O Law i Law/Pennod IV - Y Gadair

← Pennod III - Yr Harmoniym

O Law i Law gan T Rowland Hughes

Pennod V - Bwrdd y Gegin →

IV—Y GADAIR

Heddiw eto, ddydd Gwener, yr hen Feri Ifans a wnaeth damaid o frecwast imi. Wedi imi gynnau tân a tharo'r llestri ar y bwrdd, euthum allan i lenwi'r tegell wrth y feis. Clywn rywun yn ysgwyd y ddôr, ac yna'r llais uchel, gwichlyd:

"Agorwch, John Davies. Fi sy 'ma."

Wedi imi agor y ddôr, cipiodd y tegell o'm llaw ac i ffwrdd â hi i'r tŷ. Pan ddilynais hi a dechrau cynnig help llaw hefo hyn a'r llall, gwthiodd fi i'r gadair-siglo gan orchymyn imi aros yno'n dawel nes bod y brecwast yn barod. "'Fydda' i ddim yn licio hen ddynion o gwmpas y tỳ. Pan oedd William druan yn fyw, mi fydda'n cymryd yn 'i ben weithia' i gynnig golchi llestri ne' ysgwyd matia'. Ond mi fedrwn i ddweud, diolch i'r Nefoedd, pan fuo fo farw, na fu raid iddo fo blicio tatws na golchi lloria' na dim byd y dyla'r wraig ac nid y gŵr 'i 'neud. 'Roedd o'n gweithio'n ddigon calad yn yr hen chwaral 'na i haeddu tawelwch a gorffwys pan ddôi o adra. William druan, oedd, neno'r Tad! Un o'r gweithwyr gora' fuo'n hollti llechan erioed, medda' Jones y Stiward wrtha i ac Ella ddiwrnod y claddu, John Davies. Gwantan iawn oedd o, fel y gwyddoch chi, ac yn cwyno hefo'i frest am flynyddoedd, ond 'doedd 'na ddim glaw nac oerni a'i cadwai i ffwrdd o'i waith . . . 'Gymwch chi damad o gig moch bora 'ma, John Davies?"

"Diolch yn fawr, Meri Ifans."

"Na, mi ofalwn i ac Ella na chài o ddim piltran yn y tŷ fel amball un. 'Wyddoch chi be' oedd Now Cychod yn 'i 'neud bora ddoe?"

"Be', Meri Ifans?"

"Golchi i Leusa, os gwelwch chi'n dda. Barclod bras amdano fo, a thwb mawr allan yn y cefn. Ond dyna fo, hefo'i gychod ar y llyn a'i dipyn 'sgota, mae 'i fywyd o'n un digon ysgafn. Bora ddoe, cofiwch! Dydd lau! 'Tasa' gan Leusa hannar dwsin o blant mi fasach yn dallt y peth . . . Dowch at y bwrdd, John Davies."

"'Rydach chi'n ffeind iawn, Meri Ifans. Ac mae 'ogla' da ar hwn."

"Mi ddeudodd Ella 'i hanas o wrth Jim."

"Hanas pwy?"

"Now Morgan yn 'i farclod bras, debyg iawn. 'Rhaid i titha' olchi i minna', Jim,' medda' hi. 'Ar i beth mawr o,' medda' Jim, 'mi gei ditha' fynd i rybela i'r chwaral 'na, yr hen chwaer. Mi ffindiwn ni drwsus melfared a 'sgidia' hoelion mawr iti.' . . . O, ia, be' ydach chi am 'neud hefo cadair eich ewyth' John Davies?"

"'Wn i ddim, wir. 'Wyddoch chi am rywun sydd 'i heisio hi?"

"Susan, gwraig Sam Roberts, ddaru alw acw neithiwr ar 'i ffordd o dŷ'r doctor. 'Dydi Sam druan ddim gwell, ond mae'r doctor am iddo fo gael mynd allan dipyn tua'r gwanwyn 'ma. A phan soniais i eich bod chi'n gwerthu'r petha', dyma ni'n dwy ar unwaith yn cofìo am gadair eich ewyth'. 'Piti na fasa fo yn 'i gwerthu hi imi,' medda' Susan. A dyma finna'n addo y baswn i'n sôn wrthach chi

"'Ga' i dorri chwanag o fara-'menyn?"

"Dim diolch, Meri Ifans. Deudwch wrth Susan Roberts am yrru'r hogyn i lawr i nôl y gadair pan fyn hi. Croeso iddi ei chael."

"Mae hen betha' fel'na yn ddrud iawn — yr hen dacla' sy'n 'u gneud nhw yn cymryd mantais ar bobol sâl. A 'does gan Susan druan, mwy na finna', ddim modd i dalu arian mawr iddyn' nhw. 'Faint fydd 'i phris hi, John Davies?"

"Mil o bunnau," meddwn, gyda winc ar Wil, hogyn Jim ac Ella, a sleifiasai i mewn i geisio cael dimai o groen ei nain cyn mynd i'r ysgol. "'Wyt ti eisio ennill ceiniog, Wil?"

"'Rargian, ydw'," ebe Wil.

"Hwda, ynta'."

Poerodd Wil ar y geiniog, gyda winc ar ei nain, cyn ei tharo yn llogell ei drowsus.

"Mi wyddost am y gadair ar olwynion sy'n y parlwr?"

"Gwn."

"'Wyt ti'n meddwl y medri di 'i gwthio hi?"

"I gwthio hi, medra'!"

"Dos â hi allan drwy ddrws y ffrynt a gwthia hi i fyny'r stryd a thrwy London Row i dŷ Samuel Roberts, Lake View."

"Tŷ Owi?"

"Ia, tŷ Owi," ebe'i nain, "a dywed ti wrth fam Owi fod John Davies yn 'i rhoi hi'n bresant i dad Owi, a bod John Davies hefyd yn gobeithio y bydd tad Owi yn gwella'n reit fuan. A dywed ti wrth fam Owi fod dy nain am ddŵad i fyny yno rywdro heno . . ."

Ond yroedd Wil yn y parlwr erbyn hyn, ac ymhen ychydig eiliadau, clywem ei sŵn yii agor drws y ffrynt. Aeth Meri Ifans a minnau yno i'w gychwyn ar ei daith, ond prin yr oedd angen hynny gan ei fod yn gwthio'r gadair yn hynod araf a gofalus. Troesom, ein dau, yn ôl i'r tŷ, ond cydiodd Meri Ifans yn fy mraich a'm harwain yn ôl i'r drws.

"'Roeddwn i'n meddwl, y cena' bach," ebe hi, gan daflu golwg digllon i fyny'r stryd. Yr oedd Wil, bellach, yn mynd 'fel cath i gythraul', a rhyw ferch fach y rhoddasai reid iddi yn sgrechian ' Help' nerth ei phen.

"Samuel Roberts druan!" ebe Meri Ifans pan aethom yn ôl i'r gegin. "Mae o'n gorfod diodda'n arw. Dyn cymharol ifanc hefyd. 'Rhoswch chi, 'dydio fawr hŷn nag Ella — rhyw bump a deugain faswn i'n ddeud."

"Strôc, yntê?"

"Ia, druan. Dau o blant bach hefyd. 'Dydio ddim fel 'tae o'n gwella rhyw lawer, er 'i fod o'n medru cropian o gwmpas y tŷ. Mi fydd y gadair yn fendith fawr iddo fo, John Davies, yn fendith fawr iawn."

"Bydd, gobeithio. Sut mae hi arnyn' nhw fel teulu?"

"Go galad, mae arna'i ofn. Chwara' teg i Susan, mae hi'n mynd allan i olchi bron bob dydd i rwla. Sut y mae hi'n medru, a chadw'r ddau o blant mor lân a del, dyn a ŵyr. Mae hi'n biti a fynta'n grefftwr mor dda — un o'r dynion gora' fuo ganddo fo 'rioed, medda' Huw Saer. Ond fel 'na mae hi, John Davies; mae Rhagluniaeth yn dywyll iawn, ond ydi . . .?"

Tra oedd Meri Ifans wrthi'n golchi'r llestri yn y gegin fach, eisteddais innau wrth y tân a llanw o atgofion yn llifo i'm meddwl. Atgofìon am F'ewythr Huw, y tirionaf a'r cywiraf o ddynion.

Cofiwn y noswaith o wanwyn y daeth atom i fyw. Buasai'n lletya cyn hynny ym mhen uchaf y pentref, gan alw i'n gweld ddwywaith neu deirgwaith bob wythnos. Ni alwai heb ddwyn ychydig o dda-da neu degan neu lyfryn yn anrheg imi, ac yr oedd ganddo hefyd nifer o driciau hefo llinyn a matsis y mynnwn iddo'n dangos imi bron bob tro y deuai i'r tŷ. Dyn cymharol fyr, tenau, ifanc yr olwg, sionc ar ei droed, ydoedd F'ewythr Huw, bob amser yn llawn chwerthin. Y syndod oedd iddo aros yn hen lanc, ac ymhlith fy atgofion cyntaf amdano y mae'r ateb a roddai beunydd i'm mam pan ddechreuai hi ei boeni ar y pwnc — "Wel, Elin bach, 'tae 'i gwallt hi heb ddŵad i ffwrdd yn fy llaw i, 'fallai y baswn i wedi'i phriodi hi." Fe fuasai'n canlyn rhyw ferch tua Chaernarfon am gyfnod, ond wedi iddo ddarganfod mai gwallt-gosod oedd y llywethau aur ar ei phen, troes 'fewythr yn ôl i'w lety a'i lyfrau a bodloni ar ei fyd dibriod. Tynnid ei goes yn arw tua'r chwarel, wrth gwrs, ond ni wnâi ond taflu ei ben i fyny a'i wyneb yn wên ì gyd. Mwynhâi y digrifwch gymaint à neb, a buan y peidiodd y tynnu-coes.

A mi'n hogyn, awn am dro hefo F'ewythr Huw yn aml iawn. Crwydrem hyd lan Afon Lwyd neu ar fin y llyn neu i fynv drwy'r coed i Fryn Llus. Yr oedd ef yn ddyn a minnau'n ddim ond hogyn, ond gallech dyngu mai dau fachgen ryw naw oed oeddem. Rhedai f ewythr yn yyllt o'm blaen ger glan yr afon, syrthiai ar ei hyd weithiau i gymryd arno saethu Indiaid Cochion, safai ar un droed ar garreg lithrig yng nghanol Rhyd-yr-Hafod gan wneud pob math o ystumiau yno, sleifiai drwy wrych i chwilio am nythod, dringai goeden er mwyn hongian gerfydd ei draed o un o'r canghennau – yn wir, teimlwn weithiau fod y gŵr deugain oed hwn yn llawn ieuangach na mi. Ambell brynhawn Sadwrn, âi â mi cyn belled â Chaernarfon, a diwrnod rhyfedd o hapus fyddai hwnnw. Daliai fy mam, wrth gwrs, fod f'ewythr yn fy nifetha'n lân, a châi ef siars ganddi, pan adawem am y trên, i beidio â phrynu melysion a phob math o 'hen geriach' imi yn y dref. "Cofia di, Huw, "fyddai ei geiriau olaf yn ddieithriad, "fi geith y drafferth hefo fo os daw o adra'n sâl heno." Ysgydwai f'ewythr ei ben yn ddwys a chymerai fy llaw i'm harwain yn araf a difrifol i lawr y stryd. Cerddwn innau wrth ei ochr fel pe bawn ar fy ffordd i angladd yn hytrach nag i'r dref. Cyn gynted ag y troem i'r Stryd Fawr, gollyngwn fy ngafael yn ei law a thaflai yntau winc arnaf gan ymbalfalu ym mhoced-gefn ei drowsus. Tynnai geiniog allan a'm gyrru o'i flaen i Siop y Gongl i brynu "rhwbath i'w gnoi yn y trên, 'r hen ddyn."

