Llio Plas y Nos/Bedd Ei Fam

Llio Plas y Nos

gan R Silyn Roberts

14

BEDD EI FAM

YN yr ystafell druenus, ddigysur, lle safai'r cwpwrdd mawr derw, hen ffasiwn, yn y gongl, yr eisteddai'r adyn a geisiai Ivor Bonnard. Yr oedd golwg eithaf erchyll arno; ar y bwrdd yr oedd amryw boteli gwirod, a hanner gwydraid o'i flaen. Amlwg oddi wrth un olwg arno oedd ei fod dan ddylanwad y gwirod; yr oedd ei lygaid llwydion, dilewych, wedi llonyddu yn ei ben, a'i gorff swrth wedi crymu nes edrych ohono fel tocyn aflerw o hen ddillad, a phen dynol hagr wedi ei osod arnynt. Yn ei syrthni meddw, ni chlybu sŵn troed Ivor yn dynesu at yr ystafell; y peth cyntaf i dynnu ei sylw oedd trwst y drws yn agor yn ddiseremoni a dirybudd. Cododd ei ben yn sydyn, a throdd at y drws; ac yno gwelodd Bonnard yn sefyll ar y trothwy.

Estynnodd Ryder Crutch ei ddwylaw fel dwy grafanc allan; gafaelodd yn dynn yn y bwrdd, a chododd ar ei draed.

"Pwy ydech chi?" eb ef mewn llais cras, "a pheth sy arnoch i eisio?"

"Myfi yw mab Georgette Prys," atebodd yntau'n ffyrnig, y geiriau'n ymsaethu allan rhwng ei ddannedd; a chyda hynny, camodd i ganol yr ystafell.

Yn aml, gall ergyd sydyn, gorfforol neu feddyliol, wneud dyn meddw yn sobr mewn moment. Ac felly y bu gyda Ryder Crutch; fel y disgynnai geiriau Bonnard ar ei glust, geiriau o arwyddocâd ofnadwy iddo ef, chwalwyd niwloedd y breci oddi ar feddwl yr adyn annedwydd. Ciliodd yn ôl mewn dychryn, a disgynnodd i'r gadair y codasai ohoni, a llef wyllt ac arswydlawn yn dianc dros ei wefusau gleision.

Arweiniwch fi at i bedd," ebr Bonnard, yn dawelach na chynt. "Ynfydrwydd ynoch fai ceisio dianc rhagof. Rydw-i'n gwybod yr hanes i gyd. Adferwyd i chof i Llio Wynn, ag mi ddwedodd yr holl wir hagr wrtha-i. Peidiwch â meiddio yngan gair; dowch hefo mi yn awr i'r ystafell lle mae llwch fy mam yn gorwedd."

Ofnadwy oedd yr effaith a gaffai ei eiriau ar y llofrudd. Fflachiai arswyd gwyllt yn ei lygaid; crynai ei ddwylaw fel crinddail Hydref, wrth geisio'n garbwl dynnu rhywbeth o'i logell.

"Dyma'r agoriad," eb ef, gan ei estyn â bysedd crynedig.

"Yn awr, dangoswch y ffordd imi," eb Ivor. "Ewch o 'mlaen-i; ag mi ddof innau ar ych ôl-chi."

Breision ac aml oedd dafnau chwys ing ar dalcen Crutch; curai ei liniau y naill wrth y llall pan geisiodd sefyll ar ei draed i ufuddhau i orchymyn dialydd y gwaed. Cydiodd mewn ffon gref, a chyda chymorth honno cychwynnodd i'w daith olaf ar y ddaear. Ar ei ôl cerddai Ivor, y lamp yn ei law chwith, a'i lawddryll llwythog yn ei law dde. Wedi cerdded ymlaen ychydig drwy'r fynedfa, safodd yr adyn, a throdd ei wyneb at Ivor:

"O, er mwyn Duw, arbedwch fi; rhowch 'y mywyd imi," dolefai yn druenus a llwfr.

"I ba ddiben? Pwy les ddeuai o hynny? Rydechchi'n hollol anffit i fyw. Y tosturi a'r tynerwch ddaru chi ddangos iddi hi, hynny a ddangosa innau, i phlentyn-hi, i chithau."

