John Ceiriog Hughes: ei Fywyd, ei Athrylith, a'i Waith/Gweithiau—''Oriau Haf''

← Gweithiau—Oriau Eraill

John Ceiriog Hughes: ei Fywyd, ei Athrylith, a'i Waith gan Isaac Foulkes

Cystudd a Marwolaeth →

Gweithiau—Oriau'r Haf

Yn 1870, ymddangosodd y llyfr olaf a gyhoeddodd, sef Oriau'r Haf. Yr ydym wedi ei grybwyll amryw weithiau eisoes ac wedi dyfynu ohono. Y mae tros haner cant o'r 128 tudal. sydd ynddo yn yr iaith Saesneg. Ni fynem draethu barn fympwyol ar y dosparth hwn o'i waith; ond er hyny, rhaid ini gydnabod nad ydynt agos mor flasus a'i farddoniaeth Gymreig, ac ni charem ar un cyfrif iddo gael ei farnu fel bardd Cymreig oddiwrth ei gynyrchion Saesnig. Collir y prydferthwch gweddaidd sydd yn ngwisg Gymreig y meddwl, fel pe trawsffurfid gwladwr gwridgoch, gewynog, a chydnerth o Gymro i osgo a gwisg dandi o Lundain.

Dyddan iawn ydyw'r casgliad helaeth o hen Hwian-Gerddi (Nursery Rhymes) Cymreig sydd yn yr Oriau hyn, a diau ddarfod i filoedd fwynhau Ilawer awr ddifyr wrth eu darllen. Bu Ceiriog wrthi hi yn ddiwyd yn eu casglu am yn agos i bumtheg mlynedd, gan i'r ysgub gyntaf ohonynt ymddangos yn yr Arweinydd, y rhifyn am Mawrth 26, 1856. I bawb sydd yn caru adgofio am y tymhor dedwydd ar ei oes pan ydoedd tan ofal ac addysg mam dyner, a morwyn garedig a chwedleugar, y mae'r casgliad hwn yn gadwen o berlau. Y rhai hyn oeddynt ein hawdlau a'n pryddestau cyn i Goronwy, Dewi Wyn, Hiraethog, ac Eben, ddechreu llewyrchu ar ein synwyrau. Diolch o galon i'r bardd am gynull a chadw teganau llenyddol plant ein gwlad rhag difancoll; a gwneud yr un gynwynas â hen Hwian-Gerddi Cymru ag a wnaethai eisoes âg enwau ei hen alawon. Yn gymysgedig â'r Hwian-Gerddi ceir aml wersdameg (charade) a fyddent gynt yn rhan o ddifyrion yr aelwyd Gymreig. Yr oedd gan Ceiriog hoffder neillduol at y math yma o gyfansoddiad a medr annghyffredin i'w cyfansoddi. Argraffwyd amryw o'i waith yn Nhrysorfa'r Plant, flynyddau yn ol.

Y darn olaf yn Oriau'r Haf ydyw "Cyfoedion Cofiadwy." Perthyna i ddosbarth o farddoniaeth gwahanol i bobpeth a gyfansoddasai ef o'r blaen. Y mae yn llai o'r ddaear yn ddaearol, yn fwy awyrol, ac yn debycach i'r uchelwydd (mistletoe); ac fel y cyfryw yn arwyddlun cymhwys i ddiweddu llyfr, fel y mae hwnw yn arddangos y Nadolig a diwedd blwyddyn. Fel aralleg, damheg neu alegori afaelgar, tebyga i Ancient Mariner Coleridge; a dywedai un beirniad craff ei fod llawn cystal a'r gerdd anfarwol hono, ac y mae hyny yn ddweyd mawr.

Dyma'r gân, a chyfieithiad ohoni i'r Saesneg a wnaed ar ein cais ac ar fyr rybudd gan Mr. Llew. Jones, Bromborough Pool:—

BREUDDWYDIODD y prydydd ei fod wrth y tân,
A chydag ef chwech o rai eraill;
Sef Iorwerth Glan Aled a'i wyneb hardd glân,
A Rhydderch o Fôn ei bur gyfaill.
A galwyd am delyn i loni y cwrdd,
A 'baco a diod—na wader:
Roedd Creu. a Glasynys a Thal. wrth y bwrdd,
Ac R. Ddu o Wynedd mewn cader.

Adroddodd Talhaiarn ei "Gywydd i'r Haul "
Ac englyn i'r "Lloer"-y gwyrdd gosyn:
Ac Iorwerth Glan Aled gyfododd yn ail,
I adrodd penillion "Y Rhosyn."
Adroddwyd ystraeon, siaradwyd mewn trefn,
A chanwyd penillion am 'goreu;
A nofiwyd yn nhônau 'r hen Gymry trachefn,
Rhwng haner ac un yn y boreu.

Ar gyfer tŷ'r prydydd 'roedd brenin yn byw,
A chanddo ferch fechan brydweddol:
Prinses Clod oedd ei henw, a d'wedid fod rhyw
Ysbryd drwg yn y palas breninol.
Pan glywodd y brenin fod beirddion y fro
Mor agos, medd ef, "nid anaddas,
F'ai danfon am danynt bob un yn ei dro
I wel'd beth sy'n blino fy mhalas."
 
Ac fel 'r oedd y beirddion yn nen eu hwyl fawr,
Cnoc bach ar y drws glybuasant,
Medd y prydydd gan edrych o'i ffenest' i lawr,
"Mae ysbryd rhyw ferch ar y palmant;
Mae ei gwisg fel yr amdo a'i gwyneb yn gudd,
Ac nis gall dyn marwol ei gweled:
Onage! nid ysbryd, ond Prinses Clod sydd
Yn holi am Iorwerth Glan Aled."

Ac Iorwerth mewn syndod, petrusder a braw,
Ufuddhaodd i'r llances foneddig;
Aeth gyda hi ymaith a ffon yn ei law,
Trwy y glyn tua'r palas mawreddig.
Pigasom i fyny ben-edau 'r ymgom,
Y munud o'r blaen a gollasom;
Ac er fod y noswaith yn hwyr ac yn drom,
Y bibell trachefn gyneuasom.