Ni wn faint o arian a wariai f'ewythr yn y dref ar brynhawn Sadwrn fel hyn, ond gwn na fyddai raid imi ond taflu golwg hiraethus at rywbeth mewn siop neu yn y farchnad i yrru ei law ar unwaith i boced-gefn ei drowsus. Fel rheol, aem o gwmpas y siopau i ddechrau, f'ewythr yn prynu imi bob math o ddanteithion ac o 'hen geriach', chwedl fy mam. Wedyn, i lawr â ni at y Cei i edrych ar y cychod ac i wrando ar storïau ambell hen forwr. Byddai f'ewythr yn sicr o dynnu sgwrs â rhyw hen longwr ar un o seddau'r Cei, oherwydd yr oedd yn wrandawr heb ei ail. Agorai ei lygaid gleision fel petai'n clywed yr hanesyn gorau a ddaethai i glust dyn erioed; rhoddai dro sydyn yn ei ben hefyd ar ddiwedd pob cymal o'r stori, ac arni oedd ei "'Rargian fawr!" neu ei "Esgob annwl!" Gloywai trem un hen forwr bob tro y gwelai f'ewythr a minnau yn agosáu ar hyd y Cei. "'Rŵan am domen o glwydda'," sibrydai f'ewythr wrthyf cyn cyfarfod yr hen frawd tafodrydd . . ."'Rhoswch chi, 'ddeudis i'r stori honno am y Ciaptan yn dringo'r mast i daflu'r currants i'r pwdin reis?" . . Ac eisteddem ar y sedd am awr, f'ewythr yn geg-agored wrth ochr y chwedleuwr, a minnau'n addurno'r llawr â chroen oraens.

Dim ond unwaith yr aethom allan i'r Aber yn un o'r cychod swllt-yr-awr. Tro go anffodus fu hwnnw. Nid oedd f'ewythr yn fawr o rwyfwr, er y gafaelai yn y rhwyfau a thynnu fel petai am groesi i Iwerddon ac yn ôl cyn pen yr awr. Yr oedd y môr yn dawel, a llithrasom yn esmwyth tros y tonnau a minnau'n gwylio traethau a chaeau Môn yn nesáu. Ond fel yr aem ymhellach o'r lan, dechreuodd y cwch anesmwytho, a gwelwn mai go ansicr oedd hynt y rhwyfau drwy'r dŵr. Daliai f'ewythr i wenu a wincio arnaf, gan chwerthin yn llon pan yrrai ton go fawr y cwch ar ŵyr. Collaswn i bob diddordeb yn fy melysion ac yn yr oraens mawr ar hanner ei blicio, a dechreuwn deimlo bod f'ystumog yn rhyw godi a disgyn hefo'r tonnau. Yr oeddwn hefyd yn amau mai arwynebol oedd gwên a chwerthin y rhwyfwr anfedrus, oherwydd gwelwn ef yn taflu ambell edrychiad go bryderus i lawr i'r tonnau. Ymhellach ac ymhellach yr aem o olwg y Cei, a chryfach o hyd yr âi hwrdd y môr. Tybiwn fod nerth y rhwyfwr yn araf ballu hefyd, oherwydd gorffwysai ar ei rwyfau yn bur aml; ac er y daliai i chwerthin a wincio, gwelwn yr edrychiad pryderus yn dyfnhau yn ei lygaid.

"Rhaid inni droi'n ôl ' rŵan, John bach, " meddai o'r diwedd, "inni gael mynd i'r ciaffi am 'banad."

Tynnodd â'i holl egni ag un rhwyf er mwyn troi pen y cwch yn ôl tua'r Cei, ond cafodd gaff gwag sydyn, a syrthiodd yn bendramwnwgl rhwng y ddwy sedd ym mlaen y cwch.

"Hei F'ewyrth, y rhwyf!" gwaeddais innau. "Y rhwyf, y rhwyf!"

Ond yr oedd hii'n rhy hwyr. Cododd f'ewythr yn ôl i'w sedd i weld y rhwyf yn nofio fel pluen lathenni o'n cyrraedd.

"Diawcs, dyna'r wagan dros y doman, John bach! Be' ddywed dy fam, tybed?"

Tynnodd fel nafi wrth y rhwyf arall, ond ychydig argraff a wnâi hynny ar hynt y cwch. Crafodd ei ben, ennyd, ac yna cododd â'r rhwyf yn ei law i'w tharo yn y bwlch rhodli yng nghefn y cwch.

"Mi welis i Now Cychod yn sgowlio ar draws y llyn, wel'di, " meddai. "Rhaid i ninna' sgowlio bob cam yn ol."

Ar fôr mor anniddig ni wnâi'r rhodli, ac yn arbennig dull chwarelwr o ymarfer y grefft, ond helpu'r tonnau i daflu'r cwch o ochr i ochr. Torrais innau ar ymgysegriad f'ewythr i'r gwaith trwy awgrymu iddo fy mod ar fynd yn sâl. Yr oeddwn, yn ôl y stori a glywais ganddo droeon wedyn, yn wyrdd fy wyneb ac yn eigian fel un yn eistedd ar glustog o binnau.

"Meddwl dy fod ti'n sâl yr wyt ti, John bach," meddai yntau. "Fel'na y bydd pobol yn teimlo ar y môr, wsti. Bwyta di'r oraens 'na 'rŵan; mi fyddi di'n rêl bôi mewn munud. 'Fydd yr un llongwr go-iawn yn mynd yn sâl ar y môr, wel'di."

Profais ar unwaith nad oeddwn yn llongwr go-iawn trwy wyro tros gefn y cwch a chael gwared o'r danteithion a fwytaswn yn y trên ac ar y ffordd i'r Cei. Rhoes f'ewythr y gorau i'w sgowlio i roddi ei law dan fy nhalcen ac i sychu fy wyneb â'i gadach poced. Bûm yn sâl am ryw chwarter awr heb weld dim trwy fy nagrau ond y môr gwyrddlas yn. llithro'n gyflym dan fy wyneb. Pan oeddwn yn ddigon da i eistedd i fyny ac i edrych o'm cwmpas eto, gwelwn fod y cwch yn wynebu am y môr agored, a'r dynion draw wrth y Cei yn ddim ond sbotiau bychain, pell.

"Isio mam," meddwn wrth f'ewythr, gan ddechrau swnian crio.

"Mi awn ni'n ôl 'rŵan, John bach," meddai yntau, gan wthio'r rhwyf eto i'r bwlch rhodli. "Yn ôl â ni, yntê!"

Tynnodd ei gôt a dechrau rhodli eto fel dyn gwyllt. Ond ar wib o flaen y tonnau y llithrai'r cwch, heb gymryd sylw o'r ymdrechion hyn. Sylweddolodd f'ewythr o'r diwedd fod pethau'n mynd o ddrwg i waeth, a phenderfynodd mai ceisio cymorth oedd y peth doethaf. Safodd yng nghanol y cwch â'i law uwch ei aeliau; ond, fel petai'n grwgnach iddo ystum gŵr yn darganfod cyfandir newydd, rhoes y môr hwb sydyn i'r cwch, a'i daflu yntau ar ei wyneb tros un o'r seddau. Dal i swnian crio a galw am fy mam yr oeddwn i, ond peidiais yn sydyn wrth weld cwch-pysgota mawr heb fod ymhell oddi wrthym. Gwaeddodd F'ewythr Huw "Ffaiar!" nerth ei ben, y cri a glywai bob awr-saethu yn y chwarel. Ond cipiai'r gwynt ei lais a'i gludo ymaith hefo'r tonnau i gyfeiriad y môr mawr.

"'Wnawn ni foddi, F'ewyrth Huw?" meddwn innau yn llawn dychryn erbyn hyn.

Chwarddodd yntau i'm cysuro, ond gwyddwn ei fod ar bigau'r drain ers meitin.

"'Tasa' modd mynd allan i wthio'r hen beth, mi gwthiwn i o adra bob cam," meddai. "Ffaiar! Help! Help!"

Ond ni thyciai'r gweiddi ddim, er bod llais f'ewythr yn un uchel a threiddgar. Chwifiodd ei het, yna ei gadach poced, wedyn ei gôt; ond parhau'n ddifater yr oedd y pysgodwyr.

"'Ydi'r ffyliaid yn ddall ac yn fyddar, dywed?" meddai'n wyllt. "Help! Ffaiar! Help!"

Allan i'r môr y llithrem o hyd, er i'm hewythr dynnu ei wasgod hefyd erbyn hyn. Yna gloywodd ei lygaid yn sydyn, fel petai rhyw syniad newydd wedi ei daro.

"'Oes 'na angor wrth y rhaff 'ma, dywed?"

"Oes, F'ewyrth," meddwn innau, gan bwyntio at yr haearn mawr a orweddai o dan y sedd lydan yng nghefn y cwch.

"I'r môr â fo, ynta'!"

Cododd yr angor trwm i'r sedd, ac wedi ei fodloni ei hun fod y rhaff yn dynn amdano, hyrddiodd ef dros ochr y cwch. Diflannodd yr angor a'r rhaff a'r cwbl i'r môr, a'm hewythr yn edrych yn hurt ar eu holau. Nid oedd pen arall y rhaff yn rhwym wrth y fodrwy haearn ar lawr y cwch.

"Llongwr da gynddeiriog ydi d'ewyth', yntê, John bach?"

"Ia," meddwn innau, heb wybod yn iawn beth i'w ddweud. "'Wnawn ni ddim boddi, 'wnawn ni, F'ewyrth Huw?"

"Boddi! Be' wyt ti isio i de heddiw, John bach? Wy? Teisan-bwdin? Jam mwyar-duon? Jelly?"

"Isio mynd adra, F'ewyrth Huw," oedd fy unig ateb, a hynny mewn llais cwynfanllyd ddigon.

"Twt! Paid ti â bod yn hen fabi, 'rŵan. A ninna'n ddau o'r llongwrs gora' fuo' ar y môr erioed! Mi awn ni'n ôl i'r dre ' rŵan i gael clamp o de, wel'di."

Ond yr oeddwn i, bellach, wedi ymostwng i'r gred na welwn na glan na the byth mwy, dim ond môr a thonnau a chrys rhesog F'ewythr Huw am hynny a oedd yn weddill o'm dyddiau. Yr hen fôr gwyrdd, aflonydd, meddwn wrthyf fy hun, gan edrych mewn dychryn dros ei donnau. Ond troes fy nychryn yn llawenydd wrth imi ganfod a chlywed cwch-pysgota mawr yn dyfod tuag atom ar ei ffordd yn ôl i'r porthladd hefo llwyth o fecryll. Neidiodd f'ewythr ar ei draed a chwifio ei het yn un llaw a'i gadach poced yn y llall; gwaeddodd hefyd ddigon i godi'r meirw.

Wedi ein rhaffu wrth y cwch-modur, llithrasom yn ôl yn esmwyth ddigon. Dechreuais i sugno fy oraens a gorweddodd F'ewythr Huw yn ôl am fygyn yng nghefn y cwch, gan gymryd arno na ddigwyddasai dim byd anghyffredin y prynhawn hwnnw.

"Paid ti â sôn gair am hyn wrth dy fam, cofia, John bach, ne' 'chei di byth ddŵad hefo mi i'r dre eto."

"Na wna', F'ewyrth Huw."

"'Fuo' ni ddim allan ar y môr, naddo?"

"Naddo, F'ewyrth Huw."

"A ddaru ni ddim colli'r rhwyf, naddo?"

"Naddo, F'ewyrth Huw."

"A ddaru ni ddim colli'r angor, naddo?" "Naddo, F'ewyrth Huw."

"Eistadd wrth y Cei y buo' ni drwy'r pnawn, yntê, John bach?"

" Ia, F'ewyrth Huw."

"Yn gwrando ar storia' yr hen longwr hwnnw, yntê?"

" Ia, F'ewyrth Huw."