"O Arglwydd, be wna'-i?" griddfanai'r llwfryn dinerth. Nid oes dim hafal i gydwybod euog am droi dynion yn llyfrgwn; a'r gwannaf ei galon o bawb ya wyneb pethau erchyll bywyd ydyw'r ymffrostiwr rhyfygus ac annuwiol.

Wedi ymlusgo drwy'r mynedfeydd nes dyfod i ochr arall y tŷ, safodd Ryder Crutch wedi ei barlysu gan arswyd angau; trodd bâr o lygaid wedi ymledu'n an-naturiol tuag at Ivor, a thremiai holl ddychryn a gwae anobaith ei enaid allan ohonynt; ceisiodd godi ei law i bwyntio at ddrws o'i flaen; ond yn yr act, griddfanodd ochenaid ingol, angheuol, a syrthiodd yn drwm i'r llawr. Erbyn hyn, codasai rhyw fath o dosturi tuag ato yn eu drueni yng nghalon Ivor, a chymysgai ei dosturi â'i ddigllonedd eiddigus, fel na wyddai am eiliad pa beth i'w wneud. Ymgrymodd dros y swp aflerw ar y llawr; gwelai waed ar y gwefusau aflan a oedd bellach i fod yn fud am byth. "Ysbeiliodd angau fi o'm dialedd," eb ef, mewn sibrwd uwch ei ben.

Felly y bu farw Ryder Crutch, heb i'w waed euog ystaenio dwylaw'r llanc a dyngasai y mynnai ei fywyd. Eto, ar un ystyr, ef a'i lladdodd, yn gymaint ag i'w ymweliad annisgwyliadwy brysuro ei angau. Rhedodd ias o gryndod trwy'r gorff marw, cododd hanner ochenaid lwythog am y tro olaf am byth o'i fron; ac yno y gorweddai Ryder Crutch yn farw, bron ar drothwy'r ystafell a droesai yn fedd i wrthrych ei gariad a'i eiddigedd creulawn.

Edrychodd y dyn ieuanc ar y gweddillion difywyd, a rhoddodd yr olygfa gyweirnod mwy lleddf a sobr i'w ysbryd. Trodd oddi wrthynt, cododd yr agoriad a ddisgynasai o law'r llofrudd, agorodd y drws ar ei gyfer, a cherddodd yn araf a pharchus, a'i ben yn noeth, i'r ystafell. Dyma lannerch gysegredicaf y byd iddo ef—carchar ei fam yn ei bywyd. Clybuasai'r meini hyn ei hocheneidiau, a gwlychasid hwy â'i dagrau; buont yn dystion mudion pan drywanodd llaw greulawn y llofrudd ei chalon doredig, a thros y llawr hwn y llifodd ei gwaed. Dyma fangre ei bedd tywyll ac unig.

A dwylaw'n crynu gan deimlad, cododd y coed a guddiai ei gweddillion. Syrthiodd ar ei liniau wrth ochr y bedd, ac ail-gynheuai'r olygfa ofnadwy lidiowgrwydd digllawn ei galon. Ond yn fuan daeth teimlad arall ato. Teimlodd fod mwy na gweddillion ei fam yn yr ystafell; caeodd ei lygaid, ac wrth ei ystlys teimlodd bresenoldeb santaidd, gwyn, a glân yr un a arferai ei gofleidio a'i anwylo, ac ef eto'n faban. Cafodd ei fam gennad i fod yno wrth ei ochr, i dyneru caledwch ei ddicter, ac i lonyddu a thawelu cynnwrf y galon dymhestlog a gurai'n wyllt yn ei fynwes. Yn ei phresenoldeb hi, agorwyd ei lygaid i weled bod cynllun bywyd yn drefn, ac nid yn anhrefn, a bod y drefn yn unioni pob cam, yn cuddio'r llaid â gwyrddlesni, ac yn hulio hagrwch y pridd â lliwiau anghyffwrdd y blodau. Beth yn chwaneg a ddysgodd wrth fedd ei fam, ac yng ngolau ei phresenoldeb, nid oes neb a ŵyr ond y Goruchaf ac yntau. Cododd i ymadael yn ddyn newydd; ciliasai'r cysgodion duon oddi ar ei rudd, a golchasai ei ddagrau'r dicter erch o'i lygaid. Un wedd ar y newid a fu arno oedd bod y llen rhwng y ddau fywyd wedi ei theneuo, ac ni wybu mwy beth oedd ofni ymweliadau preswylwyr bro'r eang dangnef.

