O Law i Law/Pennod X - Cloi

← Pennod IX - Arfau

O Law i Law gan T Rowland Hughes

→

X —CLOI

Wel, bore dydd Sadwrn a ddaeth o'r diwedd, a bu hi fel ffair yma ers dwyawr. Prin y cliriasai Meri Ifans lestri'r brecwast o'r bwrdd cyn i bobl ddechrau galw i nôl eu pethau. Cyrhaeddodd Ifan Jones a Dafydd Owen a Lewis Roberts hefyd yn gynnar i roi help llaw i gario'r dodrefn, ac wedyn, dyna'r hen dŷ yn mynd yn wacach, wacach, o hyd. Gwelyau, matresi, cadeiriau, byrddau, matiau, llestri — gwyliais bob math o bethau 'n cael eu dwyn ymaith gan hwn a'r llall. Edrychai llawer un yn dosturiol arnaf, a gwelais rai yn sibrwd wrth ei gilydd. Ond ni theimlwn yn drist. Yr oedd gormod o siarad a ffwdan o'm cwmpas imi gael cyfle i droi'n bruddglwyfus. A digwyddodd amryw o bethau digrif — Meri Ifans bron â llewygu wrth weld Leusa Morgan yn cyrraedd ag arian yn ei dwm i dalu am y gwely a werthasai Ella iddi; Jim ac Ella yn darganfod, wrth geisio'i gael heibio i gongl y gegin fach, mai peth go anhylaw ydyw bwrdd; Llew Hughes ar bigau'r drain ac yn dawnsio o gwmpas â blaenau ei fysedd yn ei geg wrth wylio Lewis Roberts a Dafydd Owen yn cario'r cwpwrdd llyfrau; Sylvia Jane, merch Dic Steil, yn ceisio ymddangos yn urddasol wrth gludo un llestr go amharchus o'r llofft heibio i Ned a Jim a ddigwyddai gyrraedd y tŷ ar y pryd. Na, ni chefais fawr o amser i feddwl amdanaf fy hun.

Ond erbyn hyn, yr wyf fy hunan bach yn y tŷ gwag. Nid oes cadair ar ôl, ac eisteddaf ar silff y ffenestr yn gwylio'r marwor yn y grât yn marw ac yn diffodd. O'm cwmpas y mae'r muriau noethion. Yn y fan acw, ar y mur i'r chwith imi, yr oedd y cloc y byddai fy nhad yn ei weindio'n ddiffael bob nos Sul; dano ef, yr hen harmoniym a chadair bob ochr iddi; yn y fan yma wrth y ffenestr, y soffa lle gorffwysai fy nhad lawer noswaith; wrth yr aelwyd, y gadair freichiau; tros y ffordd iddi, y gadair-siglo; rhwng honno a'r cwpwrdd llyfrau yn y gongl, yr ystôl haearn y gwastraffai fy mam, yn nhyb fy nhad, gymaint o'i hamser a'i hegni yn ei glanhau; wrth y mur gyferbyn â mi, y dresel dderw, a rhyngddi a'r drws sy'n arwain i'r lobi, gadair ag antimacasar coch a gwyn bob amser tros ei chefn.

Rhyfedd mor wag y gall tŷ gwag fod! Nid tŷ Sy'n gwneud cartref — nid mur a drws a ffenestr ac aelwyd — ond y pethau sydd ynddo, y lliain ar y bwrdd, y pot blodau a'r rhedyn ynddo yn y ffenestr, y papur newydd sy'n ymwthio i'r golwg dan glustog y soffa neu'r gadair freichiau, y Beibl mawr ar gongl y dresel, yr het galed a drawyd ar yr harmoniym, y sbilsen ar ochr y pentan, y gôt sy'n hongian tu ôl i'r drws. A'r gwacaf peth yn y byd yw cartref gwag.