Rhoes dau hen forwr go anystyriol fanllef i'n cyfarch wrth inni ddynesu at y Cei, ond ni wnaeth f'ewythr ond codi ei het iddynt, yn wên i gyd. Bu beth amser yn dod i delerau â pherchen y cwch, a deellais wedyn fod hwnnw, ac yntau 'n hanner-meddw ar y pryd, yn ceisio codi crocbris am y rhwyf a gollwyd. Pwy a ddisgwyliai amdanom ar y Cei ond yr hen forwr siaradus a yrrai'r 'Ciaptan' i ben yr hwylbren i daflu'r currants i'r pwdin reis. Edrychai fel gŵr a chwiliasai'n ofer am gynulleidfa drwy'r dydd, ond a ganfyddai o'r diwedd, ag ochenaid o ryddhad, wrandäwr wrth fodd ei galon. Tynnodd ei bibell allan i ddechrau ei llenwi'n bwyllog, gan sgwario yn erbyn mur y Cei a gwenu i'n croesawu.

"Yr hogvn 'ma bron â llwgu," meddai f'ewythr wrtho, ac i ffwrdd â ni ar wib i'r tŷ-bwyta cyntaf ar y ffordd o'r Cei.

Yr oeddwn bron â llwgu hefyd, a phrin y bwytaodd neb erioed de mor anferth â'r un a gefais i y diwrnod hwnnw.

"Tyd Lizzie," meddai f'ewythr wrth y ferch a weinyddai arnom "gwna' dy ora' glas i lenwi'r hogyn 'ma. Tyd â hynny o fwyd sydd yn y tŷ 'ma iddo fo. Mae o bron a syrthio, wel'di."

Ydyw, y mae'n fwy na thebyg imi fod yn sâl y noson honno, ac i'm mam gael tipyn o 'drafferth' hefo mi cyn fy ngyrru i'm gwely.

"Dewcs, dyna storïa' sy gan yr hen forwyr 'na i lawr yng Nghaernarfon, Elin," meddai f'ewythr wrth fy mam ar ôl inni gyrraedd adref. "Mi fuo' John bach a finna' ar y Cei drwy'r pnawn yn gwrando ar un ohonyn' nhw yn deud 'i hanas."

"'Fuo' ni ddim allan ar y môr, 'mam," meddwn innau.

"Y?"

"A ddaru ni ddim colli'r rhwyf, naddo, F'ewyth' Huw?"

"Y?" ebe fy mam eto.

"A ddaru ni ddim colli'r angor chwaith, naddo, F'ewyth' Huw?"

Gafaelodd f'ewythr yn ei het oddi ar yr harmoniym a'i chychwyn hi braidd yn frysiog am y drws.

"Huw!"

"Be' sy, Elin?"

"Lle buoch chi pnawn 'ma?"

"O, dim ond yn eistadd yn braf wrth y Cei, wel'di, a'r hen longwr hwnnw . . . Dewcs, 'roedd ganddo fo un stori amdano'i hun yn 'Merica, hogan . . ."

"'Fuo' ni ddim mewn cwch ar y môr, 'mam. A ddaru ni ddim colli'r rhwyf na'r angor na dim byd."

Cafodd fy mam y stori i gyd oddi ar f'ewythr cyn iddo ei throi hi am ei lety, a haerai hi, yn sŵn fy nghrio i, na adawai imi fynd gydag ef i'r dref byth wedyn. Ond yr oeddwn, y mae'n bur debyg, yn llaw f'ewythr hyd y Cei neu o gwmpas y siopau neu yn y Pafiliwn y Sadwrn canlynol.

Mawr oedd fy llawenydd pan ddaeth F'ewythr Huw i fyw atom. Buasai'n cwyno ers rhai misoedd — rhyw gloffni araf yn andwyo'i gerdded. Daliasai i ddringo i'r chwarel yn araf am wythnosau lawer, ond bu raid iddo, yn y diwedd, ufuddhau i orchymyn y meddyg ac aros gartref. Crwydrai hyd y pentref ar ei ffon, gan ymddangos mor llon ac mor ddireidus ag erioed, a phan alwai yn ein tŷ ni, uchel fyddai ei chwerthin. Ond nid aem am dro hyd fin Afon Lwyd mwyach, ac ni saethai f'ewythr Indiaid Cochion na hongian fel mwnci ar goeden yn y byd. Yn wir, rhyw chwarter milltir fyddai'r tro, ac yna gorffwysai cyn ymlwybro'n ôl yn araf a llesg. Cafodd fy nhad gryn drafferth i'w gymell i adael ei lety, ond ildiodd o'r diwedd, a chofiaf yn dda y noswaith o wanwyn y daeth i fyw atom.

Yr oeddwn i yn chwarae pêl o flaen y tŷ.

"Well done, John bach!" meddai llais f'ewythr o'r tu ôl imi pan roddais gic go dda i'r bêl. Pan ddaeth hi ataf eilwaith, rhoddais y bêl wrth ei droed ef.

"'Rŵan am goal," meddai, gan bwyso ar ei ffon a symud yn ôl gam neu ddau. Ond heibio i'r bêl yr aeth ei droed, a syrthiodd yntau ar ei wyneb yng nghanol y stryd. Brysiodd fy nhad ato i'w gynorthwyo ac i'w arwain i mewn i'r tŷ. Dilynais innau hwy, ac yr oedd pryder yn llond fy llygaid.

"Paid ag edrach fel brych, John bach," meddai f'ewythr wedi iddo eistedd wrth y tân. "Mi fydd D'ewyrth Huw yn chwara' i Aston Villa eto, wel'di. Estyn y draughts 'na imi gael rhoi cweir i'th dad a thitha' hefo'ch gilydd."

"Mi ddoi di hefo'r gwanwyn 'ma, Huw," oedd geiriau fy mam bob dydd wrth f'ewythr. Ond fel y llithrai'r gwanwyn heibio, cloffi'n fwyfwy a wnâi, a bu'n rhaid iddo roi'r gorau i'r arferiad o'm cyfarfod i o'r ysgol. Ai allan ychydig ar ddwy ffon a sefyllian yng ngwaelod y stryd tua'r adeg y deuwn adref am ginio neu de, ond aeth hyd yn oed hynny yn drech nag ef cyn bo hir.

"Chi prynu cadair, Huw Davies," meddai Doctor Andrew un diwrnod. "Chi mynd fel fflamia' wedyn drw'r pentra yn lle ista fel broody hen all day. Fi gwbod am un second-hand a chi prynu honno yn reit cheap."

Cyn diwedd yr wythnos honno, yr oedd f'ewythr yn mynd 'fel fflamia' drwy'r pentref yn ei gadair, ac yn fy nghyfarfod o'r ysgol bob bore a phob prynhawn. Yn ei gadair y bu am weddill byr ei oes.

Dylai fy atgofion am F'ewythr Huw fod yn rhai dwys a thrist, am y gŵr gweithgar a sionc y bu'n rhaid iddo eistedd a diogi am fisoedd meithion. Ond nid ydynt, ac ni chredaf y rhoddai ef ei fendith ar atgofion felly. Oherwydd ni bu neb digrifach, mwy hwyliog, mwy chwerthingar yn y byd erioed. Ni bu neb mwy annibynnol ychwaith. Ni dderbyniai geiniog na ffafr gan neb; rhoi yn hytrach na derbyn a wnâi fore a hwyr, er mai prin iawn oedd ei adnoddau, yn arbennig yn ei flwyddyn olaf. Os awn ar neges iddo i brynu llyfryn neu faco neu rywbeth, a digwydd bod dimai yn fyr, byddai'n rhaid imi fynd yn fy ôl ar unwaith â'r ddimai yn fy llaw.

"Ond fe wna'r tro ar ôl te, F'ewyrth Huw."

"Na wnaiff, John bach. Dos di yno 'rŵan, 'ngwas i. Hwda, dyma iti ddima' am fynd."

Ar y Bont Lwyd, yng nghanol y Stryd Fawr, y caech chwi f'ewythr gan amlaf. Yno yr ymgasglai rhai o hynafgwyr y pentref—Rhisiart Owen, y crydd; Wmffra Jones, y pwyswr; Ben Francis; William Williams, y tunman; Ellis Ifans, Tyddyn Llus. Yr oedd i'r hen gyfeillion hyn enwau eraill ar dafodau'r ardal, ond wrth eu henwau priod y soniai f'ewythr wrthyf amdanynt. Chwi a'u ,caech ar y Bont Lwyd bob prynhawn a hwyr pan fyddai hi'n braf, ond ar ddiwrnod glawog aent i siop Preis Barbwr neu i weithdy Huw Saer. A mawr oedd eu doethineb hwy.

Llywydd ac 'enaid' y cwmni, fel rheol, oedd Rhisiart Owen. Yr oedd yn dipyn o hynafiaethydd—meddai ef, ac nid oedd unman yn yr ardal nac yn y sir na wyddai ef ei hanes o'r dechreuad. Dyn bychan, bychan, oedd 'Y Manawyd ', fel y gelwid ef amlaf, un o'r dynion lleiaf a welsoch chwi erioed, un cyflym iawn ei lafar a'i gam. Cariai ffon bob amser, a honno lawer yn rhy hir iddo; yn wir, byddai'r bagal yn gyd-wastad â'i ysgwydd, ac ymddangosai yntau braidd fel pe wedi dianc allan o lun cwmni o fugeiliaid dwyreiniol. Ei wybodaeth hynafiaethol, y mae'n bur debyg, a wnâi iddo honni i'r ffon berthyn unwaith i Owain Gwynedd, ond chwarae teg iddo, yr oedd "O.G." wedi ei gerfio ar fôn y bagal.

"Ond 'fallai mai Owan Gruffydd fuo'n byw drws nesa' i chi ddaru dorri 'i enw ar y ffon, Rhisiart Owan?" fyddai sylw rhywun ar y bont neu yn siop y barbwr droeon.

"Paid ti â dangos dy anwybodaeth, hogyn," fyddai ateb yr hen frawd. "Hen daid fy hen daid ffeindiodd y ffon yma mewn ogof yr ochor draw i'r llyn. 'Oedd Owan Gruffydd wedi 'i eni y pryd hwnnw?"

"Wel, nac oedd, ond . . ."

"Ond be'?"

"O, dim byd, Rhisiart Owan."

"Paid ti â chodi dy gloch eto, ynta'."

A throai Rhisiart Owen at y cwmni i adrodd holl hanes y ffon.

"Mynd am dro 'roedd Owan Gwynedd hefo 'i fab un dwrnod, 'ydach chi'n dallt. Hefo Hywal, y mab oedd yn dipyn o fardd. A dyma Hywal yn eistadd i lawr wrth ochor y ffordd i gyfansoddi cân i'r gwanwyn. ' Gwell imi adal iddo fo am sbel,' meddai 'i dad, ac mi aeth i'r gwrych i dorri ffon gollan. 'Doedd gynno fo ddim cyllall yn digwydd bod, a dyma fo'n tynnu 'i gleddyf allan i dorri'r ffon o'r gwrych. Y dwrnod wedyn, mi aeth i ffwrdd i ymladd yn erbyn y Saeson—yn erbyn y brenin Harri'r Ail, 'ydach chi'n dallt. A phan oedd o i ffwrdd, dyma'i wraig o yn cerfio'i enw fo ar fôn y bagal. Cristin i ail wraig o, 'ydach chi'n dallt, hogan glên ofnadwy ac yn meddwl y byd o Owan Gwynadd. A phan ddaeth o adra wedi rhoi cweir i Harri'r Ail yng nghyffinia' Corwen 'na, dyma Cristin yn gneud gwledd fawr iddo fo a'i fìlwyr, ac. yn y wledd honno y cafodd Owan Gwynadd bresant o'r ffon 'ma, 'ydach chi'n dallt." Yr oedd, wrth gwrs, gant a mil o fanylion na allaf i eu cofio yn y stori am y ffon, ond dyna ei chnewyllyn, ac os dangosai rhyw wrandawr unrhyw amheuaeth, cyfeiriai'r hen Risiart Owen ef at "y llyfra'." Yn y "y llyfra" hefyd yr oedd hanes pob plas a bwthyn a chwt-mochyn yn y gymdogaeth, ac ni feiddiai neb amau un gair ynddynt. Oherwydd troai Rhisiart Owen at yr amheuwr gyda geiriau rhywbeth yn debyg i hyn:

"Aros di, ym Mhen-y-twyn yr wyt ti'n byw, yntê?"

