Madam Wen/Tafarn y Cwch
| ← Cynnwys | Madam Wen gan William David Owen |
Yr Yswain a'i Farch → |
MADAM WEN.
I.
TAFARN Y CWCH
YR ail wythnos yn Hydref oedd wythnos yr wythnosau i Siôn Ifan Tafarn y Cwch, a'r degfed dydd o'r mis hwnnw oedd pegwn y flwyddyn iddo. Er bod nosweithiau'r cwch yn adegau pwysig, aent i'r cysgodion yn ymyl diwrnod yr ŵyl mabsant. Pan ddeuai Hen Ŵyl Fihangel, ac y tyrrai pobl yn lluoedd ar faes y Llan, llifai'r cwrw fel afonydd yn Nhafarn y Cwch, er mantais neilltuol i Siôn Ifan.
Y mae Tafarn y Cwch eto'n aros, ond nid fel maelfa ddiodydd. Saif ar dair croeslon yn agos i eglwys Llanfihangel—yn—Nhowyn. Perthyn yn amlwg i gyfnod a fu; tŷ a welodd well—neu hwyrach waeth—dyddiau. Yn amser Siôn Ifan yr oedd megis ym mlodau ei ddyddiau yn fan cyfarfod amaethwyr y cylch. Yno y prynid ac y gwerthid ŷd, ac yno y byddid yn derbyn tâl ar ôl llwytho'r llong. Digon tebyg mai i agosrwydd y dafarn y rhaid priodoli'r poblogrwydd diamau a berthynai i ŵyl mabsant Llanfihangel.
Dyn yn medru "trin pobol yn gampus oedd Siôn Ifan. Meddai feddwl cyflym, a dull deheuig a fyddai bob amser wedi ei gyd—dymheru â'r graddau hynny o sobrwydd, neu feddwdod, a welai yn osgo cwsmer. Gwyddai i'r funud pa bryd i godi ei lais, a pha bryd i wasgu'r glust. Adwaenai ei gwsmeriaid cyson drwodd draw, ac yr oedd ganddo grap lled dda ar fesur dyn dieithr. Cawsai lawer o ymarfer, a gwerthai ei wybodaeth a'i synnwyr da, yr un modd a'i gwrw, am geiniogau rhai llai eu dawn.
Yr oedd i Siôn Ifan a Chatrin Parri, ei wraig, dri o feibion, Dic ac Ifan a Meic. Pan fyddai masnach yn bybyr—fel ar ddiwrnod y glapsant "—cynorthwyai'r tri y tafarnwr rhwng y casgeni cwrw a'r cwsmeriaid sychedig. Ond ar adegau eraill diflannent yn rhyfedd, ac ni fyddai boban ohonynt ar gyffiniau'r dafarn. Ni wyddai neb i sicrwydd beth a ddeuai o'r tri llanc ar adegau felly. Hwyrach mai i'r môr yr aent. Weithiau âi wythnosau heibio heb i'r un o'r tri ymddangos yn eu hen gynefin.
Ond cyn sicred ag y byddai Hen Wyl Fihangel ar warthaf yr ardal, deuai llanciau Tafarn y Cwch i'r golwg o rywle. A chyn sicred â hynny byddai sôn yn fuan am ryw ysgarmes yma neu acw, a Dic Tafarn y Cwch, neu Ifan ei frawd, neu Meic, ar ben yr ystori; rhywun wedi cael llygad du, neu dorri ei drwyn, rhywun a fyddai mor ffôl a mynd i ymgecru â llanciau'r Dafarn a'u cymdeithion.
Diwrnod y 'glapsant" oedd y diwrnod dan sylw yma. Yr oedd cae'r Llan yn llawn o bobl ers oriau, a'r olygfa yno y gymysgfa ryfeddaf a welwyd yn unman o'r difyr a'r anghynnes: y dwndwr yn fyddarol, a'r iaith heb fod yn goeth o lawer.