Er hynny, ni theimlaf yn drist; ni wna'r gwacter a'r unigrwydd hwn imi dorri fy nghalon, fel y disgwyliaswn. Paham, tybed? Y mae mwy o syndod nag o dristwch yn fy meddwl, rhyw syfrdandod ffwndrus, oer, na allaf ei ddeall. Nid wyf fel petawn yn sylweddoli beth a ddigwyddodd imi; yr wyf fel dyn a gollodd ei ffordd mewn lle dieithr. Ai wrth yr aelwyd hon y chwaraewn yn blentyn? Ai i'r tŷ hwn y daeth F'ewythr Huw i aros atom? Ai yn y gegin hon y deuthum i adnabod cadernid pwyllog fy nhad a thynerwch tawel fy mam? Ai rhwng y muriau moelion hyn y magwyd fi, John Davies? Ai yma . . .? Ond cwestiynau fy syfrdandod ffwndrus, ffôl, yw'r rhai hyn.

Y dresel oedd y peth olaf un i adael yr hen gartref. Wedi i bopeth arall gael ei gludo ymaith, safai hi wrth y mur acw mor gadarn ac mor loyw ag erioed.

"Be' wnei di hefo'r dresal, John?" gofynnodd Ifan Jones imi.

Nid atebais, dim ond syllu'n hir ar yr hen ddresel o dderw du. Yr oedd hi'n rhyfedd gweld anghynefindra'r muriau noethion o'i hamgylch a'r llawr digarped, llychlyd, o'i blaen. Rhywfodd, hi oedd yr unig beth a'm cysylltai â'r gorffennol mwyach, y crefftwaith syml hwn a ddaeth yma o dŷ fy nhaid ym Mòn.

Gwelwn Meri Ifans yn edrych yn hyderus .arnaf, gan imi addo'r siawns gyntaf ar y dresel iddi hi.

"Be' 'wnei di hefo'r dresal, John?" gofynnodd Ifan Jones drachefn.

"Mae rhyw ddyn o Gaernarfon wedi cynnig deugain punt imi amdani," atebais.

Gwelwn gwmwl am ennyd yn llygaid Meri Ifans, ac yna gwenodd wrth iddi gofio am y celwydd a ddywedasai wrth Leusa Morgan fore lau.

"Mae hi'n dresal nobyl," meddai Ifan Môn. "Un o'r rhai nobla' welis i 'rioed."

Daeth Dafydd Owen a Lewis Roberts i mewn, wedi cludo'r cwpwrdd llyfrau i dŷ Llew Hughes. Dilynwyd hwy gan Jim a Ned.

"'Rhwbath arall i'w gario?" gofynnodd Jim.

"'Rhwbath arall?" gofynnodd Ned.

"Dim ond y dresal," meddwn innau. "Ond mae hi'n o drom."

"Trom "? meddai Jim. "Tyd, Ned."

Ac aeth y ddau at y dresel a chydio ynddi, un bob ochr.

"I b'le'r wyt ti'n mynd â hi, Jim?" gofynnodd Meri Ifans.

"'Wn i ddim . . . i b'le, John Davies?"

"I dŷ dy fam yng nghyfraith, Jim."

"Reit," meddai Jim.

"Reit," meddai Ned.

A chododd y ddau y dresel i deimlo'i phwysau.

"Tyt! Easy!" meddai Jim.

"Easy!" meddai Ned.

A phoerodd y ddau ar eu dwylo cyn ailafael yn y dresel.

"'Dwyt ti ddim yn meddwl mynd â hi, fel'na, Jim?" gofynnodd Meri Ifans.

"Ydw', debyg iawn. Pam lai?"

"A malu'r llestri'n deilchion, y ffŵl? Aros imi gael rhedag i'r tŷ i nôl basged ddillad i'w cario nhw. Mae'r llestri 'na yn werth arian, cofia. Paid ti â chyffwrdd yn y dresal nes do' i yn ôl. Cofia di 'rŵan."