"Ia, Rhisiart Owan."

"Wel, beth petaswn i'n deud wrthat ti fod 'na gastall mawr unwaith lle mae'ch tŷ chi 'rŵan? Be' ddeudat ti wedyn? . . . 'Tasat ti'n cega llai ac yn darllan y llyfra', mi wnâi fyd o les iti, 'ngwas i."

Dyn bychan hefyd oedd Wmffra Jones, y pwyswr. Collasai ef rai o'i fysedd yn y chwarel pan oedd yn gymharol ieuanc, a chafodd waith fel pwyswr yn y Bonc Isaf am weddill ei ddyddiau fel chwarelwr. Dyn tawel, dwys, oedd ef, a'i lygaid bob amser tua'r llawr ond pan godai hwy yn sydyn i daflu gwên tuag un o ddywediadau mawr Rhisiart Owen. Ni wn i am neb a welsai "lyfra'" yr hen Risiart Owen, ond pe galwech chwi yn nhŷ Wmffra Jones, âi â chwi i'r parlwr bron yn ddieithriad, i ddangos rhyw lyfr newydd a brynasai. Darllen barddoniaeth oedd ei hoffter mawr, ac yr oedd ef ei hun yn englynwr go dda, er mai pur anaml y mentrai gyhoeddi dim o'i waith. Gallaf gofio'i englyn i'r "Helygen" y munud yma; byddai F'ewythr Huw yn hoff o'i adrodd wrthyf.

"Dyry ei llun i'r dŵr llonydd;—chwery
Uwch araf afonydd.
Ar ei dail ai pwysau'r dydd
A'i boen a fyn obennydd?"

Tawedog iawn oedd Wmffra Jones, heb agor ei geg bron ond i atalnodi storïau Rhisiart Owen hefo ambell "Wel, wir," neu "Wel, wir i chi." Ond gallai f'ewythr ei gymell i adrodd englynion neu ddarnau o gywyddau yn weddol hawdd, a gwrandawai pawb yn astud a pharchus ar ei leferydd isel, mwyn. Ar ôl un o'r ysbeidiau hyn, fel rheol, y talai Rhisiart Owen wrogaeth iddo trwy ei gysylltu ef â'r "llyfra'" . . . "Mae'r llyfra'n deud — fel y gŵyr Wmffra Jones 'ma — . . ." Ac ymlaen ag ef â chlamp o stori am ryw dywysog neu uchelwr neu fardd yn "mynd trwy Goed y Glyn acw un dwrnod" neu yn "croesi'r llyn acw mewn cwrwgl, 'ydach chi'n dallt." Gan fod f'ewythr yntau yn ddarllenwr diwyd ac yn bur hoff o farddoniaeth, yr oedd ef ac Wmffra Jones yn gyfeillion mawr.

Gŵr byr, cloff, braidd yn dew, oedd Ben Francis — o ran ymddangosiad, dipyn uwchlaw gweddill y criw. Gwisgai wasgod silsgin a chadwyn aur ar ei thraws, ac yr oedd yn hoff hefyd o esgidiau go anghyffredin. Nid rhaid dywedyd y tynnai'r "esgidiau-dal-adar" hyn — fel rheol, rhai o ledr melyn ystwyth—holl ddirmyg Rhisiart Owen, y crydd. Yr oedd gan Ben Francis hefyd ddant aur ymhlith ei ddannedd-gosod, modrwy fawr ar fys bach ei law chwith, a chyrliai ei fwstas yn big tenau bob ochr i'w wyneb. Gwisgai ddillad golau fel rheol, a het galed fechan am ei ben. Ymddangosai, yn wir, fel rhyw aderyn dieithr, lliwiog, a syrthiasai i blith cwmni o frain go aflêr.

Aderyn uchel ei sŵn ydoedd Ben. Gallech glywed ei chwerthin ganllath o'r Bont, yn codi'n fwrlwm ar ôl bwrlwm nes troi'n besychiad poenus, cas. Y peswch hwnnw a'i cadwasai ef o lwch y sied yn y chwarel. Pan gyrhaeddech y Bont, caech ef yn rhegi'r peswch ac yn sychu ei lygaid â chadach poced o sidan amryliw. Nid oedd ganddo, am a wn i, ddiddordeb yn y byd, a gwyddai pawb fod yr hen frawd, ar waethaf ei dipyn rhodres, yn dlawd ofnadwy. Yr oedd yn hen pan gofiaf i ef gyntaf; nid oedd fawr hŷn pan laddwyd ef gan y peswch rai blynyddoedd wedyn. A daliodd i chwifio 'i gadach sidan ac i gyrlio'i fwstas hyd y diwedd.

Pan âi pethau'n o fflat yn un o seiadau'r Bont neu siop y barbwr, tynnai f'ewythr goes yr hen Ben Francis ynghylch ei yrfa fel actor. Gyrfa fer iawn oedd honno, gan mai unwaith yn unig yr ymddangosodd Ben ar lwyfan, ond yr oedd ganddo ddigon o storïau, llawer ohonynt yn ddychmygol, am nosweithiau prysur y "rihyrsals" yng ngweithdy William y Saer. William Pritchard, tad Huw Saer, oedd yr arloeswr ym myd y ddrama yn y pentref; yn wir, am a wn i nad oedd yn arloeswr yng Nghymru gyfan. Yr oedd gan William Pritchard chwaer yn byw yn Lerpwl, ac ar rai o'i ymweliadau â hi y cafodd flas ar ddrama. Er y gwyddai y câi ef a'i fagad o actorion eu torri allan o'r capel, penderfynodd godi cwmni. Lluniodd y ddrama, rhyw fath o basiant ar hanes cynnar y Cymry, ei hun, ac wedi llawer o gymell (a thalu am ambell beint yn ddistaw bach) casglodd i'w weithdy nifer go afrwydd o chwaraewyr at y gwaith. Mawr oedd y sŵn a'r gweiddi yng ngweithdy'r saer fel y chwifiai'r hen Gymry dewrion eu gwaywffyn yn yr awyr ac y bloeddient "I'r gad! I'r gad!" Mwy oedd difyrrwch y pentref noswaith y perfformiad, pan aeth y llen i fyny ar hwn-a-hwn a hwn-a-hwn wedi eu gwisgo mewn crwyn defaid a chrwyn geifr. Prin y bwriadodd Rhagluniaeth i goesau rhai o'r actorion hyn gael arddangosiad cyhoeddus ar lwyfan, ac ar oedd yno un hen gyfaill go dew — un o wŷr y tâl o beint yn ddistaw bach — a wnâi i'r bobl feddwl am benbwl wedi magu dwy o goesau tenau, ysig. Cafodd y Brythoniaid hynafol hyn gymeradwyaeth fyddarol pan syrthiodd y llen ar ddiwedd yr olygfa gyntaf. Plesiwyd hwythau 'n fawr iawn gan dderbyniad mor wresog, ac ar waethaf ymdrechion William y Saer, rhuthrodd amryw ohonynt allan o'r Neuadd ac ar draws y ffordd i fynegi eu llawenydd wrth ŵr y Red Lion. Yr oedd rhai o'i filwyr glewaf ar goll pan yrrodd William Pritchard y llen i fyny eto mewn ymateb i gurotraed y gynulleidfa. Erbyn hyn, gwelid dwy blaid ar y llwyfan, y Brythoniaid ar un llaw a'r Sgandinafiaid ar y llall. Go denau oedd rhengoedd y ddwy blaid pan godasai'r llen, ond cynyddai eu rhif o un i un fel y llithrai'r amser ymlaen. Bu ymdaro mawr tua diwedd yr olygfa, a syrthiodd y llen eto yn sŵn cymeradwyaeth heb ei hail. Plesiwyd y Brythoniaid a'r Sgandinafiaid yn fawr eilwaith, a rhuthrasant eto tros y ffordd i fynegi eu llawenydd wrth ŵr y Red Lion. Hir fu amynedd y gynulleidfa, ond bu raid i William y Saer godi'r llen o'r diwedd i dawelu'r curo-traed a'r gweiddi a'r chwibanu. Eisteddai cwmni o'r Brythoniaid — yn eu mysg nifer a fu'n Sgandinafiaid ychydig cyn hynny — mewn llannerch werdd-las yn y coed yn rhoi un o wŷr y llwythau gogleddol ar ei brawf. Dedfrydwyd ef i farwolaeth: oni laddasai'r abad a llosgi'r abaty yn y glyn islaw? Yr oedd pawb yn unfryd y dylid ei grogi yn ddioed, a chydiodd dau o'r Brythoniaid ynddo i'w gludo ymaith. Syfrdanwyd hwy gan lais sydyn o ochr y llwyfan,

"Howld, hogia', howld!"

Daeth Ben Francis i'r golwg yn carnu braidd yn ansicr, ac ni allai hyd yn oed y gŵr condemniedig ymatal rhag pwff o chwerthin wrth weld, uwchlaw'r croen dafad a'r breichiau noeth, het galed fechan am ei ben. Camodd Ben yn sigledig i flaen y llwyfan i gydnabod, trwy dynnu ei het, guro-dwylo a chwerthin y gynulleidfa, a gollyngodd William Pritchard y llen y tu ôl iddo a gadael pethau am y noson rhwng Ben Francis a'r dorf.

Cododd William y Saer gwmni arall rai blynyddoedd wedyn, ond nid oedd yn ei ddrama newydd ran a dybiai'n ddigon anodd i athrylith Ben Francis. Ni phoenai Ben ryw lawer am hyn; priodasai bellach a throi'n gapelwr ac yn ddirwestwr selog.

Yr oedd dau arall ymhlith ffyddloniaid y Bont Lwyd pan oeddwn yno weithiau wrth gadair F'ewythr Huw — William Williams, y tunman, ac Ellis Ifans, Tyddyn Llus. Dyn tal, tenau, oedd William Williams, yn sôn byth a hefyd am ei ieir, yr hobi y troes ati pan roes y gorau i'w waith fel tunman yr ardal. Y mae'n amlwg mai hobi oedd hi, oherwydd ni werthai wy i neb, dim ond eu rhoi bob tro. Os clywai fod rhywun yn cwyno, trawai hanner dwsin o wyau mewn cwd papur a gofyn i rywun a ddigwyddai fynd heibio eu gadael yn nhŷ'r sâl. Nid âi â hwy ei hun rhag i bobl y tŷ "fynd i lolian diolch "amdanynt. Gŵr gweddw, di-blant, yn cadw tŷ ac yn golchi a phopeth iddo'i hun oedd William Williams; ond am fod ganddo enwau ar bob un o'r ieir, euthum i gredu, ar y cychwyn wrth y Bont Lwyd, fod ei deulu 'n un mawr iawn. Soniai am "Nansi" a "Hannah" a "Margiad" a "Nelson," a synnwn braidd wrth glywed fy mam yn tosturio trosto am ei fod mor unig. Ceiliog un-llygad, gyda llaw, oedd "Nelson," a mawr oedd tristwch yr hen frawd pan fu farw'n sydyn ar ôl blynyddoedd o glochdar llon bob bore.

