfansoddiadau ereill o'i eiddo, eithr am ei fod yn dygwydd bod wrth ein llaw.
Y baban glwys, dwys i'w daith,
Er ameu fwrir ymaith,
I annedd dywell unig,
Oerni, a'i drem arno drig:
Ei wridog rudd roed i'w gro,
Fel ereill i'w falurio;
Dwg yr ifanc digrifol,
Er ei nwyd i'r âr yn ol;
Y wyryf deg, araf dygir,
Hon i gell ei dywell dir;
A'r ywen brudd ya enhuddo,
Ei gŵyl rudd, mewn gwely o ro,
Y cristion, &c., &c.
JOHN O. OWENS, NEU IOAN WYTHWR.
sydd enedigol o Dalysarn, chwarelwr wrth ei alwedigaeth, a llenor gobeithiol. Bu yn fuddugol mewn amryw ymdrechiadau llenyddol yn y gymydogaeth; a'r flwyddyn ddiweddaf ymhyfhaodd i ymdrechu lam y gamp yn yr eisteddfod gadeiriol. Cyfansoddodd draethawd maith a llafurfawr ar addysg yn y pedwar plwyf, am yr hwn y derbyniodd wobr addawedig y pwyllgor, a chanmoliaeth uchel ei feirniad. Dyledus i ni yw crybwyll ei fod yn gystuddiol bellach er's bron ddwy flynedd, ac iddo gyfansodddi y traethawd o dan anfantais anocheladwy ei waeledd. Yr oedd yn dringo hefyd yn gyflym i enwogrwydd fel bardd, ac ni a roddwn gerbron gân fechan a gyfansoddodd yn lled ddiweddar, am ei bod yn sylfaenedig, ebe fe, ar ryw draddodiad cysylltiedig â'r Baladeulyn.[1]
I'w hynt garwriaethol dros lechwedd y mynydd,
Caswallon ab Dulyn gychwynai'n min oes,
Gan feddwl cyrhaeddyd hyd annedd Aeronwy,
A garai mor gywir, a welai mor dlos.
Wrth ddisgyn y llechwedd, chwibanai alawon
I glustiau yr awel a grwydrai y bryn;
Dych'mygai fod delw Aeronwy i'w chanfod
Yn nelw y lloer a arianai y llyn.
Dan chwiban a chanu, dan feddwl dychwelyd,
Cyrhaeddai Caswallon hyd afon y llyn;
Ac yno eisteddai i wrando murmuron
Yr afon, wrth dreiglo hyd raian man gwyn.
'Rol enyd o seibiant, cychwynodd ab Dulyn
I groesi y bont-bren yn ysgafn ei fron;
Ac yn ei freuddwyddion am gwmni Aeronwy
Fe syrthiodd Caswallon i ymchwydd y don.
Caswallon ab Dulyn ga'dd ddyfrllyd orweddle,
'N lle mynwes Aeronwy-yn mynwes y lle;
A hithau, Aeronwy, adawyd yn unig,
Ymlanwai ei chalon o hiraeth a chri.
Tra'r dyfroedd yn rhedeg dros raian yr afon,
Tra defaid ac ychain yn yfed o hon,
Fe gofir Caswallon, ac hefyd Aeronwy,
Fu'n tywallt eu dagrau i chwyddo y don.
Yn ol y traddodiad uchod, "Pa le mae Dulyn," yr hyn a waeddai Aeronwy, yw ystyr Baladeulyn yn Nant Nantlle.
MORRIS WILLIAMS, NEU MEIRIG WYN
sydd fardd a ddylai fod yn fwy adnadyddus. Y mae Meirig yn byw mewn congl hafaidd, gerllaw teml harddwych y Methodistiaid, yn Hyfrydle, ac yn un o'r saint mwyaf defosiynol. Y mae yn dra neillduedig yn ei arferion, ac yn gynil o'i gymdeithas oddieithr i fodau yn byw o fewn byd yr englynion, sef ei ddewis bethau ef ei hun. Nid oes genym o fewn terfynau ei well am englynion; y mae bob amser yn bwrpasol a diwastraff, a dengys pob llinell a ddaeth o dan ei law radd neillduol o berffeithrwydd. Cymerer yr ychydig engreifftiau canlynol yn brawf o hyny. Buasai yn dda genym allu dyfynu ychwaneg, oni bai fod ein terfynau yn prinhau.
