John Ceiriog Hughes: ei Fywyd, ei Athrylith, a'i Waith/Dechrau barddoni

← Ysgol a chychwyn gwaith

John Ceiriog Hughes: ei Fywyd, ei Athrylith, a'i Waith gan Isaac Foulkes

Gweithiau—Oriau'r Hwyr →

Dechrau barddoni

Fe welir oddiwrth y dystiolaeth uchod fod y llanc yn ddigon craff eisoes i ddeall fod eisio "cyfansoddi ac ysgrifenu" cystal a "darllen," wrth ddysgu; ac nad yw darllen yn unig ond haṇer yr oruchwyliaeth; y mae cynull y cnwd i'r ydlan yn waith angenrheidiol, ond byddai ei adael yno i fraenu ar ei gilydd yn gwneud y llafur cyntaf yn anfuddiol.

Pa bryd y dechreuodd efe gyfansoddi barddoniaeth, a pha ddernyn oedd blaenffrwyth ei awen, nis gwyddom. Efallai iddo ddechreu yn union wedi cartrefu yn Manchester, efallai cyn hyny; pa fodd bynag, enillodd ei wobr gyntaf mewn cyfarfod llenyddol a gynelid yn nghapel Grosvenor Square. Yr oedd wedi meistroli y cynghaneddion, ac yn ymgeisydd buddugol mewn Eisteddfod fechan a gynelid yn Nantglyn, erbyn 1853. Y testyn ydoedd, "Coffadwriaeth y Doethawr William Owen Pughe"; ac fel y bu chwithaf y tro, enillodd dyfodol briffardd telynegol Cymru ei lawryf cyntaf oddicartref am ddau englyn; ac yn mhellach, un a ddaeth ar ol hyny gyda'r mwyaf gwreiddiol o'n holl feirdd, wedi benthyca y prif ddrychfeddwl sydd yn yr englynion hyny o waith Pope, sef, "God said let Newton be, and there was light." Dyma yr englynion:

"Pan ydoedd niwloedd a nos—ar iaith yr
Hil Frython yn aros;
'Cyfod, Puw,' ebai Duw, 'dos
I ddwyn eu hiaith o ddunos.'

Ac yna goleuni canaid—a roed
Ar iaith ein henafiaid;
A'n llên oedd fel gem mewn llaid,
Hwn a'i dygai'n fendigaid."

Dair blynedd yn ddiweddarach, yn Eisteddfod Genedlaethol Llundain, 1856, cynygid gwobr am y "Chwe' Englyn goreu i John Elias," a chawn ef yn ymgeisydd. Yr oedd yn gystadleuaeth mor ragorol, fel y penderfynodd y ddau feirniad, Eben Fardd a Hiraethog, ddewis y chwe' englyn goreu o waith yr amrywiol ymgeiswyr; a dyma'r un a ddewiswyd o restr Ceiriog:

"Ei law arweiniai luoedd—i weled
Ymylon y nefoedd;
Nerth fu i'n hareithfaoedd,
A gloew sant ein heglwys oedd."

Yn yr un Eisteddfod, enillodd ar y chwe' phenill er cof am "Etifedd Nanhoron," Cadben R. Lloyd Edwards, yr hwn a laddwyd mewn brwydr o flaen Sebastopol, yn ystod y nos. Y mae'r chwe' phenill ar yr un mesur, ac yn yr un cywair, a'r Death of Sir John Moore; ac er nad oes yr un drychfeddwl yn y ddwy gân yr un fath, eto wrth ddarllen y naill anhawdd ydyw peidio meddwl am y llall. Y mae yn glod nid bychan i'r Cymro ieuanc, tan ei 24ain oed, ei fod yn gallu cyfansoddi cân hafal i un o'r caneuon tlysaf yn yr iaith Saesneg, er i hono fod o ran ei hanian yn fath o efelychiad. Prawf y ddau benill canlynol fod y bardd eisoes, er ieuenged ydoedd, yn gallu bathodi brawddegau barddonol teilwng ohono ei hun mewn oedran addfetach:

"Yn mlaen!' medd ein Cadben-'yn mlaen!' oedd ei lef;
Aem ninau ar warthaf y gelyn:
Ychydig feddyliem mai marw 'roedd ef,
Pan oedd yn anadlu'r gorchymyn.

Wrth ini ddychwelyd, canfyddem y lloer
Trwy hollt yn y cwmwl yn sylwi,
Gan ddangos ein Cadben â'i fynwes yn oer-
Mor oer a'r bathodyn oedd arni."

Fel lluaws o wir feibion athrylith Cymru, dechreuodd Ceiriog fel gweithiwr haiarn wedi ei godi o fwngloddiau eraill. Nid oedd ei ddarnau boreuaf yn nodedig am wreiddioldeb, nac yn cynwys unrhyw arbenigrwydd nodweddiadol ohono ef ei hun; ond yr oeddynt mor gelfyddgar o ran ymadroddion cymen a dillyn a dim a wnaeth yn ol llaw. Yn raddol yr agorodd efe ei fwnglawdd goludog ei hun; a pho dyfnaf y treiddiai yn hwnw, goreu oll oedd y mŵn. Yn nghyntaf gweithiwr celfydd, cywrain; wedi hyny, yn codi y defnyddiau o'i dir ei hun. Darllen llawer ar waith y pencampwyr llenyddol yr oedd yn y cyfnod hwn ar ei fywyd; a'r drychfeddyliau mawrion a welai wrth ddarllen felly yn aros yn ei gôf, nes dyfod yn rhan ohono; wedi hyny, ac yn raddol, y daeth yn feddyliwr gwreiddiol, ac yn ddarfelydd annibynol. Credwn fod hyn yn nodwedd arbenig lluaws o athrylithiau pob gwlad a phob oes. Cyhuddir Shakespeare o arwynebedd ac anwreiddioldeb yn ei gynyrchion cyntaf; a dyna un o'n prif feddylwyr ninau, Christmas Evans, pe buasid yn cospi am dori yr wythfed gorchymyn mewn ystyr lenyddol, yn ngharchar Aberteifi y cawsid ef ar ol ei bregeth gyhoeddus gyntaf. Yr oedd Ceiriog yn ddigon dieuog o ddim yn ymylu ar lên yspeiliad; cydnebydd ei ddyled am y syniad o eiddo Pope; a'n hunig esgusawd am grybwyll y sylw ydyw ceisio dangos fod hyd yn nod ei wendidau bychain yn nodweddiadol o athrylith uchelryw.