Ac eilwaith ni glywem gnoc bach ar y drws,
Gofynais yn hyf-pwy oedd yno;
Ac eilwaith beth welem ond gwyneb gwyn clws
Yn pelydru trwy'r gorchudd oedd arno:
"Y Brenin a'm gyrodd," medd llais peraidd, mwyn,
"Am R. Ddu o Wynedd a Rhydderch:
A Risiart a Rhydderch trwy 'r glyn a thrwy 'r llwyn
Ddilynasant odreuon y wenferch.

'R oedd amryw boteli o win ar y bwrdd,
A chododd Talhaiarn gan dd'wedyd,
Agorwn un arall, awn wed'yn i ffwrdd
Rhag ofn i ni ofer-gymeryd.
Daeth cnoc am Creuddynfab ac yntau fel bardd
Ufuddhaodd i'r alwad oedd arno:
Medd Tal, "Deuaf inau, does neb a'm gwahardd,
Dilynaf y llances lle 'r elo."

'D oedd neb ond Glasynys yn awr yn y cwrdd,
A theimlem yn brudd mewn unigedd;
Ond toc daeth cnoc arall, ac oddiwrth y bwrdd,
E alwyd Glasynys o'r diwedd!
A gwelwn ferch arall sef y Wawrddydd yn d'od;
Deffroais a gwelais yn union
Mai Merch Brenin Angau, ac nid Prinses Clod
Oedd wedi myn'd gyda'm cyfeillion!

THE Poet he dreamt that he sat by his fire,
And with him some six of his friends,
There was Iorwerth Glan Aled, and who need enquire
If Rhydderch, his comrade, attends?
Creuddynvab, Glasynys, Talhaiarn, were there,
And R. Ddu o Wynedd profound,
The harp strikes the strains of a weird plaintive air,
And the weed" and the wine are passed round.

Talhaiarn recited his Ode to the Sun
And some satire in rhyme and in prose,
Whilst Iorwerth Glan Aled his chaplet well won
With his beautiful lines to the Rose.
Penillion were sung, while the orators spoke,
And "yarns," grave and comical, spun,
Quaint songs of the Cymry, the quip and the joke,
Pass'd the time till 'twixt midnight and one.

Anigh to the Poet resided a King,
With his daughter so fair, tall, and young,
Princess Fame was she called, but 'twas said some vile thing,
Like a curse, to the King's palace clung.
When the Monarch was told that these bards were so near,
He exclaimed, "I will summon them all
One by one and perchance this dread mystery clear
That envelopes my house like a pall.

As the feast of the poets attained its full height
Came a light, gentle, tap on the ear;
And the host, as he peer'd out into the night,
Said, "A woman-like spirit is here:
She is clad in a shroud and her features unseen,
No mortal her fair face may see:
But, ah! 'tis no spirit, but the Princess, I ween,
And enquiring, friend Iorwerth, for thee."

And Iorwerth in wonder, in doubt, and in fear,
Obeyed the fair lady's command,
And followed her hence through the night dark and drear
O'er the vale to the King's unknown land.
The thread of our discourse we picked up anew,
Interrupted a moment before,
And although the small hours with rapidity flew
Our pipes were soon lighted once more.

Again at the door came a tap soft and light,
I dauntlessly asked who was there,
Again came the gleam of that face into sight
Through its covering snow-white and rare;
"I am sent by the King to bring Rhydderch with me
And R. Ddu of Wynedd as well."
So Rhydderch and Rhisiart obeyed the decree
And, following, bade us farewell.

Talhaiarn, uprising, said "One bottle more
Of rich wine and then let us away,
'Tis meet that our Bacchanal orgie were o'er:
Let us not be surprised by the day."
A knock for Creuddynvab, and he like a bard
Bowed low to his guide and obeyed,

When Tal. said, "I go, too, and who shall retard
My purpose. I'll follow the maid.”

And now there were left but Glasynys and I,
Our spirits with sadness o'ercast.
Once more came the knock, lo! the Princess is nigh:
Glasynys is summon'd at last!
Another fair maiden, Aurora her name,
I beheld and awoke, it was day:
'Twas the daughter of Death, and not Princess Fame,
That had taken my old friends away.

Cyffyrdda mor dyner â phrif nodweddion y "chwe' cyfoed," fel y dangosir eu neillduolion gydag un linell, weithiau hefo un gair; ac y mae'r cyfeiriadau mor gryno a chynwysfawr, fel y gellir yn briodol alw y gerdd yn fywgraffiad ar gân. A dyma yntau bellach, yr olaf o'r saith, wedi eu dilyn trwy'r glyn a thrwy'r llwyn." Byddai yn anhawdd yn bresenol yn Nghymru gynull yn nghyd gynifer o wyr doniol ag a gynullodd yr awdwr yn ei freuddwyd rhyfedd.

Tra yn preswylio yn Llanidloes, ymddangosodd pedwar cyfansoddiad o'i waith yn y Traethodydd y cyhoeddiad sydd wedi dylanwadu fwyaf ar feddwl ein cenedl er pan ddechreuodd ein llenyddiaeth; y rhan fwyaf ohono wedi ei ysgrifenu gan feddylwyr i feddylwyr; a gall yr hwn y mae'r Traethodydd ganddo o'i ddechreuad ymffrostio yn gyfiawn fod ganddo lyfrgell pe na byddai llyfr arall yn ei feddiant Yn 1866, gwelir dau ddernyn ynddo o'i waith, sef y "Fodrwy Briodasol," a fu mor anffodus, fel y nodwyd, yn Eisteddfod Aberystwyth; a math o barodi ar yr Eisteddfod, tan yr enw "Eisteddfod Genedlaethol Pen y Fan." Yn 1868, ceir ei farwnad i Glan Alun. Cynwysa'r gân hono rai penillion neillduol o dyner a theimladol yn cyfeirio at un o deulu yr awdwr ei hun. Wrth son am lyfr dyddorol Glan Alun a elwir Fy Chwaer, dywed y farwnad:—

Yn mynwent Llanarmon mae beddfaen tros dri,
A'r olaf roed yno fy chwaer ydyw hi,
Fu neb, anwyl gyfaill, mor debyg i
Dy "Chwaer" o Gefn G'ader a'm diweddar chwaer i.