Yn rhes gyda'r clawdd y tu mewn i'r cae 'roedd. troliau fawr a mân, wedi dyfod yno o dan eu llwythau o afalau ac eirin, cyflaith a mêl, cnau a siwgwr candi;
siop wen yn llawn o nwyddau lliain a sidan; siop wlân a'i hosanau a'i chrysau a'i dillad gwlanen cartref. Y gwerthwyr yn cystadlu am yr uchaf gyhoeddi rhagoriaethau eu nwyddau. Ac o gylch y rhain ymgasglai'r plant a'u mamau
Mewn pabell ar un cwr o'r cae yr oedd dau o fechgyn heini o sir arall yn derbyn arian am ddangos i lanciau Môn rai o gyfrinion celfyddyd dyrnodio. Ac nid oedd ar gae'r glapsant lecyn mwy poblogaidd na'r caban cwffio. Mawr fyddai'r chwerthin pan anturiai llarp esgyrnog o was ffarm i'r cylch i roddi prawf ar nerth ei gyhyrau. Dawnsiai un o fechgyn y babell o'i gwmpas yn chwareus, er mwyn rhoddi gwerth ei arian iddo. Ond cyn bo hir, wedi ysmalio digon, âi at y gwaith o ddifrif. Ac yna druan o arwr y brwes bara ceirch! Nid oedd iddo siawns yn y byd yn erbyn y llencyn dieithr ysgafndroed. Fel y gwawdiai'r edrychwyr wrth weld ei lorio mor ddidrafferth a lladd ysgall!
Nid oedd cymaint galw am "nwyddau'r " crythor a geisiai roddi difyrrwch o natur wahanol mewn cwr arall. Ond yn awr ac yn y man gwelid mintai fwy neu lai o'i gylch yntau, a cheid dawns, a gwenai ffawd am ennyd ar y crythor. Ond pan ddechreuid ymryson neidio, neu ymaflyd codwm, gan fintai arall, buan y diflannai pleidwyr oriog cerdd a dawns.
Fel y darfyddai'r dydd ac y dynesai cysgodion nos, ac fel y gwaceid y naill gasgen gwrw ar ôl y llall yn y Dafarn, symudai lle'r diddordeb. i y dorf yn fwy penrhydd a thyrfus, rhegfeydd y gwehilion ynddi yn amlach a mwy rhyfygus. A chae'r glapsant" yn gwacâu, symudai canolbwynt y twrw i lawr yr allt i'r groeslon o flaen Tafarn y Cwch.
Llwyrymwrthodwr perffaith—â diod gadarn—fyddai Siôn Ifan ar ddiwrnod y glapsant." Rhyw hanner mesur a gymerai ar noson y cwch. Adegau felly teimlai'n ddigon annibynnol i wrthod cymhellion y mwyaf taer ar iddo " gymryd llymad." Y noswaith yma yr oedd yn ddyn sobr yng nghanol meddwon, er mantais fawr i'r drysorfa. Yr oedd yn rhy brysur i sylwi llawer ar ysmaldod lled uchel dau neu dri o'i gwsmeriaid oedd wedi cymryd meddiant o gongl y set hir. Yr oedd un o'r rhain yn uwch ei gloch na neb yn y lle. Rhyw asglodyn hirfain oedd hwn, ystwyth a gewynog, siaradus a gwawdlyd. Eisteddai yn y gornel yn ymyl y simdde fawr, ac wrth ei ochr ŵr arall mwy ei faintioli ond arafach ei dafod. Rhoddai teulu'r setl y lle blaenaf i Wil Llanfihangel, a lle blaen— llaw i'w gydymaith corffol Robin y Pandy. Rhyw helynt a ddigwyddodd yn y cae oedd pwnc yr ym— ddiddan. Sonnid am Twm Bach Pen y Bont mewn gwawd, ac adroddid eilwaith sut y bu. Deuai enwau eraill gerbron, ac yn eu plith enw Dic Tafarn y Cwch.
Pan ddaeth Sion Ifan heibio nesaf gofynnodd Wil, "Ple mae Dic, Siôn Ifan?"