Yr oeddynt yn werth arian, yr hen blatiau gleision a'r jygiau o liw copr ar silffoedd y dresel, a'r powliau yn y gwaelod mawr agored. Mor falch y byddai fy mam wrth eu dangos i ryw ddieithryn a ddeuai i'r tŷ! Mor ofalus y tynnai hi blât neu jwg i lawr i'r ymwelydd gael ei weld! Gofalai bob amser ofyn i'r dieithryn deimlo pwysau'r plât i brofi mor ysgafn ydoedd, a dangosai gyda balchder mawr y tri ysbotyn yma a thraw ar ei gefn, arwydd diffael, meddai hi, ei fod yn hen iawn. Rhoddai ei llaw o dan jwg er mwyn i'r ddolen ar ffurf neidr neu ar ffurf deilen fod yn eglur i bwy bynnag a edrychai arni.

Platiau ag arnynt batrwm pren helyg oedd ar y dresel, tair rhes o blatiau gleision hardd. Tri phlât hirgul, pob un tua throedfedd a hanner o hyd, oedd ar y silff uchaf; ar yr ail silff, chwech o rai mawrion, crwn—platiau cinio; ac ar y drydedd, deg o rai bychain—platiau te. Ar fachau uwch pob rhes yr hongiai'r jygiau o liw copr mewn setiau o dri, dwy set ar bob silff, y jwg i'r ddeau y mwyaf bob tro. Am ganol ambell jwg rhedai rhimyn glas, gloyw, a chofiaf fel y dyfalwn, yn hogyn, pa un ai'r glas ai'r copr oedd y gloywaf ei liw. Ond nid oedd y glas ar un o jygiau'r drydedd silff; rhimyn o biws ysgafn oedd ar dri ohonynt ac ar eu canol, bob ochr, gylch melynwyn a llun capel bychan ynddo a choed o'i amgylch. Wedyn i'r chwith, yr oedd y tri jwg a roddai fwyaf o fwynhad imi, pan oeddwn i'n blentyn, y jygiau ar ffurf wyneb hen ŵr. Hen ddyn pur garedig yr olwg ydoedd, ac yr oedd yn ddrwg iawn gennyf weld ei wyneb yn mynd yn llai fel hyn o jwg i jwg. Y jwg sy n llai," fyddai eglurhad fy mam, pan gydymdeimlwn âr Toby pellaf i'r chwith, ond rhywfodd, ni fodlonai hynny fy meddwl ifanc. Yr oedd rhywun creulon iawn wedi gwasgu wyneb yr hen ddyn yn fychan, fychan.

O dan silffoedd y llestri a'r jygiau gorweddai'r silff fawr agored lle cadwai fy mam bob math o bethau'n hwylus at ei llaw. Yno yr oedd y blwch te, dysgl i gadw wyau, pentwr o blatiau gwynion plaen, basged fach ag iddi leinin o wlanen werdd, ar gyfer cyllyll a ffyrc a llwyau, a jwg blodeuog â darnau o linyn tros ei fin bob amser. Ar y pen chwith, mewn unigrwydd urddasol, yr oedd y Beibl mawr; ar y pen arall, ei sialc coch a gwyn, y coch yn sblas ar ei ben a'i frest a'i gefn.

Yng ngwaelod y dresel, o dan y tair drôr, yr oedd powliau o bob lliw a llun a maint. Credaf fod rhyw ugain ohonynt yno, ond safai deg ar ei gilydd a'u pennau i lawr, pedair yn sylfaen, tair ar ben y rheini, dwy ar eu pen hwythau, a'r olaf un o'r deg yn dŵr ar y cwbl. Pan oeddwn i'n blentyn, byddai'n rhaid i'm mam chwalu'r adeilad hwn yn bur aml, gan mai uchelgais fy mywyd, y pryd hwnnw, oedd medru ymwthio i mewn i'r silff fawr hon. Llawer tro y tynnodd fy mam y powliau allan a rhoi clustog neu ddwy ar y llawr ac yng nghongl y silff er mwyn rhoi lle cynnes a chysurus imi yng ngwaelod y dresel. Yno, â'r derw du yn furiau o'm cwmpas, y cuddiwn yn aml pan ddeuai fy nhad adref o'r chwarel; caewn fy llygaid, gan gredu, am na welwn i ef, na welai yntau mohonof innau.