Tynodd sylw yn fuan yr amryw lenorion a llengarwyr Cymreig oeddynt yn trigianu yn Manchester; ac enynwyd cyfeillgarwch rhyngddo â hwynt nas gallodd dim ond angau ei enhuddo. Yn eu mysg yr oedd Creuddynfab, R. J. Derfel, Pedr Mostyn, Idris Fychan, Parch. O. Jones (Meudwy Mon), Mr. J. Francis (Mesuronydd), Gwilym Elen, Tanad, ac eraill. Bu Ab Ithel hefyd am dymhor yn byw yn Middleton, ger y ddinas, a'r adeg hono y daeth y ddau gyntaf i gydnabyddiaeth â'u gilydd. Yr oedd gan Gymry llengar Manchester Gymdeithas Lenyddol deilwng yn eu mysg—Cymdeithas y Cymreigyddion y gelwid hi, a'i llywydd ydoedd Mr. Francis; dyn mawr, penwyn, rhadlon, bodlon, oedd Mr. Francis, ac yn Gymro gwladgar o'i goryn i'w sawdl. Yr oedd yn Lerpwl hefyd ar yr un pryd Gymdeithas o Gymreigyddion, llywydd yr hon ydoedd Dr. Games, disgynydd o Syr Dafydd Gam; a phe buasai eisiau dangos dwy engraifft o ddau hen Gymro gewynog, nerthol, deallgar, anhawdd fuasai cael gwell y ddau lywydd hyn. Llanwai Mr. Francis y swydd bwysig o City Surveyor Manchester; ac yr oedd y Dr. Games, heblaw bod yn feddyg galluog, yn ddyn neillduol o wybodus ac yn siaradwr campus. Penderfynodd y ddwy Gymdeithas gydgynal eu gwyl flynyddol ar Rivington Pike, moel gerllaw Bolton, wrth odreu yr hon y mae cronfeydd dwfr tref Lerpwl. Cyrhaeddasai mintai Manchester yno yn nghyntaf, ac yr oeddynt wedi dringo llechwedd y foel yn lled uchel cyn i gwmni Lerpwl ddyfod o hyd iddynt. Wrth weled yr ymwelwyr cyntaf, daethai bechgyn o'r amaethdai gerllaw atynt i werthu llaeth; ac wedi ini eu goddiweddyd, gwelem Ceiriog yn yfed o dyn anferth, a than ddylanwad y llaeth enwyn yn clecian cynghaneddion: meddai

"Y mae'n braf yn mhen y bryn,
A thyniad o laeth enwyn."

Yna prysurodd i gydnabyddu gwahanol aelodau y ddwy gymdeithas â'u gilydd. Wrth gyflawni y gwasanaeth hwnw, daeth at lencyn a eisteddai ar y glaswellt, yntau hefyd yn tori ei syched o dyn llawn cymaint a'r llall, ac fel hyn y dywedodd y bardd wrthym pwy ydoedd:

"Dyma Dwini Dimol,
Llawen ei fyd, yn llanw ei fol."

O'r Cymreigyddion a nodwyd, Creuddynfab, mae'n ddiau, oedd y galluocaf; yr helaethaf ei wybodaeth lenyddol; miniocaf ei amgyffredion; a'r un a ddylanwadodd ddyfnaf ar nodwedd farddonol Ceiriog. Am ddonioldeb i ddarnodi cymeriad, ni ddigwyddodd i ni daro ar ei fath na chynt nac wedyn. Clywsom ef un tro yn desgrifio hen lenor hynod, fel "Genius wedi cael stroke"; a bardd ac offeiriad Cymreig adnabyddus ond anffodus, fel "Person wedi 'ei witsio." Pan y cydgerddem âg ef un diwrnod ar hyd Heol Mostyn, Llandudno, yr oedd dau aelod o German Band yn chwareu fel math o guro tabwrdd ar ganol yr heol, y lleill o'r seindorf wedi myned oddiamgylch i gasglu; trodd y darnodwr brathog ei lygad bychan haner cam tuag atynt, gan ddywedyd, "Mae rhai'n fel pe byddent yn godro miwsig, onid ydynt?"—[swn godro ar waelod tŷn, ydych chwi'n ddeall]. A phan oedd rhyw lolyn siaradus yn brolio mewn cwmni nifer a gwychder ei ddodrefn-gan fanylu ar ei hyn a hyn o gadeiriau, rhifedi mawr o fyrddau, &c., a diweddu trwy ddweyd fod ganddo ddau ar bumtheg o welyau plu. "Tom!" ebe Creu,. "fyddai ddim gwell i chwi ddweyd wrthym pa sawl pluen sydd yn mhob gwely?"