Gyda pharch serchog, addolgar yn llenwi ei galon y gosododd Ivor yr ystyllod ar y bedd yn ôl, ac y clodd ddrws yr ystafell. Teimlai ei ben yn mynd yn ysgafn, a'i goesau'n crynu dano, gan erchylled y profiadau a gawsai y noswaith hon. Gafaelodd yng nghorff Ryder Crutch, a llusgodd ef i ystafell wag gerllaw, a chaeodd y drws arno yno.

Wedyn, cychwynnodd yn ôl ar hyd y mynedfeydd hirion, a thrwy'r ystafelloedd, tua'r fan lle gadawsai Llio. Teimlai angen ei phresenoldeb yn ei ymyl yn fwy nag erioed. Gorweddai'r cof am yr awr ddiwaethaf yr aethai drwyddi fel hunllef arswydus ar ei ysbryd; ac anodd oedd ymysgwyd oddi wrthi. Gobeithiai y byddai i heulwen presenoldeb Llio ddwyn gwres bywyd yn ôl i'w galon, a'i helpu i anghofio'r ing yr aethai drwyddo. Ceisiodd brysuro ati; ond teimlai fod ei aelodau'n ystyfnig anufudd, ac ni fedrai namyn cerdded yn araf.

Neidiodd Llio ar ei thraed fel yr agorai'r drws ac y deuai Ivor i mewn. Ni allai lai na dychryn wrth weled y wedd angheuol welw a oedd ar ei wyneb. Yr oedd ei wefusau'n sych, a'i lygaid yn gochion. Wedi dyfod i mewn, ymollyngodd yn ddiymadferth i gadair gerllaw. Aeth Llio ato'n dyner a serchog, ac eisteddodd ar lawr wrth ei draed. Dododd yntau ei fraich am ei hysgwyddau lluniaidd, a gwasgodd hi ato.

Yr oedd yn rhy fuan i siarad eto. Ac ni ddywedodd Llio yr un gair wrtho nes iddo ddyfod ato ei hun ychydig, a llwyddo i ymysgwyd oddi wrth y llewyg a'i bygythiai. Pa hyd yr eisteddasant yn ddistaw felly, ci fraich amdani hi, a'i phen euraid hithau ar ei liniau ef, nid hawdd oedd iddynt wybod. Hwy yw munud lawn nag awr wag, a llawn iawn oedd eu munudau hwy yn awr. Un teimlad oedd ym mynwes Llio—gwyddai ei bod yn caru'r dyn hwn, a bod arno yntau, yn ei gyni dwfn, fawr angen amdani. Newidiasai popeth erbyn hyn. Gynt, hi a oedd yn pwyso arno ef, a'i nerth gwrol yntau yn ei chynnal; ond heddiw, ef a oedd yn wan a hithau'n gref; hi a oedd yn cynnal, ac yntau'n pwyso ar ei chydymdeimlad tyner; hi a oedd heddiw'n tawelu ac yn cysuro.

Yng nglyn cysgod angau y gwêl dyn ogoniant disgleiriaf merch. Yn nyddiau tywyll a duon einioes, daw adegau pan na cheir dim cysur hafal i bresenoldeb tyner, tawel, merch bur a llednais. Hwyrach mai wedi'r cwymp y medrodd Adda deimlo gwerth a swyn presenoldeb a ffyddlondeb yr hon a'i harweiniasai i wybod da a drwg, a bod megis duw. Unwaith y cawsai ddial ar lofrudd ei fam, ni freuddwydiasai Ivor y medrai bywyd estyn chwaneg iddo ef. Meddyliasai, pe cawsai unwaith drochi ei fysedd yn y gwaed a gasâi, y byddai wedi darfod â phopeth ar y ddaear. Ond gofalodd yr Un o welsai gynt nad da bod dyn ei hun am anfon iddo yntau ymgeledd gymwys yn nydd ei ing. Yng ngolau swynol cymdeithas Llio, gwelodd Ivor bosibilrwydd newydd mewn bywyd, a heulwen ar lwybrau niwlog a diobaith y dyfodol.

Wedi hir eistedd yn ddistaw, cododd ei ben, a llefar- odd, yn ddrylliog ddigon, ond yn bwyllog hefyd:

"Llio anwylaf, be wnaethwn-i heboch-chi ar yr awr ddu yma?"