Ac os yw dy chwaer, fel crybwyllodd ei hun,
Yn edrych o'r nefoedd ar breswyl fach dyn;
Mae Jane, fy chwaer inau, yn edrych yn gun:
Cwyd yma, Glan Alun, cei weled ei llun.

Ei llygaid o'r nefoedd! Jane! anwyl Jane,
Fel yna y byddai a'i llaw ar ei gên,
A'm calon chwareuai yn mhelydr ei gwên.
 
Yn y lloft mae ei llyfrau rhwng gwalbant a dist,
A chant o'i llythyrau, rhai llawen, rhai trist,
Rhai'n son am y byd, a rhai'n son am Grist,
Orweddant, Glan Alun, yn ngwaelod fy nghist!

Llythyrau'th chwaer dithau gyhoeddwyd oll in',
Teilyngaist ti'r enw o frawd gyda'th bin;
Minau a bwyswyd a chafwyd fi'n brin.

Yn y Traethodydd am 1870 hefyd, ymddengys ei dreithgan ar "Farwolaeth Picton," ac yn hono y digwydd y gyferbyniaeth (antithesis) gryfaf, fe ddichon, sydd yn ei waith:

Mae'r gelyn yn nesu ei luoedd aneiri'
Mae gynau'n cynesu a dynion yn oeri!

Ceir dau arall o gynyrchion ei ysgrifbin yn yr un cylchgrawn. Un, sef ei fugeilgerdd "Owain Wyn," mor gynar a'r flwyddyn 1857; a'r llall yn 1872, cân a ddarparwyd i gerddoriaeth gan Mr. B. Richards, ac a elwir y "Gadlef Gymreig." Gresyn na fuasai rhagor o'i waith yn addurno dalenau yr hen gyhoeddiad clodfawr.

Ar daer wahoddiad y pwyllgor, daeth i Liverpool yn Nadolig, 1869, i arwain Eisteddfod y Gordofigion. O'i anfodd yr ymgymerodd â'r swydd. Yn wir, diflas ganddo bob amser oedd ymddangos ar y llwyfan gyhoeddus; yr oedd rhyw wyleidd-dra a chwithdod yn ei luddias i deimlo'n hapus pan syllai mil neu ddwy o lygaid arno. Perthynai ef i'r dosparth hwnw y cyfeirir ato yn yr hen gyswynair, "Cared doeth yr encilion." Fel cant a mil o feirdd a meddylwyr eraill, dewisai ef y gil a'r gongl ddinod yn hytrach na'r cyhoeddusrwydd penaf. Bendithiwyd ef â'r ddawn i siarad â'i gyd-dynion gyda'r ysgrifbin ac nid gyda'i dafod. Dywedodd filoedd o ffraethebau, difyr eiriau, a doeth ymadroddion, wrthym; ond cawsom hwynt bron i gyd o'i ddeheulaw, ac nid o'i enau. Pan na fyddai'r hwyl gymdeithasgar arno, ymgollai yn nghanol yr ymgom, ac âi ei feddwl ar grwydr i fyd ei fyfyrdodau. Ond fel arweinydd Eisteddfod y Gordofigion, aeth trwy y gwaith yn well o lawer nag y disgwyliai. Cafwyd cryn hwyl gyda'r telynor-un o delynorion y dref, a ddaethai i mewn i lanw'r bwlch yn absenoldeb yr un arferol. Bernid fod y delyn a'r telynor wedi gwlychu; pa fodd bynag, gwnaent oernadau rhyfedd rhyngddynt ar yr esgynlawr, ac aeth y dyrfa i ysgrechain a chwerthin tros ben pob terfyn. Yn y cyfwng, daeth yr arweinydd yn mlaen yn hamddenol, ac wedi cael dystawrwydd, anogodd y cerddor i fyned â'i delyn at y tân i dwymo ei thraed -"bod yn rhaid ei bod wedi cael anwyd." Yn nghanol chwerthin y gynulleidfa, diflanodd yr offerynwr a'r offeryn, a phrysurwyd yn mlaen gyda'r rhaglen yn sobr a gweddus.

Ychydig tros bedair blynedd fu dyddiau ei drigiant yn Llanidloes; ac oddiwrth yr hyn a ddywedwyd eisioes am drafferthion ei swydd, yr oedd ganddo yno ddigon i feddwl am dano ddydd a nos. Ond yn ystod y cyfnod byr hwnw, enillodd barcha serch diragrith y trigolion, o'r ficer talentog, "Quellyn," hyd y mwyaf anwybodus yn y plwyf; y cyfoethog yn gystal a'r tlawd. Gwelem hyn yn amlwg pan yn cydgerdded âg ef trwy heolydd y dref yr oedd pawb yn ei adnabod, yn ei "syrio," ac yn dywedyd yn eu gwynebau siriol, "Dyna i chwi station-master sydd genym ni yn Llanidloes yma!" A phan deallwyd ei fod ef ar fedr ymadael, a chymeryd y swydd lai trafferthus o orsaf-feistr Towyn Meirionydd, penderfynodd gwyr y dref a'r wlad oddiamgylch ddangos eu hedmygedd ohono trwy ei anrhegu â'i ddarlun, wedi ei dynu yn y dull goreu gan feistr yn y gelfyddyd. Y mae'r oil painting hwnw yn aros yn un o greiriau anwylaf y teulu, ac yn brawf fod pobl Llanidloes yn adnabod ac yn gwerthfawrogi teilyngdod pan y delo i'w mysg.