O tan yr ysmaldod cellweirgnowawl hwn, meddai Creuddynfab y teimladau tyneraf a'r galon lanaf. Beirniadai yn graffus, a phan fyddai achos yn galw, yn llym. Tynodd lawer o drybini ar ei ben trwy gyhoeddi y Barddoniadur, beirniadaeth ddidderbynwyneb ar Caledfryn fel beirniad; ond gwnaeth yr ysgrafelliad hwnw les i'r oracl, a bu o fendith i lenyddiaeth Gymreig yn gyffredinol. Oddiwrth y llyfr hwnw, credai rhai fod yr awdwr yn ddyn sarug a chwerw; ond ni bu erioed fwy camgymeriad. Yr oedd yn bobpeth i'r gwrthwyneb. Os ysgythrai gangau crinion y dderwen gadarn; meithrinai â. llaw dyner y blaguryn ieuanc gobeithiol. Yr oedd yn hyfrydwch ganddo gael y fraint o gynorthwyo y bardd ieuanc addawol John Hughes, neu fel yr ymgyfenwai y pryd hwnw, Ioan Ceiriog; a phrin y rhaid dweyd fod yn dda gan y llanc gael ei hyfforddiant yntau. Addfedodd y cysylltiad rhyngddynt,o athraw a dysgybl, yn fuan yn gyfeillgarwch diragrith. Yr oeddynt yn myned i'r un addoldy; a threulient lawer o amser yn nghymdeithas eu gilydd, gartref ac oddicartref. Er fod Creuddynfab ddeunaw mlynedd yn hynach na'i ddysgybl, yr oedd ysbryd un mor nwyfus. ac ieuengaidd, a chyneddfau y llall mor addfed, a'r ddau o'r fath gyffelyb chwaeth, fel nad oedd y gwahaniaeth oedran yn gwneud dim gwahaniaeth yn eu serch at eu gilydd. Rhwng y blynyddau 1855 ac 1860, anfynych y cyhoeddai yr un o'r ddau ddim byd heb ei ddangos i'w gyfaill. O dipyn i beth, ysgrifenent i'r cyhoeddiadau fel cyd-awduron (confrères). Yn yr Arweinydd, newyddiadur a gyhoeddid yn wythnosol yn Mhwllheli, ac a olygid gan Huw Tegai, o tua 1856 i 1859, yr ymrithiodd gyntaf y bodau dychymygol hyny, Syr Meurig Grynswth a Bywbothfardd, a llythyrau doniol y ddau yn desgrifio eu Peirianau Barddoni. Yr oedd eu gwatwareg finiog yn gwneud gwawd difaol o hoced penuchel y sawl a dybient mai cleciadau cydseiniaid ydyw barddoniaeth, a buont bron mor llwyddianus i ladd cocosfeirdd, crachfeirdd, a chwilod o'r fath yn Nghymru, ag y bu Don Quixote i wawdio o fodolaeth goeg farchogwriaeth yr Yspaen gynt.

Y mae rhai o'r llythyrau wedi eu danfon o'r Lleuad. Y modd a'r dull yr aeth y ddau i'r blaned oer oedd neidio iddi oddiar Drwyn y Fuwch, neu fel y gelwir ef yn awr, Little Orme's Head, pan yr oedd hi yn myned heibio'r ddaear ar ei thaith i'r Llwybr Llaethog. Mae'n wir nad hwy oeddynt y daearolion cyntaf a dalodd ymweliad â thiriogaethau brenhines y nos; canys y mae'n dra thebyg fod dau mor graff wedi gweled yno ôl traed Baron Munchausen y Deon Swift, a Hans Pfaal y dychymygfawr Edgar Allan Poe; ac os gwelsant, tybed nad oedd berygl iddynt gamgymeryd eiddo'r Barwn a Hans am ôl carnau yr anghenfil ysprydol hwnw a ddesgrifir gan Hiraethog, yn ei awdl ar Job, fel yn gorphwys ar un o gyrn y lloer, pan ar ei daith ysbiol gyntaf i wlad y ddaear? Cafodd ef anwyd wrth eistedd ar lecyn mor oer, a dechreuodd "echrys disian," "nes aeth yn agos, weithian, i'r d—l roi'r lloer ar dân." Ond rhaid cydnabod fod rhai o lythyrau Meurig a Byw mor hedegog a dim o waith eu rhagflaenoriaid lloeraidd. Dyma eu hail lythyr a argraffwyd yn yr Arweinydd, am Mawrth 4, 1858, wedi ei godi o'r copi sydd yn y British Museum, gan Mr. Jenkins, Gwalia House:

MEIRIG GRYNSWTH, AT DRIGOLION Y BLANED DDAEAROL.

WEL, Mr. GOL.,—Ddarfu chwi feddwl fy mod i wedi anghofio fy hen ffryndiau yn "Ngwlad y ddaear" yna. Nid felly; peidiwch chwi a meddwl fath beth. Yr wyf fi a "Byw." mor ddaeargarol a phan oeddym ni yna yn bwyta tatws llaeth. Yr achos i mi fod dipyn yn hwy nag arferol yn ysgrifenu atoch y mis hwn, oedd disgwyl am newydd da i'w yru i chwi, ac y mae yn hyfryd genyf allu eich hysbysu bod genyf un o'r newyddion goreu a gafodd beirdd gwlad y ddaear yna erioed. Y mae "Byw." wedi dyfeisio peiriant newydd at fwrw cynghaneddion, ac y mae arno eisiau goruchwylwyr yn mhob ardal, lle mae "Beirdd braint a defawd," i werthu ei nwyddau cynghaneddol. Yr wyf yn deall ei fod ef yn gwerthu dros ben rheswm o rad. Y mae ganddo linellau am dri a chwech y cant, y rhai cyn y panic diweddaf yn y drafnidiaeth gynghaneddol, fuasent y costio pumtheg swllt y cant. Nid yw yn gwerthu llai na chan' sypyn gyda'u gilydd o'r sefydliad, ond y mae ganddo oruchwylwyr ar y ddaear yn gwerthu wrth dwsin-nid ydynt hwy wrth gwrs yn gwerthu mor rhad ag yn ol tri a chwech y cant. Yr ydych chwi yna yn bobl gydwybodol, ac am hyny chwi a wyddoch yn dda fod yn rhaid i bawb fyw, neu o leiaf, fel y dywedodd y pregethwr gynt, "fod yn rhaid i bawb fyw neu farw." Dyna hen bregethwr yn arfer dweyd y gwir.

Pe gwyddwn i na chodech bris hysbysiad am fy ysgrif, mi roddwn engraifft o'r gorchestion i chwi; o ran hyny, gellwch ofyn faint fyd fynoch chwi, mi dalaf inau y peth welaf yn dda fy hun. Heblaw yr hen gynghaneddion adnabyddus yna, y mae "Byw." wedi dyfeisio cant a deg o rai newyddion, ac y mae y peiriant, ar ol gwneud y patrwm, yn eu bwrw yn gyflymach nag iar yn bwyta rhynion.

Y mae ganddo linellau rhagorol am geiniog a dimai yr ugain, y rhai a eilw efe, yn ei ddull smala ei hun, "Câs gan Sais." Gelwir hwy felly am nad oes yr un Sais a all ystumio ei geg atynt, megys, Garychell grechell at grochan." Fe wyr pob Bardd Braint a Defawd fod prynu llinellau fel yna am geiniog a dimai yr ugain yn llawer rhatach yn y diwedd na cholli amser i'w gwneud hwy, gyda dwylaw moelion.