I'r Corwynt—
Distrywiol dost darawiad—y corwynt,
Nis ceir y fath hyrddiad ;
Dryllia yn ei hy droelliad
Irion a glwys dderw'n gwlad,
Anorfod ruthr cynhyrfus—yn tori
Mal taran frawychus ;
Teg rwymau y tai grymus
O'i faen ymroant fel us.
Onid Ior, pan ruo'r corwynt,—a rodia.
Ar edyn y ffromwynt;
A gair, rheolwr y gwynt,
Ffrwyna agwedd ffyrnigwynt.
Eto i'r Ystorm—
Pylu mae gwyneb haulwen—o'r olwg
Ar aeliau'r ffurfafen ;
Arwydd nos ar wedd y nen,
Fflachia, ymwylltia mellten.
Yn nhrymder dwyster distaw—y daran
Ymdoru dan ruaw .
Eeo oerlym y curwlaw ”
Wna grog drwst yn y graig draw,
Englyn hwyrol.—
'O! mor dlos y nôs yw y non—gwena.
Gogoniant yr wybren ;
Gwaith Naf yw llu'r ffurfafen
Profant hwy pwy yw'r pên.
Ni a ddygwn y rhestr uchod i derfyniad gyda'r llinellau dilynol o eiddo Maeldaf Hen, am eu bod yn dal cysylltiad â dosbarth lluosog yn Nantlle, yn hytrach nag oherwydd unrhyw ymsyniad sydd ynom o'u rhagoroldeb.
Y CHWARELWR.
Hen Wynedd anwylaf oganwyd cyhyd
I rythol anrhydedd ddyrchafwyd;
Ei chyfoeth orweddai o olwg y byd,
'Trwy orchest; ei meibion enillwyd :
Prif addurn y palas ardderchog a'r dref
Yw cynnyrch ein henwog chwarelau, -
Estroniaid pellenig pob cwr dan y nef
Gant orphwys dan gysgod ein creigiau.
Darllenodd ar wyneb y mynydd ban cryf
Agweddau ac ansawdd ei galon;
Ei feirch a'i gerbydau a enfyn yn hyf
Hyd briffyrdd trwy'r bryniau talgryfion ;
Fe ddringa uchelion rhamantus a serth,
Gan hongian wrth aeliau'r clogwyni ;
Yr haenau a blygodd yr Ior trwy ei nerth
Mollyngant ger bron ei wrhydri.
'Uwch dyfnder brawychus eí orchwyl y sydd,
A'i einioes yn hongian wrth didau,
'Tra'n tynu esgoiriau y ddaear yn rhydd,
Ac ysgwyd ei chedyrn golofnau.
O'r creigiau diaddurn, a'r gyllell i'm law,
Y lluniau ei brydferth ddalenau,
I'w taenu yn orchudd rhag curwynt a gwlaw,
Ac addurn ein prydferth anneddau.
Er gweled archolli cyfeillion tra mad, —,,
A gwaed yn ystsenio'r clogwyni,
Mae clod ei orchestion yn llenwi, y wlad
Dyrchefir yn mhell ei wrhydri.