Ni chymerais i ddiddordeb mawr yn llestri'r hen dresel hyd onid oeddwn tua deg oed. Un diwrnod, deuthum adref o'r ysgol â'm gwynt yn fy nwrn, gan ofyn i'm mam dynnu un o'r platiau-pren-helyg i lawr imi gael syllu arno. Miss Jones, f'athrawes yn Standard III, a adroddasai'r stori sydd yn y patrwm wrth y dosbarth, a brysiais innau adref i'w dweud wrth fy mam. Ceisiais ei chofio, rai dyddiau'n ôl, i'w hadrodd wrth Wil, hogyn Jim ac Ella, ond yr oedd yn amlwg na feddyliai Wil lawer ohoni. "Twt, stori i ryw hen gennod gwirion," oedd ei farn ef. Efallai fod Wil yn iawn, ond cofiaf i'r stori wneud argraff ar fy meddwl i — am fod fy mam mor falch o'r platiau, y mae'n debyg. Sut yr oedd yr hen chwedl yn mynd hefyd? Yn y plas ar y dde, a'r pren oraens yn llawn ffrwythau tu ôl iddo, a choeden yr afal gwlanog, arwydd priodas a hir ddyddiau, gerllaw, trigai pendefig a'i unig ferch, Koong-Se. Penderfynodd ei rhoddi'n wraig i Ta-Jin, henwr cyfoethog yn ei lys, ond un diwrnod, gwelodd ei ferch a'i glerc, Chang, yn caru o dan y pren oraens, a chlywodd hwy'n tyngu y byddent yn ffyddlon i'w gilydd byth. Gyrrodd y pendefig Chang i ffwrdd ar unwaith, a chododd glawdd o amgylch y plas i'w gadw ymaith. Llifai afon gerllaw'r plas, ac un noson, pan syllai Koong-Se yn drist drwy'r ffenestr ar y dŵr yn llithro'n araf oddi tani, gwelodd gneuen goco'n nofio ar ei wyneb. Brys- iodd i lawr at yr afon, ac wedi iddi gael gafael yn y gneuen, darganfu fod ynddi neges oddi wrth ei chariad, Chang. "Pan syrth blagur yr helygen i'r llawr," meddai'r nodyn, "fe sawdd dy gariad ffyddlon gyda blodau'r lotus o dan y dŵr. "Dychrynodd hithau, ac ysgrifennodd ateb ar dabled o ifori a'i ollwng i nofio ar wyneb yr afon. "Onid yw'r amaethwr call," oedd ei neges i Chang, "yn casglu'r ffrwyth sydd ar gael ei ddwyn? "Neidiodd Chang at y gwahoddiad hwn i'w hachub o afael Ta-Jin, a daeth yno i'r plas yn ddistaw bach, liw nos, i'w dwyn hi ymaith. Dihangodd y ddau ar hyd y llwybr a redai dan gysgod y pren helyg a thros y bont tua bwthyn dinod garddwr y plas. Yno y cuddiasant am amser cyn dianc mewn cwch i gartref Chang ar yr ynys a ddangosir yng nghornel chwith y plât. A'r blwch o drysorau a ddug Ítoong-Se gyda hi yn gefn iddynt, ac athrylith Chang fel amaethwr yn troi tir yr ynys y ffrwythlonaf dan haul, aeth y su amdanynt ar led ac i glustiau'r pendefig yn y plas. Hwyliodd gyda'i filwyr tua'r ynys, gan fwriadu dwyn ei ferch yn ôl a'i rhoi'n wraig i Ta-Jin. Lladdwyd Chang ganddynt, ond rhoes Koong-Se ei chartref ar dân, gan ei llosgi ei hun i farwolaeth yn y fflamau. Troes y duwiau'r cariadon yn ddwy durtur, a dyna lle maent, yn y llun sydd ar y plât, yn hofran yn llawen yn yr awyr uwchben y plas a'r pren helyg a'r bont a'r bwthyn a'r cwch a'r ynys, yr olygfa a fu'n gefndir i ddrama fach brudd eu carwriaeth hwy.