Yr oedd William Williams yn ddyn crefyddol iawn, yn hyddysg yn ei Feibl ac yn hoff o draethu ar bynciau ysgrythurol. Gan ei fod yn byw yn agos i gapel y Methodistiaid, yn ei dŷ ef y cedwid yr agoriad, ac ef a ofalai am agor a chloi'r adeilad. Dysgai ddosbarth yn yr Ysgol Sul hefyd, dosbarth o fechgyn y câi gryn drafferth i'w cadw mewn trefn. Cymerai'r hogiau fantais ar ei ddiddordeb mewn ieir, a melysach iddynt oedd ei gael i sôn am "Nansi" a "Margiad" nag am chwegr Pedr neu wraig Peilat. Geiriadur Charles oedd ei awdurdod ef ar bopeth, a rhoddai ben ar bob dadl ysgrythurol wrth y Bont â'r geiriau, "Wel, mae Charles yn dweud . . ." A phlygai pawb i farn Charles—pawb ond Rhisiart Owen. Nid oedd wahaniaeth ganddo ef "'tae 'na ddeg Charles yn dweud yr un peth," ac âi'n gynnen rhwng y ddau yn bur aml. A phan droai William Williams ei gefn, awgrymai Rhisiart Owen y gwnâi fyd o les iddo fo a'i Charles ymgydnabod â'r "llyfra'".

Os Rhisiart Owen oedd 'enaid' y cwmni, Ellis Ifans Tyddyn Llus oedd ei gorff. Yr oedd yn glamp o ddyn tal a thrwm, yn pwyso cymaint â'r lleill hefo'i gilydd. Nid oedd dim digrifach na dadl rhyngddo ef a Ben Francis, Ben yn parablu pymtheg y dwsin mewn llais soprano uchel, ac Ellis Ifans yn ceisio gweiddi ar ei draws â'r llais bas dyfnaf a glywsoch erioed. Weithiau, pan fyddai Rhisiart Owen yn un o'i hwyliau gorau, clywech ddeuawd chwerthin o gyffìniau'r Bont, bwrlwm meinllais Ben, fel sŵn llygod ar biano, yn cydredeg â brefìadau dwfn Ellis Ifans.

Nid oedd "'r hen Êl" yn llawn mor barchus â'r lleill; hoffai ei wydraid, a châi gerydd aml gan William Williams oherwydd y rhegfeydd a ffrwydrai drwy ei iaith. Yr oedd ganddo ffordd bell o Dyddyn Llus i'r Bont neu i Siop Preis, rhyw hanner milltir serth i lawr llethrau Bryn Llus, ond fe'i ceid ef yn y cwmni ar bob tywydd bron. Os byddai ei le wrth y Bont yn wag, gallech fod yn weddol sicr ei fod yn pwyso wrth far y Red Lion ac yn ailadrodd, gydag awdurdod a pheth anghywirdeb, rai o'r pethau doeth a glywsai ar fin Rhisiart Owen.

Unwaith yr wythnos yr âi Ellis Ifans i Siop Preis i eillio'i wyneb, a hynny y peth olaf un ar nos Sadwrn. Âi'r cwmni yno gydag ef i wylio'r gorchwyl, ac i ddadlau bob tro y dylai Preis godi dwbl neu drebl ar ŵr a adawsai i'w farf dyfu am wythnos gyfan. Ar un o'r nosweithiau hyn y chwaraewyd y cast a roes ddeunydd chwerthin i'r ardal am wythnosau lawer.

Buasai Ellis Ifans yn absennol o'r Bont am rai dyddiau, ac nid ymddangosodd wrth far y Red Lion nac yn Siop Preis ychwaith. Aeth nos Sadwrn heibio heb iddo eistedd yng nghadair y barbwr, a mawr oedd yr holi yn ei gylch ymhlith ei gymdeithion. Daeth i lawr i'r Bont brynhawn Mercher a'i farf yn un hir iawn. Buasai, meddai ef, o dan annwyd trwm, a dim ond "rhyw bicio i lawr i weld yr hogia'" yr oedd—a galw am funud yn y Red Lion.

"Beth am iti gael shêf tra wyt ti i lawr, yr hen Êl?" oedd awgrym caredig Ben Francis.

"O twt, mi wna' i'r tro tan nos Sadwrn, wel'di," meddai yntau' Ac i ffwrdd ag ef adref ac yn ôl i'w wely i geisio cael llwyr ymwared o'r annwyd.

Bu rhyw sibrwd a wincio a checian chwerthin a phwnio'i gilydd yn mynd ymlaen rhwng Rhisiart Owen a Ben Francis am weddill yr wythnos honno. Gwelwyd y ddau hefyd yn pwnio Sergeant Davies yn ei ochr droeon. Yr oedd y Sergeant a Rhisiart Owen yn gryn gyfeillion, ac aml yr oedai ef ar y Bont i wrando ar ddoethineb yr hen frawd, gan gymryd arno daflu golwg eryraidd yr un pryd i lawr ac i fyny'r Stryd Fawr.

Yr oedd tyfiant pythefnos ar wyneb Ellis Ifans pan eisteddodd yng nghadair Richard Preis, tad y Preis a geidw'r siop yn awr, yn o hwyr y nos Sadwrn ganlynol. Wedi cynilo gartref am ddyddiau o dan rwymau'r annwyd, cawsai ddau neu dri pheint yn fwy nag arfer yn y Red Lion, ac yr oedd, o'r herwydd, yn hwyliog anghyffredin. Pan oedd Preis ar hanner yr oruchwyliaeth o eillio'r cnwd ar ei wyneb, dyma'r drws yn agor a Sergeant Davies yn camu i mewn yn bur awdurdodol.

"Be' 'di hyn, Preis?"

"Be' 'di be', Sergeant?"

"Be' 'di be', wir! Y siop 'ma ar agor o hyd."

"'Fydda' i ddim chwinciad, Sergeant. Dim ond gorffan Ellis Ifans 'ma."

"Rhaid i chi gau'r siop ar unwaith."

"Reit, Sergeant. Ar unwaith."

A phrysurodd Richard Preis i hogi'r rasal i eillio hanner arall wyneb Ellis Ifans.

"Preis!"

" Ia, Sergeant?"

"Mi glywsoch be' ddeudis i?"

"Do, Sergeant. Dim ond gorffan . . ."

"'Ydach chi am gael noson yn y rhinws?"

"Ond Sergeant bach, 'fedra' i ddim gadal yr hen Ellis Ifans heb . . ."

"Y ddeddf ydi'r ddeddf, Preis. Rhaid i chi gau'r siop y munud yma."

"Ond 'dydi Ellis Ifans ddim wedi cael shêf ers pythefnos, Sergeant, a dim ond un ochor i'w wynab o ydw' i wedi 'i 'neud."

"Y munud yina ddeudis i. Neu'r rhinws amdani. Dewiswch chi."

Ymunodd Rhisiart Owen a Ben Francis yn groyw iawn ym mhrotest y cwmni. Uchel hefyd oedd eu cydymdeimlad ag Ellis Ifans pan gododd y gŵr barfog hwnnw o'i gadair i syllu ar ei wyneb yn y drych. Gan ei fod braidd yn feddw, nid oedd yn rhyw sicr iawn ar y cychwyn ai ei wyneb ef oedd yn y drych ai peidio; rhythodd arno am ennyd, ac yna camodd yn ôl i'w weld o hirbell. Dechreuodd chwerthin tipyn wrth syllu arno, ac yna nodiodd yn gyfeillgar ar y drych ac ar Sergeant Davies bob yn ail. Sobrodd lawer wrth olchi'r sebon ymaith â dŵr oer, a rhythodd eilwaith ar yr wyneb yn y drych.

"Hannar lleuad, myn diawl, Sergeant," meddai.

"Hannar mwstas hefyd."

"'Rŵan, adra â chi, Ellis Ifans."

"Ond Sergeant bach, sut gythral y medra' i fynd i'r capal bora 'fory? 'Does gin i ddim rasal na brwsh na sebon-shefio na dim yn y tŷ 'cw."

Awgrymodd un o'r cwmni y dylai drio pladur am y tro, ac aeth Sergeant Davies gydag ef beth o'r ffordd adref gyda gorchymyn swta i Preis i gau'r siop.

Crwydrodd Rhisiart Owen a Ben Francis i fyny i gyfeiriad Bryn Llus bore trannoeth i geisio cymell ' 'r hen Êl' i ddod gyda hwy i'r capel. Ond clwyfwyd hwy gymaint gan eu derbyniad yno, a chan iaith Ellis Ifans, nes iddynt frysio'n ôl i'r pentref i achwyn arno wrth Sergeant Davies.

Yr oedd Ellis Ifans yn siop y barbwr dipyn yn gynharach y nos Sadwrn ddilynol. Cododd o'r gadair gydag ochenaid o ryddhad, a sychodd ei wyneb â'r lliain yn araf a gofalus. Gwelodd Richard Preis ef yn cydio yn y silff-ben-tân fel petai rhyw wendid wedi dyfod trosto'n sydyn.

"'Ydach chi ddim yn teimlo'n dda, Ellis Ifans?" gofynnodd.

"Rhyw bendro am funud, " meddai yntau. "Wedi brysio tipyn gormod, wel'di."

Rhoes ei gôt amdano a tharo'i het am ei ben a pharatoi i gychwyn adref. Ond cydiodd drachefn yn sydyn yn y silff-ben-tân, a gwelodd y cwmni ei goesau'n gwegian oddi tano. Syrthiodd yn swp i'r llawr, a rhuthrodd pawb ato i'w gynorthwyo.

"Ffit, " meddai Richard Preis.

"Strôc,"mcddai Ben Francis.

Agorwyd ei goler a thaflwyd dŵr oer ar ei wyneb, ond ni thyciai dim i'w ddwyn ato'i hun. Cofiodd Richard Preis fod ganddo botel o frandi yn y tŷ, a brysiodd i'w hymofyn. Gwnaeth diferyn o hwnnw fyd o les i'r claf; dechreuodd ymysgwyd a mwmian rhywbeth am "fynd adra." Yn y cyfamser, rhedasai Rhisiart Owen i dŷ'r meddyg, ond yr oedd Doctor Andrew ar gychwyn allan, a'r cwbl a allai awgrymu oedd i Risiart Owen a'r lleill ofalu mynd ag Ellis Ifans adref ar unwaith a'i roi yn ei wely. Addawodd Rhisiart wneuthur hynny, a rhedodd yn ôl bob cam o dŷ'r meddyg i siop y barbwr.

"Mynd â fo adra a'i roi o yn 'i wely ar unwaith, " meddai, a'i wynt yn ei ddwrn. "At wans. Ffery sirios."

Ond sut yn y byd y cludid ef i'w gartref, ryw hanner milltir i fyny ar lethr serth Bryn Llus? Nid oedd cerbydau modur y pryd hwnnw mewn ardal wledig fel Llanarfon, a hyd yn oed pe bai rhai, garw a chul oedd y ffordd i Dyddyn Llus. Beth am gar a cheffyl y Doctor? Yr oedd ef newydd fynd allan i rywle. Caseg Jones y Pobydd.? Un go ryfedd oedd Jones, a byddai ganddo, yn bur sicr, ryw esgus mawr tros gadw'r gaseg yn yr ystabl. Ceffyl a char Siop-y-Gongl? Y ceffyl newydd farw, meddai rhywun, a Huws wedi bod ym Mhontnewydd y diwrnod hwnnw yn chwilio am un arall. Mul Wil Penwaig? Byddai Wil yn feddw gaib erbyn hyn, ac mor ddideimlad â'i ful.

"B . . b . . be' wnawn ni, deudwch?" meddai Preis, a'i bryder yn codi atal-dweud arno.

"Berfa, " meddai Rhisiart Owen.

Rhoes y claf ei dafod allan i awgrymu yr hoffai ddiferyn arall o'r brandi. Gloywodd ei lygaid a gwenodd ychydig pan gafodd lawciad ohono.

"Gan bwy mae un, deudwch?" gofynnodd Preis.

"William y Saer," meddai Ben Francis. "Mi a' i i'w nôl hi 'rŵan."