Yn 1870, gadawodd lanau'r Hafren am dreflan dawel, lanwaith, Towyn, ar lanau'r Dysynni. Yr oedd yma fwy o yspryd llenoriaeth Gymreig o lawer nag yn Llanidloes, a llai o ofalon swyddol iddo yntau. Er fod y dyffryn yn llydan, a'r llecyn y saif Towyn arno yn wastadedd hirfaith, y mae digonedd o fanau a golygfeydd dyddorol a hanesyddol oddiamgylch; a'r awyr yno yn nerth ac iechyd i'r sawl a'i sugno. Cusenir y traeth hyfryd gerllaw gan y dòn sydd yn golchi tros adfeilion Cantref y Gwaelod. Yn y cyfeiriad arall, bedair milldir i fynu'r dyffryn, ymsaetha Craig y Deryn yn unionsyth bron o wely'r afon ganoedd o droedfeddi tua'r nwyfre las; a chan fod ei ehediaid mor amryfath, gallem dybied fod pob llwyth o fôr-adar sydd yn Ynys Prydain yn cael ei gynrychioli yn mysg y rhai a glwydant ynddi. Am yr afon a'r Graig aruthr hon, saif Peniarth, palas y Wynniaid, enwog am ei lyfrgell annghydmarol; ac, heb fod yn nepell, ar y tu arall, saif ffermdy Tynybryn, lle ganwyd Wm. Owain Pughe, ac yn Dolydd Cau, yn mhlwyf Talyllyn gerllaw, y bu farw y doethawr trylen. Ychydig uwchlaw hyny, y mae un o'r llanerchau mwyaf rhamantus, gwyllt, unig, a breuddwydiol sydd yn Nghymru, sef Llyn Talyllyn. Yr ochr ogleddol i Dowyn drachefn, am yr afon â'r dreflan, mewn hafn ar lun haner lleuad â'i wyneb ar y môr, wrth droed y mynydd, saif hen gartref y Puritan nefolaidd ei yspryd, Huw Owen o Fronyclydwr, coffadwriaeth yr hwn a bereneiniwyd gan awen y farddones Elen Egryn, mewn marwnad nad oes ei thlysach, efallai, mewn iaith. Fe welir fod yn ardal Towyn ddigonedd o olygfeydd, adgofion, a thestynau myfyrdod, i gynhyrfu galluoedd bardd o anianawd farddonol Ceiriog. Yr oedd yn mysg ei gymydogion hefyd amryw lenorion. adnabyddus, a dynion eraill annghyhoedd ond hynod o ddarllengar, cofus a gwybodus. Er hyn oll, credwn mai ystod ei arosiad yn Nhowyn oedd y cyfnod mwyaf awenyddol ddiffrwyth o'i holl fywyd. Gan na bu yno ond tua blwyddyn a haner, dichon fod yr amser yn rhy fyr iddo wneud gwaith pwysig; a dichon hefyd fod ei feddwl wedi ei orweithio gan bryder a gofalon ei fywyd trafferthus yn ngorsaf Llanidloes, fel yr hawliai orphwysdra dros amser, a gorwedd am dymhor yn "fraenar ha".

Yn 1871, penodwyd ef yn arolygydd ar y reilffordd oedd newydd ei hagor o orsaf Caersws, ar y Cambrian, i waith mŵn y Fan, yn mhlwyf Trefeglwys; a chan nad oedd y tŷ yn Nghaersws, a fwriedid iddo fel arolygydd, yn barod, bu am yspaid byr yn byw mewn tŷ arall perthynol i'r cwmni islaw Trefeglwys.

Daeth felly yn gymydog agos i'w gyfaill ffyddlon a thalentog Nicholas Bennett, Ysw., Glanyrafon, palasdy tua dwy filldir o Drefeglwys, a chwe' milldir naill ai o Lanidloes neu Gaersws. Gwelodd Mr. Bennett yn nghaneuon cynaraf Ceiriog addewid am fardd uchelryw. Darllenai bobpeth y gwelai ei enw wrtho; ac wedi darllen y gân a elwir yr "Eneth Ddall," sydd yn Oriau'r Bore, ysgrifenodd ato i'w longyfarch. Parodd hyn ohebiaeth rhwng y ddau, ac enynodd gyfeillgarwch a barhaodd hyd angau. Saif y drigfa ddedwydd hon (Glanyrafon) mewn cwm cul a ddyfrheir gan afonig o'r enw dyeithr Tranon. Y mae'r dreftadaeth yn meddiant y teulu, o dad i fab, er's tros dri chan' mlynedd, a'i thir yn ymestyn o waelod y cwm i grib y mynydd. Nid yw Mr. Bennett, megys y mae arfer rhai, yn gosod y saethu; ceidw y sport iddo ei hun a'i gyfeillion; ac y mae ganddo gŵn tan gamp at y gwaith. Prawf pob man o gylch y lle fod amaethyddiaeth yno yn ei goreu. Un o ddifyrion Mr. Bennett ydyw cadw gwenyn, o'r rhai y mae ganddo gycheidiau afrifed bron; efe a adnebydd eu tymhorau, eu harferion, ac y mae yn eu trin, fel y dywedir, ar scientific principles. Wrth fwynhau y pleser o'u magu, eu moethi, a'u hanwesu, gwna iddynt gynyrchu elw da am eu cadw. Byddai yn werth i Syr John Lubbock ddyfod yr holl ffordd o Lundain, er gweled y gofal a'r ddarbodaeth a roddir yn y llecyn anhygyrch hwn i'w hoff drychfilyn ef; ac yn ddiau, fe ddylai pob Cymro darbodus sydd yn byw o fewn ugain milldir i Glanyrafon, fyned yno i gael gwers pa fodd i fwynhau budd a gwir adloniant ar yr un pryd.

Yn y tŷ, y mae dwy delyn ysplenydd, un ohonynt yn chwaer i'r hon a chwery Pencerdd Gwalia, a medr Mr. Bennett "dynu mêl o danau mân;" a dau grwth oedranus a gwerthfawr-medr hefyd oglais miwsig o geudod y rhai hyny. Addurnir y muriau â darluniau cywrain, ac y mae rhai ohonynt o waith llaw y meddianydd. Y llyfrgell, wed'yn-hyd y gwyddom, nid oes yn Nghymru ei helaethach na'i gwerthfawrocach, yn llyfrau Cymreig ac mewn ieithoedd eraill yn dwyn cysylltiad â Chymru, ac o gynulliad un dyn; ac nid oes lyfr yn y casgliad enfawr nad yw'r perchenog yn gydnabyddus â'i gynwysiad.