Gwn y cymer 'Meri Ifans bob gofal o'r hen dresel a'i llestri, ac ar ôl ei dyddiau hi, bydd Ella yr un mor garedig wrthynt. Wedi i'r ddwy gario'r llestri ymaith mewn basged ddillad fawr, brysiodd Meri Ifans yn ôl i ddiolch imi. Ond prin y medrai ddweud gair, a chronnai'r dagrau yn ei llygaid.

"'Wna' i ddim trio diolch i chi, John Davies, meddai o r diwedd. "Mae'r hen dresal a'r llestri mor werthfawr. 'Fedra' i ddim meddwl am eiria' i ddiolch i chi, wir."

Rhyfedd mor arwynebol yw ein syniadau am werth! Y mae'n rhaid inni gael gweld pethau â'n llygaid a'u cyffwrdd â'n dwylo cyn eu galw'n werthfawr. I Meri Ifans y mae gwerth aruthrol yn y dresel, ond tybed a oes ynddi'r ganfed ran o werth y caredigrwydd a ddangosodd hi i'm mam a minnau? Bu llawer o bobl yn synnu a rhyfeddu at y platiau a'r jygiau cain yn ystod y dyddiau diwethaf yma; ond ni welai neb ddwylo caredig Meri Ifans yn paratoi pryd o fwyd imi neu'n glanhau o amgylch yr aelwyd. Efallai, wedi'r cwbl, mai mewn cymwynas seml y mae'r gwir werth, ond bod mwgwd ar ein llygaid ni oll. Gallwn roddi pris ar blât neu jwg: tybed ai'r pethau na fedrwn ni gynnig pris arnynt sydd o wir werth?

O dŷ fy nhaid a'm nain ym Môn y daeth y dresel yma. Rhyw saer gwlad tuag Amlwch a'i lluniodd hi dros gan mlynedd yn ôl ar gyfer tad fy nhaid, a hi oedd brenhines cegin dlodaidd y tyddyn bach lle magwyd fy nhaid. Wedi iddo dyfu'n llanc a phriodi, dug ei wraig, geneth o Bensarn gerllaw, adref i fyw i'r tyddyn, ac yno y ganwyd eu dau blentyn—fy nhad a'm Hewythr Huw. Mewn tlodi mawr y magwyd hwy, er y llafuriai fy nhaid a'm nain yn galed ofnadwy. Fy nain a ofalai am ddwy fuwch a dau fochyn a thri dwsin o ieir y tyddyn; gweithiai fy nhaid ym mwnglawdd Mynydd Parys. Gweithiasai yno er pan oedd yn wyth oed, gan ennill, i ddechrau, rôt y dydd o ddeuddeg awr. Nid oedd ond deuddeg oed pan aeth "i lawr" i gloddio'r copr, ac yno y llafuriodd fel caethwas am weddill ei oes. Llawer "Sadwrn setlo" y dôi adref heb ddimai goch ar ôl mis o waith melltigedig o galed; daliai'r meistri arian yn ôl o'r cyflog am ganhwyllau a phowdwr a minio'r ebillion a chodi'r mŵn o'r gloddfa. Yn wir, ar ddiwedd ainbell fis, troai fy nhaid tuag adref mewn dyled i'r gwaith, gan fod costau gwarthus hyn yn fwy na'r arian a enillasai ef mewn mis o chwysu ac ymdrabaeddu yn nyfnderoedd y ddaear. Ceisiai fy nain ei berswadio i adael y lle, ond nid oedd bywoliaeth yn y tyddyn a'i dri chae bychain, llwm, a rhaid oedd cael bwyd iddynt hwy ac i'w dau o blant. Felly, o ddydd i ddydd, o wythnos i wythnos, âi fy nhaid druan i lawr siafft y 'Coronation' i'w ladd ei hun wrth geisio ennill tamaid i'w deulu bach. A phob bore am chwech, yn y Cyfarfod Gweddi a gynhelid yn yr efail ar yr wyneb, diolchai i Dduw iddo fedru cadw ei blant rhag llwgu.