"Ivor," sibrydodd hithau, "dwedwch-ddaru-chi i ladd-o?

Dychrynai wrth feddwl am y fath beth, a sylweddoli'r gosb a oedd yn ei aros, am weithred a ymddangosai iddi hi mor gyfiawn, er ei hechrysloned. Cyfiawn ac ofnadwy oedd dialedd; ond beth am y canlyniadau?

Crynai'r eneth, ac ymwasgodd yn nes ato yn ei harswyd a'i hofn.

Wrth droi ei wyneb i edrych i'w hwyneb hi, gwelai arswyd yn ei llygaid; gafaelodd yn dynn yn ei dwylaw, a dywedodd:

Nid oes diferyn o'i waed-o ar 'y nwylo, Llio fach; mae'r adyn wedi trengi, ond nid trwy fy llaw i. Ysbeiliodd angau fi o'm dialedd, a f'amddiffyn rhag i ganlyniadau.

Yna eglurodd i Llio holl fanylion yr hanes erch. Goleuai ei llygaid hithau wrth wrando arno; diflan- nodd yr ing, a daeth tawelwch hyderus, dedwydd, i'w hwyneb.

Feder neb felly ddeud mai chi a'i lladdodd-o? O, mae'n dda gen i glywed hynna," a gwnaeth Llio y peth a wnaethai pob merch deilwng o'r enw dan yr amgylchiadau, sef wylo.

"Ngeneth annwyl-i, cymerwch gysur. Rydw i a chithau'n ddiogel."

Ymwasgodd yr eneth ato am foment, ond pan blygodd ef i gusanu ei gwallt gwridodd hyd ei gwddf.

Sylweddolodd yntau yn awr, am y tro cyntaf yn gyflawn, hwyrach, nad oedd mwyach yn eneth wallgof, ond ei bod yn llawn synnwyr, a holl wylder a lledneisrwydd y foneddiges goeth yn effro yn ei natur. Cofiodd mewn moment nad oedd ganddo hawl i gymryd mantais ar y gorffennol, ac nad oedd y serch a ddangosasai, a hi'n orffwyllog, o angenrheidrwydd yn bod wedi iddi ddyfod ato ei hun. Yr oedd yntau'n ormod o fonheddwr, yn rhy anrhydeddus, i gymryd mantais annheg arni.

"Llio," eb ef, dan dynhau'r ffrwyn ar ei draserch, "peidiwch â fy ofni-i am ichi yn ych diniweidrwydd osod ych ymddiried ynof. Rydech-chi'n wahanol yrwan, ag mi fedrwch farnu pethau'n wahanol. Peidiwch â digio wrtha-i am ddeud un peth wrthoch-chi yrŵan, ond peidiwch â gadael i'r amgylchiadau rhyfedd yma ddylanwadu ar ych barn. Llio fach, oni bai amdanoch chi, mi fuasai mywyd-i ar y ddaear ar ben yn awr. Y chi daflodd olau ych presenoldeb ar y dyfodol i mi. A beth bynnag wnewch-chi, mi fydda i'n ych caru-chi'n ffyddlon ag angerddol tra fydda-i ar y ddaear; os oes bywyd arall ar ôl hwn, feder dim byd yno chwaith ladd fy serch-i. Os gadewch-chi-fi, ag os dewiswch-chi gerdded llwybrau bywyd ych hunan hebddo-i, mi fydd fy serch-i yn addoliad i'ch coffadwriaeth-chi. Ond os penderfynwch-chi wynebu gweddill ych oes hefo mi, bydd pob egni a fedda-i yn gysegredig i'ch amddiffyn- chi, a'ch gwneud-chi'n ddedwydd."

Gwelwodd y gruddiau tlysion a oedd gynnau dan wrid mor ddwfn, ond wedi ysbaid o ddistawrwydd, cododd Llio, ei llygaid mawrion, gloyw, huawdl, a sefydlodd hwy ar Ivor am foment; ond yn y foment honno darllenodd ef ynddynt gyfrinach ei chalon.

"Llio anwylaf," eb ef, "cyn gynted ag y daw'r nos, fe adawn-ni'r fangre felltigaid yma am byth. A chyn pen wythnos wedi hynny, mi fyddwch chi yn wraig i mi."