Rhedodd Mrs. Preis hefyd i lawr i'r Red Lion i gael potelaid arall o'r brandi; yr oedd yn amlwg fod pob llawciad o'r ddiod honno 'n rhoi bywyd newydd yn y gŵr diymadferth. Cyrhaeddodd hi a Ben Francis yn ôl tua'r un adeg — Ben yn gwthio'r ferfa i mewn, ar ôl peth anhawster wrth y drws, i ganol y siop. Cafwyd cryn drafferth i godi'r cawr o ddyn iddi, ond llwyddasant o'r diwedd trwy i Richard Preis a Mrs. Preis afael yn ei freichiau ac i Rhisiart Owen a Ben Francis gymryd coes bob un. Yn ffodus, yr oedd cefn go uchel i'r ferfa, a rhoddwyd ef i led-eistedd ynddi, a chlustog gyffyrddus dan ei war.

"O, mi rown ni'r hen El yn ei wely'n reit gynnar," meddai Rhisiart Owen, yn cydio ym mreichiau'r ferfa ac yn ei chodi i deimlo'r pwysau. "Caria di fy ffon i imi, Ben."

Gwthiodd y ferfa i'r drws, ond ataliwyd ef rhag mynd gam ymhellach gan ochenaid fawr o enau'r claf. Brysiodd Preis at ben y ferfa i weld tafod fawr Ellis Ifans yn hongian allan, a rhuthrodd Mrs. Preis am y botel frandi. Esmwythaodd diferyn o'r ddiod ef yn arw.

"Gwell inni fynd â'r brandi hefo ni," meddai Ben Francis, a rhoes y ddwy botel, un bob ochr, ym mhocedi ei gôt.

Noson glôs, drymllyd, yn yr haf oedd hi, rhyw noson lethol y teimlai Rhisiart Owen a Ben Francis — a phawb arall, o ran hynny — yr hoffent eistedd yn eu crysau ar y 'landing' wrth y llyn a'u traed yn chwarae dan y dŵr. Nid noson i wthio cawr o ddyn mewn berfa i fyny Bryn Llus, yr oedd hynny'n sicr ddigon. Ond â'i draed yn mynd yn fân ac yn fuan o dan bwysau'r ferfa, gwthiai'r 'Manawyd' ei lwyth yn bur eofn a medrus. I osgoi'r bobl ar y Stryd Fawr, troes wrth y Bont, er y gwyddai fod allt serth Fron Lwyd o'i flaen. Rhoes y ferfa i lawr wrth waelod yr allt, a sychodd y chwys oddi ar ei dalcen ac oddi ar ei ben moel. Cydiodd Ben Francis ym mreichiau'r ferfa, ac i ffwrdd â hwy i fyny'r Fron.

"Tria'i chadw hi mor wastad ag y medri di, Ben," meddai Rhisiart Owen, gan gofìo bod Ben yn gloff. "Sut 'rwyt ti'n teimlo ' rŵan, 'r hen Êl?"

Ochenaid fawr oedd yr ateb o'r ferfa, ond gwelai Rhisiart Owen fod tafod Ellis Ifans yn hongian allan ac yn ysgwyd fel fflag mewn gwynt.

"Aros am funud, Ben, inni gael rhoi llymaid o'r brandi 'na iddo fo."

Er na wthiasai'r ferfa ond ychydig lathenni, yr oedd yn dda gan Ben gael 'aros am funud.' A daeth pwff cas o besychu trosto yn fuan iawn ar ôl iddo ailgydio yn ei waith. Araf iawn, yn wir, fu'r daith i fyny'r Fron Lwyd, ond cyrhaeddwyd ei phen o'r diwedd, ac eisteddodd dau hynaf- gwr blin yn ddiolchgar ar fin y ffordd.

"Mae 'na hanas yn un o'r llyfra', Ben, am Llywelyn Fawr yn cael 'i gario ddeng milltir gan ddau o'i filwyr. 'Roedd o, fel mae 'i enw fo'n deud, yn ddyn mawr iawn, tros 'i chwe troedfadd, wel'di . . ."

"Dim mwy nag Ellis Ifans," meddai Ben, ac yr oedd yn amlwg nad oedd ganddo ronyn o ddiddordeb yn y stori. Penderfynodd Rhisiart Owen ei chadw at ryw achlysur arall, a chydiodd eto ym mreichiau'r ferfa.

Gŵyrai'r ffordd i lawr yn allt fechan o ben Fron Lwyd cyn dechrau dringo Bryn Llus. Yr oedd Rhisiart Owen yn hanner-rhedeg i lawr yr allt, ond baglodd cyn cyrraedd y gwaelod a gollwng ei afael ar y ferfa, gan adael iddi lithro'n swnllyd o'i flaen. Yn ffodus, arhosodd y ferfa ar ei thraed, ond galwai'r ysgytiad a gawsai'r claf am ddiferyn arall o'r brandi iddo.

"Gyrru gormod, Rhisiart Owan, " meddai Ben, a gwthiodd ef y ferfa yn araf a gofalus i waelod y lôn serth a ddringai Fryn Llus. Gorffwysodd y ddau yno, gan geisio peidio â meddwl am y llethr o'u blaen.

"Dy dro di, Ben, " meddai Rhisiart Owen o'r diwedd.

"Y?"

"Dy dro di."

"Tro pwy?

"Dy dro di. Tyd yn dy flaen."

"Pwy ddath â hi i fan'ma, Rhisiart Owan?"

"Pwy ddath â hi i lawr Allt Lwyd? Tyd yn dy flaen."

"Ond damia unwaith, fi oedd yn 'i gwthio hi ddwytha'."

"Petawn i'n clywed iaith fel'na yn dŵad o'r ferfa, Ben Francis, mi faswn i'n medru madda' i'r truan sy'n eistadd ynddi hi. Un felly ydi Ellis Ifans, hen bechadur o regwr, a mi fydda' i'n meddwl weithia' nad ydi.o ddim yn llawn llathan, ond mae . . . "

Daeth anesmwytho ac ochain ac ysgwyd tafod o'r ferfa, a rhuthrodd y ddau i roi diferyn arall o'r brandi i Ellis Ifans.

"Fel yr on i'n dweud," meddai Rhisiart Owen, ar ôl i'r gŵr yn y ferfa ymdawelu, "petaswn i'n clywed Ellis Ifans yn defnyddio iaith fel'na, mi fedrwn i fadda' iddo fo. Un gwyllt, annosbarthus, digrefydd fuo' fo 'rioed. Ond mae clywad geiria' fel'na ar dafod blaenor Wesla, a fynta'n hollol sobor, yn rhoi poen nid bychan imi."

"Poen ne' beidio, Rhisiart Owan, fì ddaru 'i gwthio hi ddwytha'."

Cafodd F'ewythr Huw hanes y daith honno ugeiniau o weithiau gan Ben Francis, ond go dawel fu Rhisiart Owen wedyn yn ei chylch. Yr oedd y ddau wedi llwyr ymlâdd çyn cyrraedd hanner y ffordd i Fryn Llus, ond yn ffodus iawn, dadebrasai Ellis Ifans gryn dipyn erbyn hynny, a medrodd lusgo adrcf yn araf a phoenus rhwng y ddau.

Wedi cyrraedd Bryn Llus, cawsant fod ei fab a'i ferch-yng-nghyfraith a'u plant yn eu gwelyau, ond yr oedd tân yn y grât a rhai llestri ar y bwrdd.

"'Wyt ti isio bwyd, 'r hen Êl?" gofynnodd Rhisiart Owen.

Nodiodd y claf a rhoi ei law ar ei ystumog. Rhoes Ben Francis ddŵr yn y tegell, ac aeth Rhisiart Owen ati i dorri bara-'menyn. Daethant o hyd i wyau ar silff y pantri, a dyna daro dau ohonynt mewn sosban i'w berwi.

"Mae'n rhaid 'i fod o'n well o lawar, wel'di, Ben," meddai Rhisiart Owen, wrth wylio'r claf yn cael blas anghyffredin ar ei fwyd.

"'I roi o yn 'i wely ddeudodd y Doctor, yntê, Rhisiart Owan? " meddai Ben Francis, wedi i'r bara-'menyn a'r ddau wy ddiflannu.

"Ia, ond mi wna'r tro os awn ni â fo i orwadd ar y soffa 'ma. Tyd, 'r hen Êl, iti gael tipyn o orffwys."

Ufuddhaodd Ellis Ifans, ond wedi iddo orwedd ar y soffa daeth pwl o lawcio'r awyr trosto, a brysiodd y ddau i roi potel o frandi iddo. Ond daliai'r colli-anadl a'r griddfan ar waethaf hynny.

"Be' sy arno fo, tybad, Ben?"

"Y botal yn wag, Rhisiart Owan. Lwc imi ddŵad à'r ddwy hefo mi."

"'Rargian fawr, 'ydi o wedi yfad potal gyfa'?"

"Ydi."

"Gwell inni beidio â rhoi chwanag iddo fo, Ben."

Ond dal i lawcio'r awyr ac ochneidio ac ysgwyd ei dafod yr oedd Ellis Ifans, ac agorodd Ben Francis yr ail botel a'i rhoi yn ei ddwylo. Tawelodd ar unwaith, ond pan estynnodd Ben ei law am y botel yn ôl, dangosodd y claf ei ddan- nedd fel anifail, a chwythu fel neidr.

"Gwell inni 'i gadal hi yma, Ben, " meddai Rhisiart Owen, ac wedi llyfnhau'r glustog yn ofalus dan ei ben, llithrodd y ddau yn dawel drwy'r drws ac allan i lwybr yr ardd.

Yr oeddynt wrthi'n cau'r ddôr fechan ar fin y ffordd pan glywsant ddrws Tyddyn Llus yn agor. Brysiodd y ddau yn ôl ar hyd llwybr yr ardd, ond safasant yn syfrdan wrth glywed chwerthin dwfn Ellis Ifans.

"'Fedrwn i ddim gadal i chi fynd heb ddiolch i chi, 'r hen hogia'."

"D . . diolch?" meddai Rhisiart Owen.

"Dim ond diolch yw fy nghân. Am y reid. Am y brandi. Am y swpar. Swpar reit dda hefyd a chysidro."

Caeodd Ben Francis ei ddyrnau a'u codi'n fygythiol, ac aeth gafael Rhisiart Owen hefyd yn dynnach yn ei ffon.

Ond pa siawns a oedd gan ddau gorrach yn erbyn cawr?

"Tyd, Ben," meddai Rhisiart Owen. "Paid â chymryd dim sylw ohono fo." A chamodd ei goesau bychain yn urddasol ar hyd llwybr yr ardd ac i'r ffordd.

"Cofiwch am y ferfa, hogia',"gwaeddodd Ellis Ifans ar eu holau o ddôr yr ardd. Troes Ben i ddangos ei ddyrnau, ond ymlaen yr aeth Rhisiart Owen â'i ben yn y gwynt — yn ffigurol, beth bynnag, gan nad oedd chwa o wynt y noson honno.

Cafodd F'ewythr Huw lawer o hwyl yn adrodd y stori ar ôl Ben Francis wrth fy nhad. Casglodd rai o'r ffeithiau hefyd oddi wrth un o ddeiliaid ffyddlonaf y Red Lion. Gwyddai hwnnw, er enghraifft, i Ellis Ifans, ymhen noswaith neu ddwy, dalu am dri gwydraid i'r Doctor Andrew, ac i'r ddau gael pyliau uchel o chwerthin rhwng pob llymaid.

"'Chi rhoi o yn gwely,' medde fi. ' At once. Very serious. Fi mynd tros y mountain i weld dyn sâl iawn yn Waun Goch. Chi roi o yn y gwely at once, Richard Owen. At once. Very serious!'"

Yr oedd y ddau yfwr wrth y bar yn hwyr y noson honno, a bu raid i ŵr y Red Lion, o'r diwedd, eu troi allan i'r nos.

Y maent yn eu beddau ers blynyddoedd, y cwmni diddan y soniai f'ewythr gymaint amdanynt, ac y treuliai gymaint o amser yn eu plith pan oeddwn i'n hogyn. Hynafgwyr eraill sy'n pwyso ar y Bont erbyn hyn, ac y mae'n bur debyg y bydd Samuel Robcrts yno yfory, yng nghadair F'ewythr Huw. Aethant o'r Bont Lwyd o un i un.