"Gad di lonydd i Dic tra bydd o 'n llonydd! atebodd y tafarnwr yn chwyrn, gan frasgamu heibio, mewn brys i gyrraedd pen ei daith cyn i'r ewyn dorri dros ymylon y llestri cwrw, dri neu bedwar, oedd yn ei ddwylo hyfedr. Aeth wedyn ar daith i gyfeiriad y drws, a phan ddychwelodd, dygai yn ei law nifer syn o lestri gweigion oedd fel pe'n tincian pa mor sychedig oedd tyrfa fawr y gororau hynny.
Aeth Dic allan, Siôn Ifan?" gofynnodd Wil wedyn ymhen ychydig.
Wn i ddim amdano. Gad lonydd iddo," atebodd yr hen ŵr yn wgus.
Wyt ti'n meddwl y byddai'n ddiogel i Robin a minnau fynd allan, a Thwm bach o gwmpas ?" gwawdiai Wil. Ond ar hynny
Ond ar hynny tynnodd sylw rhyw lanc cyhyrog a bleidiai Twm, a bu agos iddi fynd yn ymgiprys yn y tŷ. Doethineb Siôn Ifan a ostegodd yr ystorm.
"Paid â gwrando arno, machgen i," meddai'r tafarnwr yn llariaidd wrth y llanc, mae o wedi cael mwy na digon ers meityn."
Tyrd â chegiad eto!" meddai Wil.
"Dim dafn ! meddai'r hen ŵr. "Mae'n amser iti fynd. Robin, 'rwyt tithau wedi cael llawn digon. Codwch, mechgyn i, rhowch le i rywun arall.'
Cododd Robin yn sorllyd, ond dechreuodd Wil ddadlau. Yr oedd ei gloch yn mynd braidd yn uchel pan dawodd yn sydyn. Nid ofn nac edifeirwch a barodd iddo'r tro yma dorri ei stori mor fyr, ond ymddangosiad gŵr dieithr ryw deirllath yn nes i'r drws.
Nid pob math ar ddyn dieithr ychwaith fuasai'n gwneud y tro i roddi taw mor sydyn ar Wil, fel y gwyddai pawb o'i gydnabod. Ond yr oedd hwn yn ddyn i syllu arno. Yn un peth yr oedd yn tynnu at saith troedfedd o daldra, gan wneud corach hyd yn oed o Robin y Pandy, a pheri i nen Tafarn y Cwch edrych yn isel.
Yr oedd yn gorffol hefyd, ryfeddol, yn creu argraff o gawr ymhlith dynion. Buasai ei ddull a'i ddiwyg yn unig yn ddigon i dynnu sylw ato yn y fath gwmpeini ag oedd yn y dafarn. Nid bob dydd y gwelid yno gôt o bali du drudfawr, a'i hymylon yn dangos lleiniad hardd o sider aur, na gwasgod ledr wedi ei haddurno â'r fath gywreinwaith o sidan. Hyn, ynghyda wig daclus a chostus y gŵr dieithr, a barodd i Wil a'r lleill edrych arno am ennyd mewn mudandod.
Ond ni pharhaodd y syndod cyntaf, mwy na'r distawrwydd, yn hir. Yr oedd gormod o gwrw wedi llifo—lefelydd y dosbarthiadau wedi bod ar waith yn gwerino awyrgylch Tafarn y Cwch yn tynnu'r cloddiau i lawr rhwng gwreng a bonedd. Er diflasdod amlwg i Siôn Ifan dechreuodd Wil gellwair a gwawdio ar draul y gŵr dieithr, ac ar bwys ei faintioli anghyffredin, heb arbed y dull na'r wisg oedd yn ei nodi fel un a berthynai i raddfa uwch cymdeithas.
Gresynai Wil os oedd y tafarnwr truan am ymgymryd â llenwi'r fath wagle y noson honno, gan awgrymu amgylchedd enfawr gwasgod y gŵr bonheddig. Chwarddai'r cwmni o'i gylch yn braf, a gwgai Siôn Ifan.