Penderfynodd fy nhad nad âi ef i afael gorthrwm y gwaith copr. Crwydrai llawer o ddynion o'r ardal i weithio yn chwareli Arfon, er bod y cyflogau yno'n druenus o fychain a'r damweiniau'n aml. Ymysg yr anturwyr hyn yr oedd Edward Morus, cymydog fy nhaid — 'Ned yr Injian', fel yr adnabyddid ef yn gyffredin. Buasai ef unwaith yn "landiwr" yn codi mŵn i fyny o Siafft y Coronation; ond yr oedd yn ddigon medrus hefo peiriannau i ennill lle fel gyrrwr peiriant yn chwarel Llanarfon. Talai ymweliad â'i hen ardal ym Môn weithiau, ac ar un o'r troeon hyn yr awgrymodd i'm tad, hogyn deuddeg oed y pryd hwnnw, fynd i fyw ato ef a dechrau gweithio yn y chwarel. Neidiodd yntau at y cynnig, a chafodd groeso a chysur ar aelwyd Edward a Leusa Morris. Ymunodd ei frawd, F'ewythr Huw, ag ef ymhen rhyw ddwy flynedd, ac er nad enillent ond digon i gadw corff ac enaid ynghyd, llosgai rhamant y bywyd a'r amgylchfyd newydd yn fflam yn eu calonnau. Aent adref i Fôn unwaith bob mis, ar nos Wener Cyfrif Mawr, yn llawn o hanesion am y chwarel, a chludent yn ôl i Lanarfon gowlaid o gynnyrch y tyddyn — ymenyn ac wyau a chig moch a phob math o bethau y buasai fy nain yn eu casglu iddynt am fìs cyfan.

Gweithiodd fy nhad yn y chwarel am bymtheng mlynedd cyn ennill digon o arian i feddwl am briodi. Yna, pan oedd yn saith ar hugain, aeth â'm mam adref gydag ef un nos Wener. Hoffodd fy nhaid a'm nain hi ar unwaith, a mawr fu ei chroeso yn y tyddyn. Ond er y croeso a'r sirioldeb i gyd, teimlai fy mam fod rhyw gwmwl yn yr awyr.

"Mae 'na rywbath yn poeni dy dad a'th fam, Robat," meddai wrth fy nhad. "Be' ydi o, tybed?"

"Methu'n lân â gwybod be' i'w roi yn anrheg priodas inni y mae nhw. 'Does ganddyn' nhw ddim modd i brynu dim o werth. Mi ddaru nhw benderfynu gwerthu'r ddau fochyn, ond mae prisia' moch yn gynddeiriog o isel 'rŵan. 'Wyddon' nhw yn y byd mawr 'ma be' i'w wneud."

"'Does dim isio iddyn' nhw chwilio am ddim inni," "Nac oes, ond . . ."

Clywais stori'r prynhawn Sadwrn hwnnw droeon gan fy mam. Aethai hi a'm tad am dro drwy'r caeau, a phan ddychwelodd y ddau, dyna lle'r oedd fy nhaid a'm nain yn synfyfyrio wrth y tân.

"'Rydan ni wedi bod yn meddwl . . ." meddai fy nhaid o'r diwedd.

"Ydan," meddai fy nain.

". . . be' rown ni i chi yn anrheg wrth briodi."