Y mae ganddo stoc helaeth o Gynghaneddion "Câs gan Feddwyn." Ei reswm meddai ef dros eu henwi felly yw, eu cymhwysder i brofi dyn a dybir ei fod yn feddw, canys ni all un dyn meddw blethu ei dafod am danynt. Dyma nhw:

Y groesffagl carddagl cerddawdd—gwttern
Y creigiau a'i crygawdd;
Gyr biser, gwyrder gwerdawdd,
Ogfaenlliw bais, rhwd clais, clawdd.

Crwth crothlost—coelffrost culffriw—cwthr enfys
Cog oerfrys cig irfyw;
Copr bryd rhwng y rhyd a'r rhiw,
Caiff lemiloes y ci fflamliw.

"Byw." yn disgwyl y bydd galwad mawr, yn enwedig gan Gymdeithas Cymedroldeb am y cynghaneddion yna, yn enwedig pan gofir nad ydynt yn costio ganddo ond llai na'r degwm yr hyn oeddynt amser yn ol. Y mae ganddo, mi debygwn i, ddigon o linellau "hoewlon a gwiwlon" i ddiwallu y wlad am ddeng mlynedd, wedi eu gwneud yn barod. Dywedodd wrthyf na fu y peiriant ddim dros awr yn gwneud y domen fawr i gyd. Y mae yma ganoedd o englynion at gòr Eisteddfodau, a chyfarfodydd llenyddol, yn dechreu,

Eisteddfod hyglod yw hon.
Eisteddfod hynod yw hon.
Eisteddfod hynod o enwog, &c.

I'w cael wedi eu gorphen yn daclus, am lawer llai ọ bris nag y medr neb brynu y defnyddiau yn Nghymru.

Y mae ganddo englynion cymhwys i Ffarmwyr, ardderchog, sef rhai at wasanaeth y tŷ, y meistr, y feistres, y plant y gweision, y morwynion, y meirch, y cerbydau, y gwartheg, y lloi, y moch, y defaid, a phob peth arall ellir feddwl am dano perthynol i ffarm, am haner coron, a thalu.y cludiad.

Fe ellir cael digon o englynion campus, wedi eu gorphen yn dda, at wasanaeth ffarm fawr, y tŷ ac allan, am ddeng mlynedd, am dri a chwech.

Er engraff wele englyn i drol eithaf llithrig, ac heb un math o wall gynghaneddol ynddo:

Trol lariaidd, fwynaidd, feinwych,—trol hynaws,
Trol anwyl, trol glodwych;
Trol lasliw, eurwiw, orwych,
A throl i waith, a throl wych.

Eto i Ful—

Mul mwynlan, gwiwlan, gwelir,—ac anwyl
Ful ceinwych ganfyddir;
Ei ber lef gloyw-lef glywir
Yn fwynaidd, weddaidd, yn wir.

Cewch esiamplau o gynghaneddion wrth y llath yn fy llythyr nesaf. Rhai a diwedd y naill yn dechreu y llall.

Yr oeddynt yn ohebwyr rheolaidd i'r Pwnsh Gymraeg, ond cyn i'r wythnosolyn hwnw ddirywio a myned yn fraddug pen ffair. Ni roddid enwau'r awduron wrth yr ysgrifau ynddo, ond y mae'n hawdd adnabod ol llaw y celfyddydwyr o Fanceinion. Creu, oedd yn cael y gair o ysgrifenu y gyfres o lythyrau llymfeirniadol a ymddangosent yn Pwnsh tan y penawd, "Yr Arddangosiad Farddol," gan y Barnum Cymreig; ond yr oedd gan ei ddysgybl hefyd law yn y gwaith. Crafu yn drwm iawn y byddai Barnum; a chanfod rhai o'r beirdd mor groendeneu, gwingent yn erwin tan y driniaeth, a bygythient bob math o ddialeddau, heblaw cyfraith athrod, ar yr awdwr.

O flaen y llythyrau hyn, ar ben y ddalen, yr oedd llun y gwrthddrych y sonid am dano, wedi ei gerfio ar bren, gan yr "Artist Cymreig," fel yr adwaenid ef, sef Elis Bryncoch. Trigianai Elis mewn bwthyn bychan cysurus yn heol Phythian, Lerpwl; ac y mae'r bwthyn hwn yn sefyll yr un fath hyd yr awr hon, er cynifer o gyfnewidiadau a gymerasant le o'i amgylch. Yn y caban glanwaith hwnw y cerfiodd Elis Bryncoch holl cuts, chwedl yntau, y Pwnsh Cymraeg. Cuts hynod oeddynt hefyd; hynotach am wreiddioldeb y drychfeddwl, nag am fedrusrwydd ei weithiad allan. Yr ydym yn cofio un ohonynt yn dda. Y testyn ydoedd, "Claddedigaeth. y Genhadaeth Iuddewig." Yn Mon y codasai y gwrthwynebiad iddi ar y cyntaf; ac yn Arfon yn nesaf. Tynid yr elorgerbyd gan fochyn yn mlaen y wedd a gafr yn y bôn; ac ar ben y cerbyd yr oedd hen wr tew boliog yn eistedd fel gyriedydd, gan gynrychioli Sion Gorph, a chloben o fflangell yn ei law chwith-pa un ai yn amryfus ynte o fwriad y cerfiwr, y mae yn anhawdd dweyd. Cwynai pobl y drychfeddyliau fod gan y Bryncoch ddawn i ddyfetha eu cynlluniau gyda rhyw chwithdod fel hyn yn fynych. Ond pan gofier mai asiedydd oedd y cerfiwr wrth ei alwedigaeth, ei fod yn gweithio'n galed bob dydd am ei fywiolaeth, ac yn cerfio pan fyddai asiedyddion eraill yn gorphwys neu yn cysgu, yr oedd ei gerfiadau yn rhyfeddol o dda. Gwaith mawr oes Elis Bryncoch oedd darlun o'r enw Oriel y Beirdd, am yr hwn y gwrthododd £200 un tro;. ond ar ol ei farwolaeth ef a werthwyd am £100 i Mr. Wm. Morris (Gwilym Tawe).