"Pwy oedd yno heddiw, Huw?" fyddai cwestiwn fy mam pan ddôi f'ewythr i mewn i de neu i swper.

"O, yr hen griw, Elin. Pawb ond yr hen Risiart."

"'Ydi o'n cwyno, Huw?"

"Ydi. Yn 'i wely, medda' Ben Francis. 'I galon o, yn ôl y Doctor."

"Aros di, 'faint ydi oed 'r hen Risiart, dywad?"

"Mi fydd o'n bedwar ugain mis Ebrill nesa', medda' Ben."

Ond ni welodd Rhisiart Owen yr Ebrill hwnnw. A phesychodd Ben Francis ei besychiad olaf tua'r un adeg. Yr oedd Ellis Ifans yn angladd y ddau, a mynnodd gael rhoi ei ysgwydd o dan yr elor y ddau dro. A'r haf hwnnw, ar ddiwrnod heulog, braf, ac aroglau gwair lond yr awyr, cerddais wrth ochr cadair f'ewythr i waelod y ffordd a ddringai Fryn Llus.

"Dyna'r hen Ê1 yn mynd i lawr i'r pentra am y tro ola', wel'di, " meddai pan âi'r hers a'r cerbydau eraill heibio ar eu ffordd i'r fynwent. "'Mae 'nghyfeillion adra'n myned' ydi hi, John bach." Ni wyddai yr ymunai yntau â hwy cyn hir.

Cofiaf yr amser hwn yn dda iawn. Teimlwn, fel pob hogyn newydd adael yr ysgol a chael ei drowsus hir cyntaf, yn fwy na llond fy nghroen. A chlir yn fy meddwl yw'r bore hwnnw pan ddechreuais weithio fel "jermon", rhyw brentis o chwarelwr, hefo'm tad.

"Rhaid iti godi cyn brecwast, 'fory, John bach'," meddai f'ewythr wrthyf y noswaith gynt.

"Cyn i chi roi tro, F'ewyrth Huw."

"'Gawn ni weld, 'ngwas i, " meddai yntau â winc fawr ar fy nhad.

Codais yn fore drannoeth, ymhell cyn i'm mam fy ngalw, a brysiais i lawr y grisiau yn fy nhrowsus melfared newydd, un a luniwyd imi gan fy mam allan o hen drowsus i m hewythr. Pwy oedd yn y gadair-siglo, yn mwynhau cwpanaid a mygyn, ond F'ewythr Huw.

"Be' ydach chi'n wneud i fyny mor fora, F'ewyrth Huw?

"Dŵad hefo chdi i'r chwaral, debyg iawn, John bach. Dŵad i ddysgu iti sut mae naddu a hollti." "Ond F'ewyrth Huw, 'fedrwch chi ddim . . ." A thewais.

"Ddim be'?"

"O, dim byd. Mi fasa'n well gin i ddysgu hefo chi na hefo neb."

Cyn bo hir daeth fy nhad i lawr ac eistedd wrth y bwrdd i fwyta'i bowlaid o uwd trwchus â llwyaid fawr o driagl yn ei ganol, y brecwast a fynnai ef bob bore. Bwyteais innau fy wy ar frys gwyllt tra oedd 'mam wrthi'n llenwi'r ddau dun bwyd. Hen dun bwyd f'ewythr oedd yr un a lanwai i mi.

"'Weli di'r tolc 'na sy'n y tun bwyd, John bach?"

"Gwela', F'ewyrth Huw."

"Dyna be' sy i'w gael am fod yn ormod o lanc, wel'di."

"O? "

"D'ewyth' Huw yn mynd i'r chwaral un bora, fachgen, a hitha'n rhew ac yn farrug mawr. Ac wrth waelod y chwaral, yn ymyl Pont y Rhyd, eira wedi toddi'n bwll hir ac wedi rhewi'n wydr. Pawb arall yn'i osgoi o, wrth gwrs, ond D'ewyth', yn trio dangos 'i hun, yn cymryd gwib gan feddwl cael sglefr ar hyd y rhew. Mi gafodd o sglefr, a'i draed a'i dun bwyd yn yr awyr! Paid ti â thrio dangos dy hun, John bach. Ne' codwm gei di."

Cododd fy nhad oddi wrth y bwrdd a brysio i'r parlwr. Dychwelodd yn gwthio cadair f'ewythr o'i flaen.

"Tyd, Huw, " meddai, "ne' mi fydd hi'n ganiad arno' ni." A chynorthwyodd f'ewythr i mewn i'w gadair.

Yr oedd hi'n fore clir, iachus, a sŵn yr esgidiau hoelion-mawr yn uchel yn yr awyr denau. Ni sylwaswn i ar y sŵn traed na bore na hwyr cyn hynny, ond gwrandawn arno yn awr â balchder yn fy nghalon. Onid oeddwn innau, bellach, yn un o'r fyddin a droediai'r ffordd i'r chwarel? Yr hoelion yn galed, galed, ar y lôn; ambell droed yn rhyw lusgo'n o drwsgl weithiau; yr eco'n forthwylion metalaidd, llym, ar lechi clawdd a tho — oedd, yr oedd y sŵn yn un melys y bore hwnnw. Gwthiais fy mawd yn ddyfnach i dwll-braich fy ngwasgod, sgwariais fy ysgwyddau, a tharo fy nhraed yn bendant ar gerrig y ffordd. Nodiais hefyd yn bur ddifater bob tro y cyfarchai fy nhad a'm hewythr rai o'r chwarelwyr a frysiai heibio, rhyw nôd cwta a awgrymai fy mod i'n hen gyfarwydd â'r daith hon yn y bore bach fel hyn.

Berwodd fy ngwaed ynof pan ddywedodd rhyw ŵr ysmala wrth fy nhad, â thristwch mawr yn ei lais, ei bod hi'n "biti garw mynd â throwsus glân fel'na i'w faeddu yn yr hen chwarel 'na hefyd." Gwelodd f'ewythr y gwrid yn fy wyneb.

"John?"

"Ia, F'ewyrth Huw?"

"Be' sy?"

"Dim byd."

"'Fuost ti'n chwerthin am ben rhywun 'rioed, dywad?"

"'Rargian, do, debyg iawn."

'Fuost ti'n chwerthin am dy ben dy hun ryw dro?"

"Y . . . Naddo, am wn i."

Honno ydi'r gamp, wel'di. A rhaid iti ddysgu chwerthin am dy ben dy hun dipyn yn y chwaral. Ne' mi fyddi'n siŵr o gael dy lysenwi'n 'John Croen-dena' ne' 'Siôn Piwis' ne' rwbath tebyg. Ac ond iti weld dy hun yn iawn, wsti, mi ddoi di i ddysgu dy fod ti'n llawn mor ddigri' â neb arall. 'Weli di'r dyn bach acw sy'n mynd o'n blaena' ni?"

"Gwela', F'ewyrth Huw."

"Dyna iti Now Hen Lwynog."

"O?" A syllais gyda diddordeb ar y gŵr byr a hanner-redai wrth ochr dau chwarelwr tal, heini.

"'Wyddost ti sut y cafodd o'r enw?"

"Na wn i, wir."

"Mi ddaeth o yma o Ryd Ddu i weithio ym Mhonc yr Efail. A'r bora cynta' y daeth o i'r Bonc, dyma fo'n deud wrth yr hogia' 'i fod o'n gwbod mai lle garw am lysenwa' oedd y chwaral, ond 'i fod o'n ormod o hen lwynog i 'neud na deud dim fyddai'n rhoi llysenw iddo fo. ' 'Rydw i'n ormod o hen lwynog,' medda' fo. A Now Hen Lwynog fuo' fo byth wedyn."

Daliodd Ifan Môn ni i fyny, a dechreuodd wthio'r gadair i roi tipyn o orffwys i frechiau f'ewythr.

"Trio rhoi cyngor ne' ddau iddo fo, Ifan Jones," meddai f'ewythr. "Deud wrtho fo am gadw'i lygaid ar chwarelwyr fel Wil Erbyn Hyn iddo fo gael dysgu'n iawn."

"Ia, dysgu gyrru'r wagan tros y doman," meddai Ifan Jones.

Cefais y fraint o gyfarfod Wil Erbyn Hyn y bore hwnnw, gan ei fod yn gweithio yn yr un bonc â'm tad ac Ifan Jones. Dyn mawr, trwsgl, ydoedd, â rhyw wên blentynnaidd bob amser yn ei lygaid gweigion. Cysgai yn y 'barics' yng ngwaelod y chwarel, ond âi adref i Fôn bob prynhawn Sadwrn tan fore Llun, gan deithio, wrth gwrs, yn y trên-lechi, neu'r 'trên-chwarel', a redai i Borth Dinorwig. Haerai na thalai ef byth am groesi Pont Menai. Y cwbl a wnái, meddai ef, oedd nodio'n gyfeillgar ar borthor y bont a dweud, "Sut mae hi erbyn hyn?" i awgrymu mai newydd groesi i'r ochr yma yr oedd. Bedyddiwyd ef yn 'Wil Erbyn Hyn' y tro cyntaf iddo adrodd y stori yn y chwarel.

Chwarelwr go anfèdrus oedd Wil, a phrin y gallai ennill cyflog byw un wythnos. Ond gofalai fy nhad ac Ifan Môn ac un neu ddau arall daro swp o lechi wrth ei wal yn ddistaw bach i'w gynorthwyo. Pan ddychwelai Wil at ei res fer o lechi a'i chanfod hi wedi prifio, tynnai ei gap a chrafu ei ben â'i fys bach mewn penbleth fawr . . .

"Diawl, 'ron i'n deud o hyd 'mod i'n gweithio'n gletach o beth coblyn nag oedd y tipyn cerrig oedd gin i yn dangos. A fi oedd yn iawn hefyd."

Enillodd Wil enwogrwydd yn y chwarel unwaith neu ddwy trwy yrru'r wagen a'i llwyth o rwbel yn bendramwnwgl tros y domen. Y tro diwethaf iddo wneuthur hynny, safai Symonds, stiward go lym, gerllaw yn ei wylio'n gwthio'r wagen ar hyd yr heyrn ar y gwastad. Tybiai'r stiward y rhedai'r wagen braidd yn gyflym, a gwaeddodd ar y gwthiwr i arafu tipyn arni. "Go lew, wir, thanciw,"oedd ateb Wil, gan chwifio'i law yn gyfeillgar ar Symonds. Cyflymai'r wagen, a chwibanai Wil. Ond yn lle aros yn y pant a oedd yn yr heyrn ar ben y domen, rhuthrodd yr olwynion ymlaen drosto a rhoes y wagen a'i llwyth lam dros y dibyn. Tynnodd Wil ei gap a chrafu ei ben â'i fys bach wrth edrych ar y wagen yn chwyrlïo i lawr y domen ac ar ei phen i'r llyn.

"Wel, wir, Stiward, " meddai wrth Symonds, pan geisiai'r gŵr hwnnw gael ei wynt ato ar ôl dweud y drefn yn ffyrnig,

"Wel wir, 'tasa' 'mam ynddi hi, 'fedrwn i mo'i stopio hi!"

Fel yr aem ymlaen ar hyd y ffordd, cyfarchai rhywun f'ewythr byth a hefyd — "Hylo, 'r hen Huw!", "Pa hwyl, giaffar?" "'Dim fel codi'n fore, Huwcyn!" Ceisiai ambell un fod yn ddigrif, wrth gwrs, a chlywn bethau fel, ... "Ewch â fo'n ôl i'w wely, Robat Davies!" neu "Babi newydd acw, Robat? "neu "Mynd i ddangosy chwaral i'r gŵr bonheddig John bach? "Yr oedd gan F'ewythr Huw ateb llon a pharod i bob un, ond sylwn, er hynny, fod y gadair yn symud dipyn yn arafaçh, fel petai ei freichiau'n blino'i gyrru.