Bu tawelwch, a'm taid yn syllu'n drist a breuddwydiol drwy ffenestr y tyddyn. Yna troes ei lygaid at yr hen dresel, ac edrychodd fy nain yn hir i'r un cyfeiriad. Haerai fy mam, pan adroddai'r stori, mai'r foment honno y gwawr- iodd ar eu meddwl y syniad o'r dresel fel anrheg. Gwenodd fy nain arno, gan nodio'i phen.

"Meddwl yr oeddan ni . . ."

"Am y dresal, " meddai fy nain.

"'Rargian fawr, 'chewch chi ddim rhoi honna inni!" meddai fy mam.

"Mi fydd yn dda inni gael 'i lle hi," oedd dadl fy nain. "Mae hi'n rhy fawr i'r gegin yma, ac mi fydd gynnoch chi ddigon o le iddi."

"Mae Wil Prisiart yn mynd i'r Borth hefo'i drol bob dydd Llun, " meddai fy nhaid, "ac mi geiff o fynd â hi. Mi a' i hefo fo i weld 'i bod hi'n cael 'i rhoi'n saff ar y cwch. Mae Wil yn 'nabod y rhai sy'n cario yr ochor arall i'r Fenai, ac mae o'n siŵr o fedru trefnu hefo nhw."

Ofer fu dadlau eiddgar fy nhad a'm mam, ac ymhen wythnos, cyrhaeddodd y dresel Lanarfon yn ddiogel yn nhrol rhyw ddyn o Fangor. Mynnodd fy nhaid dalu costau'r cludo, ac ymhen pythefnos, pan aeth adref wedyn, y darganfu fy nhad fod y ddau fochyn wedi eu gwerthu. Cafodd yntau a'm Hewythr eu ffordd, yn ddistaw bach, trwy brynu dau i gymryd eu lle.

Rhaid imi ddweud stori'r hen dresel wrth Meri Ifans ac wrth Ella — ond y mae'n bur debyg iddynt ei chael o'r blaen gan fy mam. Dyma Meri Ifans yn dod yn ei hôl — i gymryd gofal o agoriad y tŷ, y mae'n debyg.

* * * * * * *

Chwarae teg i Mrs. Humphreys, gwnaeth le hynod gysurus imi yma yn fy llety. Eisteddaf yn y gadair freichiau y byddai fy nhad mor hoff ohoni, a'r ochr arall i'r aelwyd y mae cadair-siglo debyg iawn i'r un a oedd gan fy mam. Disgleiria tanllwyth gwresog yn y grât, ac anodd fyddai i neb ddod o hyd i le tân mor loyw ac mor lân. Y mae powlen â'i llond o ffrwythau ar y seld acw, ac ar y pen arall gawg yn dal blodau. Pan ddeuthum yma, ychydig ddyddiau'n ôl, i weld yr ystafell, soniais wrth Mrs. Humphreys na hoffwn y mil a myrdd o deganau ar fwrdd a seld a silff-ben-tân: safwn yng nghanol anialwcher o y parlwr Cymreig, anialwch o anrhegion o'r lle yma a'r lle arall, o glustogau, a lluniau'r teulu, a phob math o geriach. Yr oedd meddwl am fyw yn yr ystafell yn hunllef arnaf, er y gwyddwn fod Mrs. Humphreys yn dalp o garedigrwydd. Ond erbyn heddiw, cliriwyd y llanastr: aeth yr anrhegion o Landudno a Lerpwl, o Bwllheli a Phenmaenmawr, i'r lloftydd, y mae'n debyg, a rhoed lluniau'r cefndyr a'r cyfnitheroedd a'r ewythrod a'r modrybedd oll ar furiau ystafelloedd eraill. Erbyn hyn, ar y silff-ben-tân, gosodwyd y llun o'm mam a'm tad a minnau, y llun hwnnw a dynnwyd yng Nghaernarfon pan oeddwn i tua chwech oed. Eistedd fy nhad i fyny fel procer, gan blethu ei ddwylo ar ei wasgod a chan agor ei lygaid fel petai'n ceisio gweld ei dalcen ei hun. Y mae fy mam hefyd yn annaturiol o stiff. Saif mor syth â phlisman wrth ochr fy nhad, a'i llaw dde ar ei ysgwydd a rhyw drem herfeiddiol yn ei llygaid. Siwt llongwr sydd amdanaf i, a safaf fel soldiwr tun wrth ochr fy nhad, fy ngwallt wedi ei wlychu dipyn a'i gribo i lawr ar fy nhalcen, fy nwylo'n dynn wrth fy ochrau, a golwg wedi sorri ar fy wyneb. "Attention," y mae'n debyg, oedd y gorchymyn a roed i'r soldiwr bychan hwn, a safodd yntau'n stond ac anfoddog am ennyd. Ar y silff-ben-tân yn y parlwr y cofiaf i'r llun hwn bob amser, a phan drowyd yr ystafell honno'n ystafell wely i'm Hewythr Huw, mawr fyddai'r hwyl a gâi ef pan ddigwyddai fy mam dynnu'r llwch oddi ar y silff. "Sut 'roeddat ti'n teimlo wrth orfod arestio Robat, Elin?" a "Gwylia rhag i'r waxworks 'na ddechra' toddi yn dy law di" a "Cymer ofal, Elin; mae hwnna'n lun go iawn, wel'di" a sylwadau tebyg a ddôi o enau f'ewythr. Ond câi fy mam dalu'r pwyth yn ôl trwy gyfeirio at lun F'ewythr Huw ar y pared wrth ochr y ffenestr.