Mynd â fo i'r llyn yn ddiymdroi fyddai orau iti, Siôn Ifan!" meddai Wil.
Daeth yr hen ŵr gam yn nes, ac meddai yng nghlust Wil, yn llym ond yn ddistaw,
ddistaw, "Paid â bod yn gymaint ynfytyn. Bydd yn edifar gennyt yfory. Beth ŵyr neb pwy na all y gŵr fod? Mae'n rhywun o bwys."
Effeithiodd y geiriau ychydig ar Wil, ac ni bu'n hir wedi hynny cyn myned o'r tŷ, a'i gyfeillion y naill un ar ôl y llall yn ei ddilyn.
Ac erbyn hyn yr oedd ar y groeslon o flaen y tŷ dyrfa fawr, ac o'i chanol deuai uchel sŵn ymrafael, canys yr oedd yr ymladd arferol wedi dechrau. Ar bennau'r cloddiau pridd o amgylch sathrai ugeiniau draed ei gilydd mewn ymryson am le i weled sut y digwyddai gyda'r ymladdwyr. Aeth Wil ar draws y ffordd a dringodd i ben clawdd, a'r rhai yr ymwthiai yn eu herbyn yn ei regi yn enbyd. Buan y canfu, yng ngolau'r lleuad, mai Dic Tafarn y Cwch oedd un o'r rhai blaenllaw yn y canol, ac yn ôl pob tebyg mai setlo'r cweryl yr oedd efo Twm Pen y Bont. Wrth weled hyn, ymwthiodd Wil drwy'r dyrfa nes dyfod i'r fan.
Rhywfaint o dan bum troedfedd oedd hyd Twm, ond gan fod ei led heb fod ymhell o hynny, nid hollol deg oedd ei alw yn Dwm bach. Yr oedd ei gefn, o ysgwydd i ysgwydd, yn llydan fel drws ysgubor, a'i freichiau yn hynod o hirion, ac yn cyrraedd at bennau ei liniau. Yr oedd ganddo galon llew, a gewynnau arth. Yr oedd y gwaed a orchuddiai un ochr i'w wyneb yn braw fod dyrnau meibion Siôn Ifan wedi bod hyd—ddo droeon. Ond safai Twm fel craig, yn bwyllog ac ystyfnig. Er bod amryw o'r edrychwyr yn gweiddi am chwarae teg iddo, yr oedd Meic yn cynorthwyo Dic gymaint ag a allai, a Thwm yn gorfod wynebu dau.
"Tâl iddo fo, Dic!" gwaeddai Wil. "Lladd o i'w g——". Anaml y siaradai Wil heb lw fel clo ar ei ymadrodd.
"Cau di dy geg!" meddai hwsmon Tre Hwfa, pen ymladdwr Bodedern, gan droi at Wil fel llew, a bygwth ei larpio. Ond gafaelodd dau neu dri o'i gymdeithion ynddo yntau, yn benderfynol o'i atal, os gallent, rhag myned i helynt llanciau'r Dafarn. Nid gwaith hawdd fuasai hynny ychwaith onibai i Wil wrthgilio'n fuan o afael y bygythiwr.
Glawiai dyrnodiau celyd ar fron Twm bach mor ddieffaith a phetai honno yn blât o bres. Daliai ei freichiau hirion yntau i droi fel esgyll melin wynt. Anturiodd Meic gam yn rhy agos, a daeth i wrthdrawiad brwnt ag un o ddyrnau Twm, a chlywyd ef yn tuchan, ac mewn eiliad ysgubai droedfeddi o'r llawr. Rhuthrodd Dic i'r adwy, ond cafodd yntau ddyrnod a ddaeth a thywyllwch dudew i'w wybren heblaw sŵn dyfroedd lawer i'w glustiau. Curwyd dwylo yn y dorf. Yr oedd Twm bach yn dal ei dir.