Byddai Creu. a Ceiriog yn dyfod trosodd i Lerpwl yn fynych ar nos Sadwrn, i ymgynghori âg oracl y cuts parth rhai yr wythnosau dilynol; ac ar un o'u hymweliadau hyn y gwelsom ni y ddau gyntaf. Yr oedd Ceiriog y pryd hwnw tua phump ar hugain oed, yn ddyn ieuanc hardd a golygus, ac yn gwisgo yn drwsiadus, hwyrach braidd yn ffasiynol; ac heb i chwi fyned yn agos ato, ac ymgomio âg ef, yr oedd yn anhawdd i chwi amgyffred eich bod yn mhresenoldeb bardd, gan mor debyg ydoedd i ddyn arall.

Wedi crwydro oddiar ein llwybr yn y dull uchod er mwyn son ychydig am ddau o hen gyfeillion y bardd yn ei ieuenctyd, ni a ddychwelwn i olrhain ei lwybr yntau yn mhellach. Yr un flwyddyn ag y gwobrwywyd ef yn Llundain am yr englyn i John Elias, ac am ei farwgan i Etifedd Nanhoron, enillodd yn Eisteddfod Merthyr hefyd, tan feirniadaeth Eben Fardd, wobr o£10 am ei fugeilgerdd, "Owain Wyn"; ac ymddengys nad dyna'r gystadleuaeth gyntaf y bu'r gân hon ynddi. Mewn nodiad ar ei diwedd, dywed yr awdwr:-"Flwyddyn cyn hyny, bu yr un Fugeilgerdd air yn air yn cystadlu am ddeg swllt,” ond ataliwyd y wobr, am na thybiai'r beirniad fod un o'r amryw ymgeiswyr yn ei theilyngu." Wele, hai, hai! Rhaid fod syniad y beirniad hwnw am werth cydmarol deg swllt a gwerth bugeilgerdd mewn cyflwr echrydus o ddrwg. Byddai yn anhawdd cael undyn na ddywedai mai dyma'r fugeileg oreu yn yr iaith o ddigon. Ac ini roddi y pris isaf ar farddoniaeth ac uwchaf ar arian, y mae yn Owain Wyn linellau unigol sydd yn werth yr holl wobr haelionus hon ddengwaith drosodd. Beth fyddai gwerth y llinellau canlynol yn y farchnad fawr lenyddol tybed?

Bywyd Bugail:—

Weithiau tan y creigiau certh,
Yn nghanol y mynyddoedd;
Dim i'w wel'd ond bryniau serth,
A thyner lesni'r nefoedd.

Y Ceunant:—

Edrych ar y ceunant du,
Fel bedd ar draws y bryniau;
Bedd yn wir, medd hanes, fu
I lawer un o'n tadau.

Y Llaw fawr anweledig:—

Llawer craig fygythiol sydd
Yn gwgu ar ein bywyd;
Ond mae arnynt ddwylaw cudd,
Ac nid oes maen yn syflyd.

Olwen, cariadferch y Bugail:—

Ei gwddf oedd fel y lili wen,
A nos o wallt oedd ar ei phen.

Bywyd ac Angau:—

Y dydd dywynodd gyntaf
Ar ruddiau'r mab di nam,
Fu'r dydd dywynodd olaf
I lygad pur ei fam.

Llanarmon Dyffryn Ceiriog mewn mydr:—

Hen fynyddoedd fy mabandod,
Syllant eto ger fy mron;
Wele fi yn ail gyfarfod
Gyda'r ardal dawel hon;
Cwm wrth ochr cwm yn gorwedd,
Nant a nant yn cwrdd yn nghyd,
A chlogwyni gwyllt aruthredd
Wyliant uwch eu penau'n fud.
*⁠*⁠*
Dacw'm cartref is y goedwig,
Groesaw hen arwyddion hedd;
Dacw'r fynwent gysegredig,
Wele'r ywen, dyna'r bedd!

Hyawdledd dystaw:—

A welaist ti deimladau dyn
Yn selio ei wefusau?
Neu ddeigryn bychan mud yn dweyd
Yr hyn na fedr geiriau?

Dychweliad Owain Wyn o'i grwydriadau:—

Trwy wledydd dwyreiniol tramwyais,
Ond cofio Gwyllt Walia oedd loes;
O wagedd ieuenctyd yr yfais,
Nes chwerwais felusder fy oes:
Nid ofnaf lefaru fy nheimlad,-
Chwi wledydd goruchel eich bri,
Yn mhell byddoch byth o fy llygad,-
Mynyddau'r hen Ferwyn i mi.

A'i ddeisyfiad olaf:—

Mae gobaith cael eto cyn angau
Ail ddringo llechweddau fy mro,
I gasglu y praidd i'w corlanau
Hyd lwybrau cynefin i'm co':
Uwch bedd anrhydeddus y milwr
Mae enfys arddunol o fri;
Ond rhowch i mi farw'n fynyddwr, .
A beddrod y bugail i mi.

Fyth o'r fan yma! yr oedd y beirniad a ataliasai. wobr o gan' punt, chwaithach deg swllt, oddiwrth awdwr cân yn cynwys llinellau fel yr uchod, yn haeddu cael ei fflangellu trwy gynffon y Sarph Dorchog, a'i orfodi wedi hyny i yslotian yn goesnoeth bennoeth yn nghorsydd a siglenod Dolydd Ceiriog "am un dydd a blwyddyn;" a chosb rhy fach arno a fuasai'r cyfryw, pe na adawsai, fel iawn am ei gamwri, y gân swynol o'i waith," Bedd y dyn tylawd," yn gynysgaeth i'w genedl. A bedd dyn tylawd fuasai bedd pob bardd, a thylawd iawn. hefyd, wedi atal gwobrau rhyfygus fel hyn oddiwrth yr hwn a hunai ynddo.