Hardd golofn yn nhemel trafnidiaeth y byd
Gyfododd o'r lechfaen fynyddig;
Mae'i oes yn orchestwaith o'r bron ar ei hyd,
A'i enw ef fydd ddyrchafedig
Tra byddom yn nghymdeithas y beirdd dichon mai nid annifyr fydd gan y darllenydd ein dilyn heibio i'r mynwentydd, lle ceir aml ddesgrifiad awenyddol o gymeriad y personau a gladdwyd ynddynt. Y mae llawer o brudd—ddifyrwch yn gystal a gwersi priodol i'r byw, i'w gael wrth ymweled â gorweddleoedd y meirw, lle teyrnasa y dystawrwydd a'r cydraddoldeb perffeithiaf. Oni fuom yn barod i addef fed darllen ambell i englyn beddargraff i'w deimlo fel llais o'r bedd, rhybuddiol a chyffrous, at galon a chydwybod y byw? Gwir fod llawer o bethau ar ffurf englynion i'w cael mewn mynwentydd nad ydynt yn adlewyrchu unrhyw anrhydedd ar eu hawdwyr, nag ar chwaeth y rhai a barasant iddynt gael eu cerfio ar feddau eu cyfeillion neu eu perthynasau. Ni fydd ini wneyd mwy na phigo ychydig o'r goreuon wrth fyned heibio.
Mynwent St. Rhedyw, Llanllyfni. Mae yr orweddle hon ar lethr ddymunol ar lan yr afon Llyfnwy, yr hon sydd yn murmur yn barhaus wrth olchi ei godreu. Yma ar fedd Mr. William Hughes, Ty'nyweirglodd, ceir yr englyn canlynol o waith Eben Fardd:
I Hughes hybarch boed seibiant, —dyma'i fedd
Dyma faen ei gofiant;
Ei awen fry dery dant
Ac a gan don gogoniant..
Eto ar fedd Richard Hughes, Nantlle, yr hwn a laddwyd trwy ddamwain yn y gloddfa. Yr awdwr yw Llwydlas:
Trwy y ddamwain trodd ymaith—o afael
Du ofid ac anrhaith;
Dai'r dyn, wedi hir daith,
Na wel ofidiau eilwaith,
Ar fedd morwr ceir yr englyn canlynol, ac enw Alltud Eifion wrtho:
Daethum ar ol hir deithio—y mor llaith,
Dyma'r lle 'rwy'n huno;
Diwedd fy holl fordwyo
Yw calon graian y gro.
Dyma un arall o waith Dewi Arfon ar fedd gwr a gwraig:
Morgan yn y fan hon fydd—a'i Ann fwyn
Yn fud dan len lonydd;
Yma' eu plant boenant beunydd,
Dagrau serch hyd y gro sydd.
Eto ar fedd Lowri, gwraig i William Thomas, heb enw yr awdw wrtho:
O'r du lawr y daw Lowri—i fyny
O fynwent Llanllyfni;
Mae teyrnas addas iddi,
Dydd heb nos i'w haros hi.
Wele un arall ar fedd T. Williams:
I wael fan, dywell annedd, —y daethum
O daith byd i orwedd;
Cefais fy nghau mewn ceufedd
O glyw byd dan gloiau bedd.
Ar fedd dau faban:— ' .
Ni ddaeth y siriol flodau hyn.
A gadd mor syn eu symud
Ond prin i ddangos pa môr hardd
Yw blodau gerdd y bywyd."
Yn mynwent newydd y Methodistiaid ceir y canlynol ar fedd Mr. John Robinson, blaenor ffyddlawn yn y cyfundeb am 30 mlynedd. Yr awdwr, feddyliwn, yw y Parch. J. Jones, Groeslon:
Anrhydedd i'r bedd yw bod—i wyliwr
Yn wely gollyngdod;
Ei hun sydd dawel hynod,
Myn i ni fel man ei nod.
Yn mynwent Capel Ty'nlon ceir yr englyn canlynol o waith Cynddelw ar fedd tad a phlant:
Tad a phlant hunant mewn hedd—hyd foreu
Yr adferiad rhyfedd;
Yna i dd'od ar newydd wedd
Yn llon o'u tywell annedd.
Yn yr un fynwent, ar fedd y Parch. Edmund Francis, gweinidog gyda'r Bedyddwyr Albanaidd yn Nghaerynarfon:
Gwir astud ffyddiog Gristion—oedd Edmund,
Diwyd mwyn a ffyddlon;
Cywir ei fryd, carai'i fron
Ddaioni i'w gyd-ddynion.