"'Ga' i'ch gwthio chi am sbel, F'ewyrth Huw?"

"Cei, John bach. 'Rydw' i wedi codi'n rhy fora hiddiw, fachgan. Heb ddeffro'n iawn eto."

Gwthiais innau'n ddygn, gan geisio cadw i fyny â'm tad ac Ifan Jones a gerddai o'n blaenau. Cymerodd f'ewythr fantais ar y cyfle i roi cyngor neu ddau imi.

"Cofia di wrando ar dy dad pan fydd o'n egluro petha' iti—gwrando a chau dy geg. Hefo dy glustia' mae gwrando, wsti. ac os ceui di dy geg, aiff llwch y chwaral ddim i mewn iddi hi. A phan fyddi di'n dechra' dysgu, paid â mynd i feddwl mai chdi sy'n rhedag y chwaral ' rŵan; 'roedd yr hen le yno o dy flaen di, John bach, ac mi fydd yno ymhell ar dy ôl di hefyd."

"Bydd, F'ewyrth Huw."

"Ond cofia wneud dy waith yn drwyadl, mor drwyadl â'th dad ac Ifan Môn, dau o'r chwarelwyr gora' weli di byth. Paid ti â defnyddio'r frawddeg, 'O, mi wnaiff y tro': brawddeg dyn diog ydi honno, wel'di."

Aeth Mr. Walters, y stiward, heibio a'n cyfarch.

"Mae Tom Walters yn hen fôi iawn, wsti — chwarelwr wedi tyfu'n stiward heb gowtowio i neb. A dyna iti beth arall i'w gofio, 'ngwas i: paid â llyfu llaw un marciwr cerrig na stiward na neb. 'Dydw' i ddim yn cofio be' oedd y saith pechod marwol y byddai'r hen William y Saer yn arfar traethu arnyn' nhw yn y seiat, ond 'rydw' i'n berffaith siŵr y dylai seboni fod yn un ohonyn' nhw. A'r mwya' marwol o'r cwbwl, am wn i. Cythral mewn croen ydi sebonwr, wel'di."

Ni fyddai f'ewythr byth yn rhegi, a synnwn braidd fod ei iaith mor gref ar fater y seboni. Ond gwyddwn nad oedd dim yn fwy atgas gan ei natur annibynnol ac onest ef na'r llyfu-llaw a'r ffuantwch a welid yng ngwŷdd stiwardiaid y chwarel.

"Rhed ar 'u hola' nhw 'rŵan, 'ngwas i," meddai wrthyf pan oeddym wrth Bont y Rhyd, ryw ganllath oddi wrth y Neidr, y llwybr a droellai hyd lethr y mynydd ac i'r chwarel.

"A chofia agor dy glustia' a chau dy geg."

Troes y gadair yn sydyn yn ei hôl fel petai ar frys gwyllt, ond nid cyn imi gael cip ar y dagrau a ddechreuai gronni yn ei lygaid. Sylwais hefyd, am y tro cyntaf, mor llwyd ac mor denau oedd ei wyneb, am y tro cyntaf er imi glywed fy mam yn gofidio trosto droeon wrth fy nhad.

Dringai fy nhad ac Ifan Jones y Neidr yn araf a phwyllog, ond, ag asbri hogyn ar ei ddiwrnod cyntaf yn y chwarel yn llam yn fy nghalon, brysiais heibio iddynt a brasgamu o'u blaenau. Pwysais yn erbyn y wal i aros amdanynt ymhen tipyn, a dilynodd fy llygaid y ffordd wen a redai wrth ochr Afon Rhyd tua'r pentref. Yr oedd y lôn yn wag, bellach, heb neb arni ond f'ewythr yn ei gadair. Araf iawn, mi dybiwn, wrth ei wylio o'r llechwedd, oedd ei hynt ar hyd y ffordd. Gwthiai ag un llaw fel petai am roi gorffwys i'r llall am ennyd, ac yna arhosodd y gadair ar ochr y ffordd. "F'ewyrth Huw yn mynd i gael mygyn bach," meddwn wrthyf fy hun; ond syllais yn hir ar y gadair heb weld dim mwg yn codi ohoni. Aeth fy nhad ac Ifan Môn heibio cyn imi sylweddoli eu bod wedi fy nal a'm pasio. Brysiais ar eu holau heb wybod mai dyna'r tro olaf y gwelwn i f'ewythr allan yn ei gadair.

Pan ddaethom adref am ein 'swper-chwarel', gwelwn ar unwaith fod rhyw bryder yn gwmwl yn llygaid fy mam.

"Be' sy'n bod, Elin?" gofynnodd fy nhad.

"Huw," meddai hithau. "Mi ddaeth adra bore a gofyn imi 'i roi o'n syth yn 'i wely, Robat. Ac mae o wedi pesychu lot o waed pnawn 'ma. Mi alwais i'r Doctor i'w weld o."

"Be' ddeudodd Doctor Andrew?"

"Dim llawar o ddim. Digon o orffwys, medda' fo. Deud am inni ofalu 'i gadw fo yn 'i wely."

Aethom i'r parlwr i'w weld.

"'Gefaist ti dy swpar-chwaral, John bach?"

"'Ddim eto, F'ewyrth Huw."

"Rho fwyd i'r hogyn, Elin: mae o'n siẃr o fod bron â llwgu."

"Ond dŵad i ddeud tipyn o hanas y chwaral wrthach chi gynta' yr oeddan ni, F'ewyrth." "Mi gei di ddeud y stori i gyd, Sionyn, ar ôl iti gael swpar. Dos i'w nôl, 'rŵan, 'ngwas i. A thitha' Robat."

Rhaid oedd ufuddhau, ond ni bu cyfle y noson honno i ddweud dim o hanes fy niwrnod yn y chwarel. Yr oedd y peswch fel petai am ei fygu'n lân, ac ni châi ond ychydig funudau o lonydd ganddo.

Bu'n gorwedd ac yn pesychu felly am ryw bythefnos, a gwyddem, heb i'r Doctor ddweud gair wrthym, fod y diwedd yn agos. Arhosais i gartref o'r capel un nos Sul i fod yn gwmni iddo, a gwrandawem ein dau ar yr emynau'n nofio atom o bell drwy'r ffenestr agored. "O llefara, addfwyn Iesu," oedd yr olaf, a hymiai f'ewythr hi'n dawel gyda'r gynulleidfa.

"Estyn fy llyfr emyna' imi, John bach."

Rhoddais y llyfr iddo, a chofiaf ddychrynu wrth syllu ar ei ddwylo tenau, tenau, gwyn. Daeth o hyd i'r emyn, a chlywn ei anadl anesmwyth yn sibrwd y geiriau:

"O, llefara, addfwyn Iesu!
Mae dy eiria' fel y gwin,
Oll yn dwyn i mewn dangnefedd
Ag sydd o anfeidrol rin . . . "

Bu tawelwch, heb ddim ond anadlu trwm ac oriog f'ewythr yn torri arno. Edrychais o'r llyfr ar y dwylo a'r breichiau ac i fyny ar yr wyneb main, llwyd. Gwenodd f'ewythr arnaf, ac yna caeodd ei lygaid, a gwlychu ei wefusau. A gwelwn ran olaf yr emyn yn ysgrifen ar y gwefusau egwan, di-waed.

"Mae holl leisia'r greadigaeth,
Holl ddeniada' cnawd a byd,
Wrth dy lais hyfrytaf . . ."

Gwenodd eto ac agor ei lygaid cyn sibrwd y gair "tawel." Troes ei ben tua'r ffenestr am ennyd, fel pe i wrando ar sŵn y byd mawr tu allan, ac yna gwenodd drachefn a chau ei lygaid a sibrwd,

"Yn distewi a mynd yn fud."

Gwelais y llyfr yn llithro i'r llawr, a gwyddwn nad oedd yn rhaid brysio am ddoctor na neb. Nid oedd dychryn yn fy nghalon ac nid oeddwn eisiau wylo. Syrthiais ar fy ngliniau, peth na wneuthum erioed o'r blaen ond wrth ddweud fy mhader cyn cysgu, a diolchais i Iesu Grist am imi gael adnabod Huw Davies. Pam y gelwais ef yn 'Huw Davies,' ni wn, onid oedd rhyw syniad yng nghyrrau pell fy meddwl nad adwaenai Iesu Grist mohono pe soniwn am 'F'ewyrth Huw.'

Cludwyd gwely f'ewythr yn ôl i'r llofft yr wythnos honno, ond gadawodd fy mam y gadair yn ei lle yng nghornel y parlwr. Ac yno y bu hi drwy'r blynyddoedd tan i Wil, hogyn Jim ac Ella, fynd à hi ymaith bore heddiw. Pan dynnai fy mam y llwch oddi ar ddodrefn y parlwr, mor dyner yr âi'r cadach tros gadair f'ewythr! "Huw druan!" fyddai geiriau fy mam. "Un o'r dynion nobla' fuo'n anadlu 'rioed."

Oedd, yr oedd f'ewythr yn un o'r dynion noblaf a fu erioed. Dyn syml, diffuant, dirodres, dewr. Gynnau, fel yr ymdreiglai'r atgofion hyn trwy fy meddwl, cydiais yn hen Feibl mawr y teulu a darllenais yr enwau tu mewn i'r clawr. Yn eu mysg, yn ysgrifen fawr a hen-ffasiwn fy nhaid, gwelwn y nodiad,

"Huw Llywelyn Padarn Davies . . . Ganwyd lonawr 3, 1868."

Ac oddi tano, yn ysgrifen gadarn fy nhad,

"Hunodd, Medi 29, 1914."

"Huw Llywelyn Padarn Davies!" Beth, tybed, a ddaeth tros fy nhaid? Llywelyn oedd ei enw ef ei hun, ac y mae'n debyg y swniai "Padarn "yn o newydd a rhamantus iddo. Poenodd yr enwau gryn dipyn ar fy nhad wedi marw f'ewythr. Os yn "Huw Llywelyn Padarn Davies" y bedyddiwyd ef, oni ddylid torri'r un enwau ar garreg ei fedd? Gwyddai y casâi f'ewythr y ddau enw canol ac na ddefnyddiai mohonynt byth, ond tybed a oedd rhyw ddeddf neu reol ar y pwnc? Ymgynghorodd â Mr. Jones, y gweinidog.

"Enwa' crand, Robat Davies," meddai yntau, "enwa' crand iawn. Ond y pethau a'r bobol syml a dirodres ydi'r rhai crandia' yn y pen draw, wyddoch chi. Dyn syml oedd eich brawd, un o'r dynion mwya' syml a chywir a welodd neb erioed. Rhowch yr enw a hoffai o ar y garreg."

Oedais am ennyd echdoe, ar ôl claddu fy mam, wrth y lechen las ar fedd fy ewythr. 'Huw Davies' meddai'r garreg yn syml ac yn blaen.

"D'ewyrth' Huw, " meddai lfan Môn, a gydgerddai â mi drwy'r fynwent.

Nodiais gan gofio'r Sul hwnnw, dair blynedd ar hugain yn ôl, pan fu farw F'ewythr Huw. "Yn 46 mlwydd oed" meddai'r garreg, a chofiwn na sylweddolwn i, yn fachgen, mai dyn cymharol ifanc oedd f'ewythr yn marw.

"Dim ond chwech a deugain oedd o, Ifan Jones. A finna', wrth weld 'i gorff o mor fychan ac mor hen yn y diwadd, yn rhyw feddwl 'i fod o'n hen ddyn."

"Do, mi aeth yn fychan ac yn hen cyn marw, John," meddai Ifan Môn yn dawel. "Ond 'roedd 'i enaid o'n fawr ac yn ifanc, wel'di."

A phlygodd yn dyner i dynnu un o'r ychydig chwyn a ymwthiai drwy'r cerrig gwynion ar droed y bedd.

—————————————