Dichon fod y bardd, yn Owain Wyn, wedi defnyddio mwy o olygfeydd ei ardal nag yn yr un darn arall o'i waith. Eistedd ar gribyn y clogwyn anwyl, taflu careg i'w gi; yr afon glir islaw, a'r ffordd tu draw i'r afon, a dynion yn ei theithio, "fel nant yn myned heibio.' "Dringo pen y bryn, hyd risiau craig ddaneddog; gwel'd y nant, y cwm, a'r glyn, y ddôl, y gors, a'r fawnog." Clywed "llais y dymhest gref, a chwiban y corwyntoedd, rhuad croch daranau'r nef," ond "huno wna'r mynyddoedd," &c., &c. Credwn fod golygfeydd Llanarmon a darluniau y gân mor debyg i'w gilydd, fel y buasai meddwl dyn hyd yn nod go gyffredin yn cyfeirio oddiwrth y naill at y llall, yn ddiarwybod fod dim cysylltiad rhyngddynt. Wedi i ni ym weled â Dyffryn Ceiriog, cawsom flas pereiddiach nag erioed ar farddoniaeth Ceiriog Hughes; canys darllenem lawer o hono yn ngoleuni esboniad newydd. Y mae dosbarth neillduol o feirdd, delweddwyr natur y gelwir hwynt, nas gall neb ond y sawl fo yn gydnabyddus â'r un golygfeydd a hwythau gyflawn fwynhau eu gwaith. Yr oedd Ceiriog yn un o'r cyfryw; a Scott a Wordsworth yn arbenig. Y tyrfaoedd lluosog a gyrchant o flwyddyn i flwyddyn i Grasmere a Windermere ac i Abbotsford, er mwyn ymgydnabyddu â'r manau a bortreadwyd mewn iaith mor fyw gan y naill a'r llall o'r enwogion hyny! Ac nid oes angen dawn brophwydoliaeth i ddweyd y telir yr un warogaeth cyn bo hir i Lanarmon Dyffryn Ceiriog ar gyfrif y Bardd Cymreig.

Yn gynar yn 1857, penderfynodd nifer o lenorion gwladgar roddi symbyliad a chyffro yn nghorph marwaidd llenyddiaeth Gymreig y dyddiau hyny, trwy gynal Eisteddfod fawreddog yn Llangollen. Blaenor y symudiad oedd y tawelfwyn Ab Ithel; a chynorthwyid ef gan wyr llên a lleyg, o'r rhai nid oes yn aros ond yr Estyn. Dewisasant restr o destynau ragorol iawn i Eisteddfod, am eu bod mor Gymreig; megys, Maes Bosworth, Cymeriad Rhufain, Darganfyddiad Amerig gan Fadog ab Owain Gwynedd, Myfanwy Fychan o Gastell Dinas Bran, &c. Yr oedd y testyn olaf yn sicr o swyno y bardd ieuanc o Fanchester am ddau reswm; sef yn nghyntaf, am ei fod mor gydnaws â'i chwaeth; ac yn ail, am fod y wobr i'w rhoddi yn y dref agosaf i'w gartref, ac y buasai ei henill felly, yn nghanol ei gyfeillion, yn mwyhau ei gwerth. Y canlyniad ydoedd enill, er fod beirdd telynegol goreu y genedl yn cydymdrechu âg ef am y gamp, a chynyrchu rhiangerdd ag sydd mor anfarwol ag un dernyn barddonol yn yr iaith Gymraeg.

Cynaliwyd Eisteddfod fythgofiadwy Llangollen yn Medi, 1858, ar faes rhwng y gamlas a'r afon Ddyfrdwy, ac mewn pabell o lian. Y mae yn anmheus os oedd yn ngweledigaeth Pedr fwy o amrywiaeth cymeriadau, nag oedd yn y babell ridyllog hono. Yr oedd pob dyn od yn Nghymru wedi dyfod yno; hyny ydyw, os wedi ei bigo rhyw dro gan y wenynen a elwir Awen. Yn eu mysg, Myfyr Morganwg (Archdderwydd Ynys Prydain a'i rhagynysoedd, fel y gelwir ef), a rhyw wy cyfrin wrth linyn ar ei fynwes. Ni welsom erioed sobrwydd digrifach na'r hwn oedd ar wyneb y Myfyr; a bu yr wy yn gyff cler i'r beirdd trwy yr Eisteddfod. Bod arall rhyfedd iawn oedd rhyw grachuchelwr o'r enw Pym ab Ednyfed, a'i odrwydd ef yn tori allan mewn gwisgiadau liwiau yr enfys. Eto, Caradog, fel bardd wrth ei enw, a Father Jones fel offeiriad Pabaidd; sant pygddu a rhyfedd oedd yntau. George Hammond Whalley a Colonel Tottenham; bu agos i'r ddau foneddwr hynod hyn fyned i ymryson ymladd ar yr esgynlawr. [Awgrymai un cenaw dichellddrwg ai ni fuasai tipyn o fatel yn awr ac yn y man mewn ambell Eisteddfod, dyweder rhwng dau fardd, neu ddau foneddwr, neu gwell fyth rhwng dau gerddor, yn chwanegiad pwysig at amrywiaeth y gweithrediadau? ac y cymerai ef lw, pe hyny'n weddus, y buasai yn annrhaethol fwy dyddorol gan ganoedd o fynychwyr gwagsaw yr hen sefydliad hybarch na gwrando beirniadaeth hyd yn nod ar awdl y gadair, yn cael ei thraddodi gyda holl hyawdledd y prif feirniad. Gwobr, dyweder, o bum' punt i'r goreu, a deg punt i'r ail]. Hyn o awgrym anfuddiol rhwng cromfachau; i fyned yn mlaen gyda'r rhestr: Thomas Stephen o Ferthyr, yr hanesydd hyglod; Nefydd; Carn Ingli, dyn mawr yn gwisgo ei wenwisg fel ar y Sul yn ei eglwys; gwasanaethai fel arweinydd neu ostegwr y cyfarfodydd, gan waeddi yn awr ac eilwaith mewn llais cryf, "Go-osteg," nes byddai'r holl gwm yn diaspedain; Morgan, Tregynon, awdwr Hanes y Kymry, a'r offeiriad pigog; Cynddelw; Eben Fardd; Creuddynfab; Nicander; Huw Tegai; Gwalchmai; Rhuddenfab; Ceiriog; Taliesin o Eifion; &c., &c. Y fath gynulliad o ddoniau cymysgryw; a'r fath "dori i lawr" a fu yn eu mysg, mewn llai na 30ain mlynedd, fel nad oes ond pedwar ohonynt yn awr yn fyw.