"Yn wraig ichi, Ivor, cyn pen yr wythnos? O, Ivor, prin y medra-i gredu bod y fath hapusrwydd yn bosib imi."

"Mae-hi'n fwy anodd imi gredu y ca' i ran ohono, Llio fach. A phetasai nghyfaill, Gwynn Morgan, wedi meiddio awgrymu'r fath beth cyn imi ych gweld-chi, mi fuaswn i'n ddig wrtho am gellwair. O Dduw, dydw-i ddim yn deilwng o hyn. Ond rydech-chi'n amddifad a diamddiffyn, ag yn unig yn y byd; rydw innau'n unig ag amddifad; ond mi feder serch beri imi anghofio'r gorffennol. Mi ga' innau ych amddiffyn-chi, a'ch noddi-chi, unwaith y byddwch-chi'n wraig imi. A fedra-i ddim gwneud hynny'n hir heb inni briodi. Felly, Llio fach, peidiwch â digio am 'y mod-i'n rhoi rhybudd mor fyr ichi."

"Does arna-i ddim eisio dim, Ivor, ond bod hefo chi."

Ar ôl hyn eisteddodd y ddau yn berffaith lonydd am amser maith, heb yngan gair y naill wrth y llall. Llawnion iawn oedd eu meddyliau, a diau bod eu myfyrdodau'n felys. Un peth a ymddangosai'n gryn anhawster i Ivor oedd sut i fyned â Llio ymaith, ac ymha le i'w gadael am ychydig ddyddiau. Ni welai y gallai wneud dim amgenach na'i harwain dan len y nos ar draws y wlad i'r bwthyn, ac yna oddi yno i'r gwesty lle y buont yn aros cyn cymryd Hafod Unnos. Rhaid oedd dyfeisio rhyw stori i esbonio sut y daethai Llio yno. Ac ni fedrai feddwl am anwiredd mwy diniwed, a nes i'r gwir, na dweud mai geneth amddifad ydoedd, ei fod ef yn warcheidwad iddi, a'u bod i briodi cyn pen yr wythnos.

Cofiodd Llio cyn hir fod yn rhaid bod Ivor yn newynog. Ni feddyliai hi am ymborth iddi ei hun. Ond cododd ar unwaith i baratoi pryd o fwyd. Esboniodd yntau mai dyma'r pryd olaf a fwytaent byth ym Mhlas y Nos, a bod ganddynt daith bell o'u blaen. "Felly," meddai, "rhaid inni gymryd y pryd mwya sylweddol mae'r storfa'n i ganiatáu.

Daethai Ivor â danteithion amryw gydag ef o Hafod Unnos. Sylwasai Gwynn Morgan ar hynny pan ydoedd yn cychwyn, a meddyliasai fod serch yn gwneud Ivor yn fwy naturiol ac ymarferol na chynt.

Nid oes awdurdod dan haul hafal i'r Ffrancwr ar unrhyw bwnc ynglŷn â choginiaeth; ac er mai hanner Ffrancwr oedd Ivor ar ei orau, casglasai mewn ugain mlynedd o fywyd yn Ffrainc lawer o wybodaeth ynghylch y dirgelion hyn. Tynnodd allan o'i drysorau dameidiau blasus, a huliodd Llio'r bwrdd yn chwaethus a glân.

Eisteddodd Llio ac Ivor wrth yr hen fwrdd derw bregus yn ŵr ac yn wraig, oblegid gwyddai'r ddau fod serch wedi eu priodi eisoes. Mwynhasant yr ymborth, er gwaethaf digwyddiadau cyffrous y diwrnod. Erbyn iddynt orffen, yr oedd llen dywyll y nos dros y wlad, a'r amser i adael yr hen adfail erchyll wedi dyfod. Casglodd Llio yr ychydig bethau a oedd yn werthfawr yn ei golwg, a gwnaeth Ivor hwy'n faich bychan destlus. Goleuodd ei lusern; ac wedi diffodd y lamp, cychwynnodd y ddau ar hyd y fynedfa, ac i lawr yr hen risiau bregus nes dyfod at y porth cyfyng yng nghefn y tŷ. Agorodd Ivor y drws, a cherddodd y ddau allan i'r ardd. Wedi iddo gloi'r drws yn ofalus, troesant eu cefnau am byth ar Blas y Nos.