Eto ar fedd gwraig o'r enw Gwen Roberts:
Nid aeth mâd wraig deimladwy
O'n plith a ga'dd fendith fwy.
Rhan wrth raid, gyfraid i gant,
Esmwythai glwyfus methiant;
Dedwydd, O enaid, ydwyt!
Llaw Dduw a'n dygo lle 'ddwyt.
Yn mynwent Eglwys Clynnog Fawr, o dan gysgod tewfrigog goed, y mae llawer oes yn gorwedd, ys dywed prif-fardd Clynnog:
Ah! llawer oes i'w llawr aeth,
Hidlwyd llawer cenhedlaeth:
Isod, ar dde ac aswy,
Lawer plaid fu'n pobli'r plwy',
Derbyniodd daear Beuno
Eu twf yn do ar ol to
Ymddengys mai arferiad lled ddiweddar mewn cymhariaeth yw cerfio Englyn ar feddfaen, gan nad oes yn mynwent henafol Clynnog nemawr o rai hynach nag oes Eben Fardd, yr hwn a gyfansoddodd y nifer luosocaf a'r goreuon ohonynt. Ar fedd Ellen, merch J. Owen, Penybont, ceir y canlynol o'i eiddo:
Byr fu ei boreu fywyd y teithiwr,
Tithau cais ddychwelyd;
Myn allan brawf, mae'n llawn bryd,
A wyt o elfen at eilfyd.
Eto ar fedd D. R. Pughe, ysw., Brondirion, gan yr un awdwr:
Aeth yn glaf, a thyna glo—ar y byd,
I'r bedd bu raid cilio;
Ein coffâd er hyn caiff o,
Gŵr da oedd, gair da iddo.
Ar fedd Mr. Robert Jones, o Fryn y Gwydion, amaethwr cyfrifol, ceir yr englyn canlynol o waith yr un awdwr:
Hynaws amaethwr, mewn esmwythyd—oedd,
Bu idde blant diwyd;
A chaffai barch hoff y byd,
Da ei air fu drwy ei fywyd.
Ar fedd Solomon Williams, ysw., Brynaera Isaf, ceir y canlynol:
Un gonest oedd yn ei gyn-stad—a theg
Wrth air ac ymddygiad;
Er hyn rhoes yn yr iawn rhad,
Ei nawdd am ogoneddiad.
Ar fedd Catrin Ellis, Bryncynan Bach:
Trwy y niwl, Catrin Ellis—a ganfu
Y gwynfyd uchelbris;
I hon nid oedd un nod is
Na Duw'n Dduw—dyna ddewis.
Y rhai uchod oll ydynt eiddo Eben Fardd. Cawn ychwanegu y canlynol o eiddo Dewi Arfon ar fedd Martha, merch S. Roberts, Bryneryr:
Yma wrth fedd Martha fâd—dagrau serch
Hyd y gro sy'n siarad;
Iaith aml galon a'i theimlad-ond gwrando,
Ni raid gofidio'n yr adgyfodiad.
Ar fedd Catherine, merch Eben Fardd, ceir yr englyn canlynol, y diweddaf a ddetholwn:
O rwymau muriau marwol,—trwy Iesu
Mewn trwsiad ysbrydol,
Hi ddring, a'i llygredd ar ol,
I 'stafell y llys dwyfol.
Mae yn yr hen fonwent hon doraeth ychwanegol o englynion, ond y mwyafrif yn israddol i'r rhai uchod mewn teilyngdod; a rhag blino y darllenydd ni fydd i ni yma eu hadysgrifio.
Nodiadau
golygu- ↑ Bu farw y llenor ieuanc a gobeithiol uchod ar y 17eg o fis Medi, 1871. Yr oedd yn aelod eglwysig gyda'r Methodistaid yn Talysarn, a bu farw mewn tangnefedd, yn 25ain mlwydd oed.