Danfonodd natur hefyd ddau o'i chenadon i fod yn "erwynebol" yn yr Eisteddfod hono, sef comed danbaid yn y ffurfafen, a gwlaw na welwyd ond anfynych ei gyffelyb hyd yn nod yn Llangollen, ar y ddaear. Pistylliai yr olaf trwy y tô rhidyllog, fel na welid dim ond gwlawleni trwy yr holl babell, ac na chlywid dim am yspeidiau hirion ond tabyrddiad y curwlaw, rhu y llifeiriant yn yr afon, ac ebychiad ambell i linell oddiar y llwyfan, megys, "Wel, broliwch yr ymbrelos."

Yr oedd yno wobr i'r bardd hynaf yn yr Eisteddfod, a safai rhes o brydyddion, henafol a derwyddol eu hymddangosiad, o flaen y dorf i gystadlu am dani. Cynygid tlws am yr englyn byrfyfyr goreu, —yr ymgeisydd i sefyll ar ei ben ei hun yn nghanol yr esgynlawr, ac i gael pum' mynud rhwng rhoddiad y testyn ac adroddiad yr englyn. Methodd Father Jones yn lân â gwneud dim ohoni; safai yn y lle penodedig, gan ymddangos mewn gwewyr dirfawr, nes y gwaeddodd un o'r beirdd o ganol eu difyrwch arno, "Y bardd mud ar y bwrdd mawr," a diflanodd yr ymgeisydd o'r golwg ar ol ei awen. Cystadleuaeth ddigrif iawn arall oedd hono ar "Ddatganu Pen Pastwn," yr ymgeisydd yn dyrnu'r llawr â phastwn, ac yn canu i swn ei ergydion ansoniarus, fel y gwneir i dinciadau tànau'r delyn. Er mor ogleisiol oedd y gystadleuaeth bastynol ar y dechreu, yr oedd yn dda gan bob pen yn y lle glywed ei diwedd.

Fe wêl y darllenydd bellach fod digon o "fyn'd," beth bynag, yn Eisteddfod Llangollen-digon o amrywiaeth; ond, yr hyn sydd yn annrhaethol werthfawrocach, cynyrchodd o leiaf bedwar o gyfansoddiadau gorchestol; sef, "Brwydr Maes Bosworth," gan Eben Fardd, yr hon a enillodd y gadair, ac o ran cynllun sydd yn rhagori hwyrach ar bob awdl yn yr iaith; arwrgerdd glasurol a gorphenedig Nicander, ar "Gymeriad Rhufain gan Bran a Brennus;" traithawd galluog Thos. Stephens ar "Ddarganfyddiad Amerig gan Madog ab Owain Gwynedd," yn yr hon y gwedid y dybiaeth hono; a rhiangerdd swynol y "bardd newydd," ar "Myfanwy Fychan."

Rhoes Myfanwy dant newydd yn nhelyn Cymru. Cyn ei hymddangosiad hi, ychydig riangerddi oedd genym yn y Gymraeg. Caneuon Huw Morys o Bontymeibion, ac ambell ddyri o waith beirdd Bro Gwyr a Morganwg, ac eraill, oeddynt ein holl drysorau yn y math yma ar gyfansoddiad. Am y gweddill y tybid eu bod yn meddu teithi rhiangerdd, naill ai yr oeddynt wedi fferu yn nghloffrwymau a hualau y Mesur Triban, neu yn rheffynau pen ffair llawn serthedd a maswedd. Y mae hyd yn nod caneuon Huw Morys yn rhy ffurfiol a chelfyddydol i swyno a difyru Cymro cyffredin yr oes hon. Ond dyma gân na raid i'r gwladwr symlaf wrth eiriadur er deall ystyron ei geiriau. Ni ddigwyddodd i mi erioed gyfarfod âg undyn a ddarllenodd Riangerdd Llangollen, fel y gelwir hi, heb gael ei foddhau, pa faint bynag o gèn rhagfarn fyddo ar ei feddwl, neu pa mor ddiawen bynag y bo. Y mae ynddi rywbeth i foddio pob chwaeth ond yr anmhur; symlrwydd i'r syml; cywreinrwydd ei chynllun i'r cywrain; harddwch i edmygydd harddwch; hen draddodiadau, hen arferion a defodau Cymru Fu, i'r hwn sydd yn hoffi henafiaeth; ac y mae ei thestyn, Cariad, yn ei gwneud o ddyddordeb cyffredinol i bob rhyw, gradd, ac oedran. Y nodwedd hwn-gallu i "blesio pawb," ydyw ei gwendid a'i chryfder; canys o'i hamrywiaeth y daw ei hanwastadrwydd. Fel cyfanwaith cyfluniaidd a gorphenedig, y mae amryw o gyfansoddiadau diweddarach y bardd yn rhagori ar Myfanwy; ond nid oes yn yr un o'r cyfryw benillion mor llawn o dlysni gwyryfol. Ceir rhanau yma ac acw ohoni na buasai ei hawdwr mewn oedran addfetach byth yn eu gollwng o'i law; a rhanau eraill nas gallai byth gyfansoddi eu gwell. Anhawdd ydyw credu y buasai Ceiriog, wedi i'w farn addfedu, yn ysgrifenu i lawr fod y rhian foneddig o Gastell Dinas Brân, yn llechian trwy'r prydnawn mewn bwthyn fel yr eiddo Hywel ap Einion Llygliw, er mwyn gwylio y "lolyn hwnw o fardd" yn colli arno ei hun, ac yn ymddynghedu y boddai ei hun oni ddeuai hi (Myfanwy), yn ol ei haddewid, i ymofyn y beithynen. O'r ochr arall, ni chanodd efe cyn nac ar ol hyny ddim mor angherddol o dda a'r gân serch hono a ddyry yn ngenau Hywel; yn enwedig y penillion canlynol, y rhai a ddaliant i'w dyfynu eto, hyd yn nod pe byddai y ganfed waith:

Myfanwy 'rwy'n gweled dy rudd!
Mewn meillion, a briall, a rhos!
Yn ngoleu dihalog y dydd,
A llygaid serenog y nos:
Pan gyfyd claer Wener ei phen
Yn loew rhwng awyr a lli,
Fe'i cerir gan ddaear a nen.
I fenaid, Myfanwy, goleuach, O tecach wyt ti!
Mil lanach, mil mwynach i mi!