Fe welir fod Mr. Bennett bron a dyfod i fynu â'r drychfeddwl hwnw am ddedwyddwch o eiddo Ceiriog y soniasom am dano yn tudal. 18. Heblaw hyn oll, y mae yn llenor ac yn fardd galluog; wedi rhoddi aml brawf o'i alluoedd, a'i wyleidd-dra naturiol yn peri iddo gadw oddiwrth y cyhoedd luaws ychwaneg o brofion i'r un perwyl. Gwelir darnau neillduol o dlysion o'i waith yn Ceinion Llenyddiaeth Gymreig, ac yno yr ymddangosodd ei gyfieithiad campus "Address to a Mummy," o waith Horace Smith. Gwelir hefyd gân dlos odiaeth o'i waith yn Gemau'r Adroddwr, o'r enw "Yr Eneth Amddifad," gyda'r rhagymadrodd byr canlynol gan y detholydd:— "Ganwyd yr awdwr, Nicholas Bennett, Ysw., Mai 8fed, 1823. Pe bai ef yn saethu ac yn pysgota ac yn cerfio coed dipyn yn llai, dichon y caem dipyn mwy o'i ganeuon." Mewn cysylltiad â'r gân hon, y mae un ffaith y dylid ei nodi, sef mai hi oedd anwylun llenyddol Ceiriog yn ei ddyddiau olaf. Adroddai ddarnau helaeth ohoni rhwng ei yspeidiau o boenau; ac nid yw hyn ychwaith yn rhyfedd, gan ei bod mor llawn o deimlad a syniadau coeth, wedi eu cyfleu yn y dull alegoriaidd.

Ac y mae yn anhawdd cyfarfod â difyrach ymgomiwr na'r gwr a biau nenbren Glanyrafon. Tuag ugain mlynedd yn ol, ar ein hymweliad cyntaf â'r ardal, yn nghwmni Ceiriog a'r Parch. Elias Owen, awdwr y Crosses of North Wales, sylwem wrth Mr. Bennett fod eu ffyrdd yn enbydus o ddrwg yn y wlad hono. Atebai yntau fod ffyrdd sir Drefaldwyn erioed yn ddiarhebol o ddrwg. Ac fel prawf o hyny, adroddai'r hanesyn canlynol:Fod dyn, er's talwm, yn myned ar hyd un ohonynt, ac iddo ddyfod yn ei daith at het â'i gwyneb yn isaf, ac wrth iddo geisio ei chodi, daeth llais odditani yn dweyd, " Rhowch help i mi ddwad oddiyma, da chwi." Brysiodd y teithiwr yn ei ddychryn i helpu un oedd wedi colli ei ffordd mor gynddeiriog fel ag i chwilio am dani o tan yr un iawn, a thra yn cydied yn y truan gerfydd gwallt ei ben i'w godi o'r trybini, "Howld on!" ebe'r claddedig drachefn, "byddwch yn dringar; gadewch i mi gael fy nhraed o'r gwrthaflau cofiwch fod yma geffyl o tani i." Ac felly yr oedd ffyrdd sir Drefaldwyn er's talwm mor ddiwaelod, yn ol y rhamant hon, fel y llyncent y march a'r marchog, a dianmheu yr het hefyd oni buasai fod iddi gantal lled lydan.

Daliodd y cyfeillgarwch a ffynai rhwng y ddau hyd y diwedd, ac i Mr. Bennett yr ymddiredodd Ceiriog ei ysgrifau annghyoeddedig (ac i bwy cymhwysach?) pan yn gorfod eu gadael heb eu cwbl drefnu i'r wasg.

Pan orphenwyd y tŷ yn Nghaersws, symudodd ef a'i deulu yno i fyw; ac yn y drigfa gyfleus hono o briddfeini cochion, yn sefyll wrthi ei hun, gerllaw y fan y rhed Aber Carno i'r Afon Hafren, ar fin llinell y Fan, a thua dau can' llath o linell y Cambrian, oddiallan i bentref Caersws, y treuliodd efe weddill ei oes. Saif y dreflan newydd-anedig bresenol ar fedd hen gaer Rufeinig, ffosydd ac olion eraill o'r hon sydd yn weladwy hyd heddyw. Fel llawer ardal arall yn nyffryn yr Hafren, y mae'r iaith Gymraeg wedi cilio yn raddol, a'i lle wedi ei gymeryd gan rhyw lun o Saesneg-egwan, mae'n wir, ond digon cymhwys, hwyrach, i feddyliau diyni y bobl sydd yn ei defnyddio. Daeth y cyfnewidiad hwn oddiamgylch nid gan unrhyw chwyldroad sydyn, ond yn raddol, raddol; galluoedd meddyliol y bobl yn gwanychu o dipyn i beth, a'u tafodiaith yn dyfod yn rhy gref iddynt ei harfer. Glynant er hyny wrth yr enwau Cymreig, megys Jones, Williams, &c., a rhai o enwau hen Gymry sir Drefaldwyn, megys Bebb, Gittins, Jarman, &c., yn eu plith; a phrawf eu pryd a'u gwedd eu tarddiad Cymroaidd. Enwau Cymreig sydd yn para ar yr amaethdai a'r meusydd, ond fod y sillebu weithiau yn chwithig; Pendree y galwant Pendre, a gwelsom y gair Wig wedi ei sillebu ar gareg fedd yn Weeg! Wrth wrando arnynt yn siarad â'u gilydd am yr heol â hwynt, pâr y dinc Gymreig sydd yn nhôn eu llais i chwi dybied mai iaith eu hynafiaid a lefarant. Chwibienir hen alawon Cymru ar y ffyrdd, a chyflwynant yr ychydig ddyddordeb a deimlir ganddynt at faterion cyhoeddus i symudiadau Cymreig, Y maent yn rhyw fath o Gymry clauar mewn pobpeth ond iaith. Ceir yn y lle dri chapel Ymneillduol, a chapel-eglwys perthynol i Lanwnog, eglwys y plwyf; ond nid oes yno achos. Cymraeg o fath yn y byd, ac, fel y gwelir oddiwrth yr hyn a ddywedwyd, angen am dano ychwaith. Ni bu yn eglwys Llanwnog yr un gwasanaeth Cymraeg er's 25ain mlynedd.