Ond dadebrodd Dic, a chododd Meic, wedi ymgynddeiriogi. Aeth y gweiddi o'u cylch yn fyddarol. Neidiodd Meic am Twm fel cath i'w hysglyfaeth, a gwelwyd Dic a Wil Llanfihangel yn ei helpu. Rhwng y tri caed Twm i'r llawr, a phlannodd Meic ei ddannedd yn ei glust, tra ffustiai y ddau arall.
Aeth y twrw o amgylch hwsmon Tre Hwfa yn fwy nag erioed; hwnnw, â llwon bygythiol, am fynnu ymyrryd; am fynnu cadw chwarae teg i'r bychan fel mater o egwyddor, ei gyfeillion yr un mor benderfynol o'i gadw allan o'r twrw, egwyddor neu beidio. Clywyd
y dwndwr o'r tŷ, a rhuthrodd pawb allan ond Siôn Ifan.
"Codwch o! Chwarae teg! Maent yn ei ladd yn siwr! Tri yn erbyn un! Chwarae teg! Codwch o!" Dyna a glywid o ddegau o eneuau ar unwaith. Ond nid oedd neb a ymyrrai.
Ar hyn daeth gŵr dieithr Siôn Ifan i'r fan, gan dorri'r dyrfa'n ddwy yng ngrym ei bwysau enfawr. Clywyd ei lais uwchlaw'r dadwrdd a'r oernadau, ac wrth weled ei ysgwyddau eang yn uwch na phennau pawb arall, aeth rhai hanner meddw i ofni mai rhyw ddialydd goruwch—naturiol oedd wedi dyfod.
Gafaelodd yn y pentwr dynionach a chododd hwynt oddi ar y llawr fel y cyfyd dyn gowlaid o raffau gwellt. Ysgydwodd hwynt i'w gwahanu fel y chwâl dyn ysgub o yd. Ciliodd y dyrfa ofergoelus yn ôl, mewn dychryn ac ofn. Daliodd yntau afael ar Twm Pen y Bont, a gosododd ef ar ei draed. Yr oeddynt wedi baeddu llawer ar y bychan. Nid oedd arlliw o'i wyneb i'w weled gan waed a llwch, ac yr oedd ei ddwylo yn resynus. Prin y gallai symud gan gloffni.
Safai Dic a Meic fel dau ddaeargi yn barod i ail— ymosod, ac yn gwylied eu cyfle. Ac wedi i Wil ei hel ei hun at ei gilydd dechreuodd yntau roddi tafod, yn ôl ei arfer, i'r dyn mawr.
"Pwy wyt ti?" meddai hwnnw'n ddigyffro. "Dos di adre'n ddistaw rhag digwydd a fyddo gwaeth i ti."
Chwarddodd y dorf o glywed hyn, a ffromodd Wil o'i weld ei hun yn destun chwerthin. Gwnaeth ystum i daro. Ond gosododd y mawr un grafanc anferth yn ei war, a'r llall rywle yng nghymdogaeth ei feingefn, a chododd Wil ar hyd ei freichiau, fel codi cath, yng nghanol chwerthin byddarol y dyrfa oriog. Gwingai Wil rhwng daear ac awyr, a rhegai'n ddigywilydd. Symudodd y gŵr dieithr yn nes i'r clawdd, a'r dyrfa'n rhuthro'n frysiog oddi ar ei ffordd. Gwelwyd ei freichiau nerthol yn cyhwfan, a Wil Llanfihangel yn ehedeg dros y gwrych i'r cae mor drwsgl â hwyaden.
Caed ef yn griddfan, wedi torri asen neu ddwy, ond yn dal i dywallt melltithion dychrynllyd ar ben y gŵr a gynlluniodd ei daith ddrychinebus. Safai Siôn Ifan yn nrws y tŷ yn dyst o ddiwedd disymwth yr ymladdfa, ac erbyn hyn yr oedd wedi dyfod i wybod pwy oedd y gŵr bonheddig, ond ni ddywedodd air am hynny wrth ei feibion.