Fe dd'wedir fod beirddion y hyd
Yn symud, yn byw ac yn bod,
Rhwng daear y doeth a Gwlad Hud,
Ar obaith anrhydedd a chlod;
Pe b'ai anfarwoldeb yn awr
Yn cynyg ei llawryf i mi,
Mi daflwn y lawryf i lawr,-
Ddymunwn i mo'ni, fe'i mathrwn os na chawn i di,
Myfanwy, os na chawn i di!
*⁠*⁠*

O! na bawn yn awel o wynt
Yn crwydro trwy ardd Dinas Brân,
I suo i'th glust ar fy hynt,
A throelli dy wallt ar wahan;
Mae'r awel yn droiog a blin-
Un gynes ac oer ydyw hi;
Ond hi sy'n cusanu dy fin.
O feinwen fy enaid, nil troiog fy serch atat ti,
Tragwyddol yw'm serch atat ti.

Gosodwyd ei dyfais (plot) i orphwys ar ddull yr hen Gymry yn cyfleu eu meddyliau, sef mewn peithynen. Dyma ddywed Dr. Pughe yn ei Eiriadur ar y gair Peithynen:

A FRAME of writing which consisted of a number of four-sided or three-sided sticks written upon, which was put together in a frame so that each stick might be turned round for the facility of reading.

Cuddia'r bardd ei englynion serchglwyfus mewn hollt hen geubren derw oedd gerllaw y Castell, ac ar un o rodfeydd beunyddiol y rhian. Y mae hithau, yn ol gobaith y danfonwr, yn ei chanfod; yn ei darllen; ac yn myned i ddeisyf ar Hywel, y bardd, i wneud peithynen arall a cherdd serchlawn arni yn ateb i'r llall. Dyna'r ddau bellach mewn dyryswch; Myfanwy yn methu dyfalu pwy oedd ei hedmygydd awenyddol dienw, a'r bardd pa fodd i wneud cerdd ateb iddo ei hun. Ond llwydda'r awdwr cyn bo hir i'w dadrys o'u trybini, a diwedda yn hapus. iawn trwy ddangos ini yr ail beithynen o waith Ap Einion; a Myfanwy a

Ganfyddai ddwy galon gyfymyl,
Mewn cerfiad celfyddgar di wall;
"Myfanwy" yn nghanol y gyntaf,
A "Hywel " yn nghanol y llall.

Er nad yw y gân yn rhifo llawn bedwar cant o linellau, y mae yn anmheus a oes mewn iaith riangerdd odidocach o waith dyn ieuanc tan ei 26ain oed. Yr oedd amryw feirdd galluog yn cydystadlu âg ef (Glasynys oedd yr ail); ond Ceiriog a enillodd yn rhwydd a phe amgen, buasai yn hen bryd difodi Eisteddfodaeth oddiar wyneb y ddaear. Cyhoeddwyd yr eiddo Glasynys a'r fuddugol gyntaf yn y Taliesin, am 1860.

Yn 1859, cynaliwyd Eisteddfod fechan yn Llangernyw, sir Ddinbych, a chynygid gwobr am y bryddest oreu ar Jona." Cystadleuodd Ceiriog, ac enillodd. Yr oedd hwn yn faes newydd iddo ef; y cymeriadau yn estronol, a'r golygfeydd yn ddyeithr. Rhaid oedd iddo ddybynu cryn lawer ar ei ddarfelydd, er llanw'r bylchau yn yr hanes. Er hyny, ceir yma brofion dianmheuol o'i allu i gyfaddasu ei hun at yr amgylchiadau. Y mae pregeth y prophwyd, Deugain niwrnod eto fydd, a Ninife a gwympir," a ddodir fel byrdwn ar ddiwedd deuddeg o benillion nerthol annghyffredin, yn treiddio fel taran follt ofnadwy uwchlaw dadwrdd cableddus y ddinas fawr a phoblog, nes arswydo'r dinasyddion, o'r brenin ar ei orsedd aur i'r tylottaf o'i ddeiliaid, a pheri iddynt edifarhau mewn sachlian a lludw. Yna amlygir yr "Hen Drugaredd," yr hyn a bâr i'r hen brophwyd llym ac ystyfnig ddigio yn aruthr, am na ddaethai'r dinystr yn ol ei air ef:

A d'wedai, "Oni dd'wedais hyn,
Pan yn fy ngwlad y trigwn?
A ffois i Tarsis o dy ŵydd,
Oherwydd mi a wyddwn
Dy fod hwyrfrydig yn dy wg,
Ac edifeiriol iawn am ddrwg.

Ac wedi desgrifio, yn fywiog neillduol soriant, trafferth, a siomedigaeth Jona gyda'r cicaion, dyfera y foes-wers haner ysbrydoledig a ganlyn o ysgrif bin y bardd:

O! gyd-bechadur trist! a ddaeth i'th glyw
Erioed beroriaeth fel "Arbedaf" Duw?
Mae yma lanw o dosturi'r nef
Yn llifo allan dros ei wefus Ef;
"Arbedaf finau," dyna furmur môr
Diderfyn gariad yr anfeidrol Ior!
I fynwes oer y byd, fy Rhi,
Dyfered gwlithyn o dy gariad Di;
Dylifed cariad i'th ddelw'th hun,
A dyn, O! Arglwydd, fo eto'n ddyn.

Yn y bryddest brydferth hon, ceir tri dernyn yn y foelodl (blank verse), fel math o adroddawd; ac hyd y gallwn gofio, dyma yr unig dro iddo arferyd y mesur, a diolch am hyny.