Dyma y fath bobl oeddynt gymydogion y bardd yn Nghaersws. Neb gerllaw allai gydymdeimlo a'r pynciau y teimlai ef ddyddordeb ynddynt; undyn y gallai siarad âg ef ar y testyn oedd wedi llyncu ei holl feddylfryd; neb allai ddarllen llinell o'i waith, ac felly dderbyn dim mwynhad oddiwrtho. Dyn a 'styrio! mewn ystyr lenyddol yr oedd yn unig. Pa fodd y gallodd fyw am 17eg mlynedd yn y fath le a than y fath amgylchiadau sydd tu hwnt i'n dirnadaeth; a rhaid fod bywyd didranc yn ei awen a'i flas at lenoriaeth Gymreig i allu goroesi yr awyr drom, gysglyd, farwaidd a anadlent.

Ond byw yn effeithiol a ddarfu iddynt; a chyflawnodd Ceiriog waith a fuasai yn gosod ei enw yn uchel yn mysg llenyddion ei wlad hyd yn nod ar ol cartrefu yn Nghaersws. Yr oedd diwydrwydd myfyrgar yn un o'i nodweddau mwyaf arbenig, a'i feddwl mor ddiorphwys a rhediad yr afon Hafren. Byddai ganddo beunydd rhyw gynllun ar y wê; a phe rhoddasid ar bapur y ddegfed ran o'r drychfeddyliau a greodd a'r cynlluniau a dynodd, ni chynwysai y llyfr hwn hyd yn nod eu henwau. Weithiau, yn ei flynyddau olaf, gofynai lluaws o'i edmygwyr, "Beth mae Ceiriog yn ei wneud? Ni welsom ni ddim o'i waith er's talm. Rhaid ei fod yn segura." Segura yn wir! ni bu erioed awr segur yn ei fywyd. Breuddwydiai ddrychfeddyliau; a'r dydd, pan na byddai yn ngafaelion ei fasnach, rhodiana y byddai yn mroydd hudolus awenyddiaeth. Clywsom ef adeg cyhoeddiad Eisteddfod Genedlaethol Lerpwl (Tachwedd, 1883), pan yr ymgomiem, gan oedi cwsg, hyd oriau mân y plygain, yn rhoddi braslinelliad o bryddest a gyfansoddai ar y pryd. Cyffelybai y ddaear i fferm, a'r Tri Pherson yn yr Undod, ei pherchenogion, yn dyfod y naill ar ol y llall, ar ymweliad â hi. Yn nghyntaf, goruchwyliaeth y Tad, yna'r Mab, yna'r Yspryd Glân; a chan fawredd ofnadwy a beiddgarwch y drychfeddwl, efe a wylai fel plentyn. Nis gwyddom a gwblhaodd efe y gwaith hwn ai peidio. Dichon mai do; ac iddo yn y diwedd fyned yn aberth i'r tân a gymerodd le yn y swyddfa beth amser yn ol, a llosgi gydag amryw ysgrifau gwerthfawr eraill. Pa fodd bynag, yr oedd yn ddrwg genym glywed nad yw yn mysg ei bapurau annghyoeddedig.

Prawf o'i ddiwydrwydd oedd y llafur a'r drafferth a gymerodd i sefydlu urdd y "Vord Gron," a'i ymdrechion gyda "Chist-goffa Mynyddog." Mathro frawdoliaeth gyfrin oedd y flaenaf, debyg o ran natur i Free Masonry, a'i haelodau i fod yn Gymry neu ewyllyswyr dai'r genedl Gymreig. Bwriedid trwyddi ffurfio undeb rhwng llenorion a dynion blaenllaw y wlad a'r trefi Saesnig, a gwneud trefn a dosparth ar ddygiad yn mlaen ein sefydliadau cenedlaethol, yn enwedig yr Eisteddfod. Mewn copi o'r "Rheolau Cynygiedig," yn awr o'n blaen, dywedir mai ei hamcan cyntaf ydoedd "cynyrchu yn mhob cymrawd gariad at wybodaeth, cyfiawnder, a heddwch, gwirionedd, parch, ac elusengarwch." Gelwid sylw at yr annrhefn gwarthus sydd yn nglyn â dewis testynau Eisteddfodau fyth a hefyd, trwy bwyso ar bwyllgorau y cyfryw i roddi sylw dyladwy i arholiadau yn yr ieithoedd Cymraeg a Saesneg, ymchwiliad i hanesiaeth a bywgraffiaeth Gymreig a hynafiaeth Brydeinig, adroddiad mewn llaw fer o areithiau yn Nghymraeg, &c. Cynygid hefyd fod y frawdoliaeth yn ei chyfarfod blynyddol i dalu ymweliad â manau o ddyddordeb hanesyddol fyddai yn yr ardal hono. Buom yn synu ganwaith na fuasai pwyllgor "Yr Eisteddfod" wedi sefydlu y pleserdeithiau hyn; treulio un diwrnod, dyweder, yn nghanol yr wythnos, er mwyn cael tipyn o seibiant ac amrywiaeth. Yn ol Rheol 33, yr oedd y Vord i uniawni pob camddealltwriaeth ac ymrafael allai godi rhwng rhai o'i haelodau a'u gilydd; ond ofnwn ddarfod i hyn beri i rai cyfreithwyr gadw draw. Pa fodd bynag, yr oedd amcanu uno holl Genedl y Cymry mewn un frawdoliaeth fawr gyfeillgar yn ddrychfeddwl campus; a phwy a ŵyr na chyflawnir ef rhyw dro. Methiant, fel y mae'n ofidus adrodd, a fu y tro hwnw, er iddo gael ei gefnogi gan amryw wyr o ddylanwad. Y cyfarfod olaf y mae genym ni hanes am dano a gynaliwyd yn Ngwrecsam, yn mis Tachwedd, 1876, pan oedd Mr. (wedi hyny Syr) Hugh Owen yn y gadair. Yr anhawsderau mwyaf ar ffordd codi sefydliad o'r fath ydyw fod y Cymry mor wasgaredig, ac mor rhanedig gan wleidyddiaeth ynfyd a sectau.

Gyda Chist-Goffa ei frawd-fardd Mynyddog, bu Ceiriog yn fwy ffodus. Yn mysg testynau pob Eisteddfod Genedlaethol er's blynyddau bellach, gwelir gwobrau o £5 ac uchod am ramadegu yn Nghymraeg, ond yn benaf am gymeryd areithiau mewn llaw fer; ac o'r drysorfa a gynullasai diwydrwydd Ceiriog y deuai'r arian, o flwyddyn i flwyddyn, at y gwobrau hyny. Diffyg gwybodaeth o phonography ydyw un o'n prif ddiffygion cenedlaethol. Y mae pob cenedl ar y blaen i ni yn hyn. Tra y mae Ysgotiaid a Gwyddelod yn heigio swyddfeydd newyddiaduron, eithriad ydyw gweled Cymro o'u mewn. Gyda'i adnabyddiaeth eang o angenion ei gydgenedl, a'i wladgarwch gonest, ceisiodd Ceiriog lanw y diffyg trwy gyflwyno yr arian hyn yn wobrau am deilyngdod yn y gelfyddyd hon, a esgeulusid mor fawr. Y mae'r ffaith fod cymaint o wyntyllio parhaus ar angenion Iwerddon i'w briodoli i ffaith arall-fod cymaint o Wyddelod yn swyddfeydd y newyddiaduron.

Yr ydym wedi crybwyll fwy nag unwaith o'r blaen y fath gyfaill calon ydoedd i'r Eisteddfodau Cenedlaethol ar hyd ei oes. Ar wahoddiad megys eu testynau hwy y cyfansoddodd efe ei brif gynyrchion barddonol. Hyd y gwyddom, ei ymgais gyntaf o bwys ynddynt ydoedd gyda Myfanwy yn Llangollen, 1858; a'r olaf yn Eisteddfod Genedlaethol Bangor, 1874, gyda'i riangerdd, "Catrin Tudur." Ni chyhoeddwyd yr olaf eto (treuliodd pwyllgor yr Eisteddfod hono eu gweddill tros ben i brynu botymau aur i'w gilydd), ond cawsom y mwynhad o'i darllen mewn ysgrifen. Y mae yn gân ysplenydd, wedi ei chynllunio yn gywrain a'i gorphen yn hapus. Pwy nad adnebydd ei hawdwr yn y llinellau canlynol, sydd fel rhagymadrodd iddi, ac yn codi cauad y blwch nardus nes yw'r perarogl yn llanw'r ystafell:—

FLODEUOG wlad y traserch mawr,
Gwlad deg y llwyni gwyrddion;
Y fro lle chwery heulog wawr,
Trwy ganol ei chysgodion!
A feiddiaf fi, ar ol goroesi
Fy nghalon ifanc, eto'th groesi!

A feiddiaf fi fyn'd yn fy ol
I boethder y cyhydedd,
Lle mae doethineb dyn yn ffol,
A cholli cwsg yn rhinwedd?
I'r wlad lle mae'r angherddol galon
Yn tori'i syched mewn ffrydiau poethion!

Y wlad mae gormod gwres yn iach
I'w merched ac i'w meibion;
Y wlad mae awyr glauar fach
Yn lladd ei holl drigolion:
Gwlad yr Efä-on a'r coed afalau,
Y seirph afrifed, a'r temptasiynau!

Tua chanol y gerdd, cawn ein cydwladwr o Benmynydd Mon, Syr Owen Tudur, yn Nghastell Windsor, yn ymheulo tan wenau a ffafrau ei gariadferch frenhinol Catrin o Ffrainc, a'i llaw-forwynion pendefigaidd-Marian Grey, Elizabeth o Gaen, ac eraill. Breuddwydion ydyw testyn ymddyddan y cwmni urddasol; apelir ato ef am ei farn arnynt; a dyma hi:—

"FE dd'wedir," meddai yntau, "fod holl helyntion oes,
Yn lle d'od fel breuddwydir, yn d'od yn hollol groes:
Ond mae athronwyr eraill, fel gwelsoch weithiau ffyn,
Yn hollol groes i'w gilydd yn nghylch y pethau hyn;
Yn d'wedyd fod Breuddwydion yn fath o fodau mân
O oleu-leuad caled, heb arnynt flew na gwlan,
Na phlyf nac unrhyw orchudd, oddigerth math o wê
A wnant o waith pryf copyn; a chanddynt hwy yn lle
Y synwyr i adgofio am bethau wedi bod,
Fod ganddynt hwy wybodaeth am bethau sydd i dd'od!
Dechreu'sant hwy eu gyrfa yn niwedd amser mawr,
A ninau o'r pen arall a'u cwrddwn hwynt yn awr,

Gan newid ein newyddion sydd genym mewn ystôr,
Tra'n croesi eigion amser fel llongau ar y môr;
A d'wedir fod eu clociau yn ardal Hud a Rhith,
Fel mae'n rhesymol iddynt-bob un yn troi o chwith!
*⁠*⁠*⁠*⁠*⁠*⁠*
Mae llawer math ohonynt yn crwydro ar eu hynt,
Rhai'n marchog cefn yr afon, ac eraill wàr y gwynt;
Disgyna un ar hamoc y llongwr ar yr aig,
A dengys iddo'i gartref, a gwyneb hoff ei wraig;
Disgyna'r llall ar filwr gwsg ar yr eigion hallt,
A dengys iddo'r eneth sy'n cadw'i gudyn gwallt;
Gwna'r llall ei ffordd i'r fynwent, a dug eich plentyn gwyn
Gladdasoch er's blynyddau yn mhriddell oer y glyn,
I gydied am eich gwddwf â'i freichiau gwynion bach,
Gan edrych trwy eich llygad, fel pe b'ai'n fyw ac iach!
Gwneiff un ei ffordd i'r carchar trwy dyllau ugain clo,
A dyry ddwylaw rhyddion i lofrudd ambell dro.
Aiff un at wely'r Esgob sy'n tynu at ei gant,
A dug ef i Rydychain i chwareu gyda'r plant.

Breuddwydion! O, Breuddwydion yw'r lladron pena' 'rioed,
Ant tros y wal ddiadlam, fel brain tros lwyn o goed.
I'r gwan a'r cystuddiedig gorphwystra gwynfyd rônt:
A thros y wal ddiadlam yn ol trachefn dônt
I gipio rhyw hen gybydd ar wibdaith trwy ei hûn
At gist o aur a guddiwyd gan rhywun fel ei hun.

Chwi gredwch y gwirionedd os credu hyn a wnewch-
Yr hyn a gerwch fwyaf bob amser ganddynt gewch:
Os gwelodd fy Mrenhines myfi yn ardal wen
Breuddwydion pur ei chalon, gwyn fyd na buasai 'mhen
Yn nes i'r ardal hono, yn teimlo gwres y fron
Deyrnasa ar fy nghalon-heblaw y deyrnas hon."

Hyderwn fod yn mysg ysgrifau annghyhoeddedig y bardd luaws o gyfansoddiadau o gyffelyb deilyngdod i'r rhiangerdd uchod, ac yr argreffir hwynt oll yn ddioed; ac os felly, y mae gwledd yn aros y darllenydd Cymreig na ddodwyd ei melusach ger ei fron er's llawer blwyddyn. Bydd rhai yn synu, efallai, na buasai ef ei hun wedi eu cyhoeddi yn ystod ei fywyd; ond eu cadw yr ydoedd ar gyfer cael argraffiad newydd a chyflawn o'i holl waith. Gobeithiai yn gryf weled cyflawniad ei ddeisyfiad hwn, trefnodd a chynlluniodd lawer at ei ddwyn oddiamgylch; ond y swyn a dorwyd gan y dyryswr mawr.

A phan roddes i fynu ei gysylltiad â'r Eisteddfodau Cenedlaethol fel ymgeisydd, hawlid ei wasanaeth ynddynt fel Beirniad. Yr oedd ganddo bob cymhwysder i'r swydd. Adwaenai "nod angen cerdd " i fanyldeb; trwy ei ddarllenyddiaeth helaeth ar lenyddiaeth gyffredinol, deallai beth a ofynid gan y testyn; ac yr oedd ei ymlyniad cryf a dianmheuol bob amser wrth degwch a chyfiawnder yn peri na ofnai undyn cydnabyddus âg ef y byddai iddo byth wyro barn. Yn hyn yr oedd fel y mynai Cesar i'w wraig fod-uwchlaw anmheuaeth. Er Eisteddfod Birkenhead, yn 1877, credwn iddo o flwyddyn i flwyddyn eistedd ar y fainc farnol, ac y mae pob beirniadaeth o'r eiddo yn profi mor drwyadl a dilys y cyflawnai y gwaith. Ysgrifenai feirniadaethau. meithion weithiau ar wehilion y gystadleuaeth, ond y maent yn dra darllenadwy; gallai ef roddi dyddordeb hyd yn nod yn y math diflas hwn o gyfansoddiad, ac ireidd-der yn y sychdir llwm. Yn Nghaerdydd beirniadai gydag eraill ar y Fugeilgerdd, yr Englyn, a'r Diarhebion Cymreig; ac yn y tri İle rhydd ddeffiniad maith a manwl o'u teithi a'u hanhebgorion, nes y darllena'i feirniadaeth fel darn o ramant. Yn ei farn ar y bugeilgerddi, dywed am rai o'r ymgeiswyr " eu bod yn rhy gall i fod yn wirion, ac yn rhy wirion i fod yn gall." Sylwa, wrth son am yr englyn unigol:-"Y mae ei nod angen ef pan yn sefyll ar ei ben ei hun yn wahanol iawn i nod angen englyn cyffredin mewn awdl, neu mewn cyfres o englynion-fel y mae modrwyau neu ddolenau cadwen yn wahanol eu dosbarth a'u defnydd i fodrwyau priodas." Dyma hefyd fel y darnodai'r gair Diarhebion:

AM eu bod yn ebion [dywediadau] doethach a phwysicach na dywed. iadau cyffredin, gwthiwyd y blaenddodiad ar arnynt i fod yn arhebion, fel y mae Llywydd yr America yn cael ei alw yn Arlywydd, y dreth yn ardreth, cymhell yn argymhell, ac felly yn y blaen. Ar ol cadarnhau y gair unwaith gydag ar (sef yn arhebion), cadarnhawyd ef drachefn gyda'r arddodiad cyffredin arall, sef Dy. O ebion, arhebion, tyfodd i ddyarhebion. Fel y mae y geiriau barnu, gwedyd, noethi, llif, cymod, wedi eu cryfhau a'u gwneud yn ddyfarnu, dywedyd, dynoethi, dylif, a dygymod, yr un modd y prifiodd y gair diarhebion. Camsillebiad amlwg yw di yn lle dy, fel pe dywedem dinodi am ddynodi, neu ddifodiant (non-existence) am ddyfodiant (futurity). Y mae sillebiaeth Diarheb, fel llawer gair arall, yn mhob iaith ysgrifenedig, yn gyfeiliornus, ond wedi ei sefydlu yn ein holl eiriaduron, ac ofer heddyw fyddai ceisio ei gywiro.—Cyfansoddiadau Eisteddfod Caerdydd, t.d. 366