Deuthum â'r llun hwnnw hefyd gyda mi yma, a hongiwyd ef ar y mur acw. Oni bai i chwi gael gwybod ymlaen llaw mai F'ewythr Huw ydyw, prin yr adwaenech ef. Tynnwyd y llun yn Lerpwl pan benderfynodd F'ewythr Huw a Ben Lewis, ei bartner yn y chwarel, fynd i America i wneud eu ffortiwn. Aethent i Lerpwl am ychydig ddyddiau, pan fu streic yn y chwarel, i chwilio am long, ac un diwrnod, i lawr wrth un o'r dociau, troes Ben yn sydyn at f'ewythr.

"Miloedd ar filoedd o fìlltiroedd tros y môr, Huw," meddai.

"Y?"

"A 'fydd neb yn ein cofio ni, wel'di."

"Be' sy'n dy boeni di 'rŵan, Ben?"

". . . Ddim yn cofio sut siâp oedd ar ein hwyneba' ni na dim. 'Does gan yr hen wraig ddim llun ohona' i o gwbwl, fachgan. 'Falla' mai yn Merica y byddwn ni farw, wel'di, a 'fydd gan neb yn Llanarfon yr un syniad sut rai oeddan ni, ddim syniad yn y byd. 'Oes gan Robat ac Elin lun ohonat ti?"

"Nac oes, ddim un."

"Rhaid inni fynd i dynnu'n llunia', Huw. Ac mi postiwn ni nhw adra cyn diwadd yr wsnos."

Ond ni phostiwyd y lluniau adref. Darfu'r streic, a dychwelodd y ddau anturiaethwr y Sadwrn hwnnw, yn barod i ailgydio yn eu gwaith fore Llun. Dygasant y lluniau gyda hwy, a chafodd fy mam a'm tad, yn ôl a glywais droeon, lawer o hwyl uwchben yr un o'm hewythr. Gwylltiodd yntau a thaflu pump o'r hanner dwsin i'r tân. Ond cadwodd fy mam yr un a roddwyd iddi hi yn saff, ac ymhen rhai misoedd, heb yn wybod i'm hewythr, trefnodd i'r llun gael ei fwyhau, a'i osod yn y ffrâm ddu acw. Ceisiai F'ewythr Huw ei chymell yn bur aml i'w ddistrywio neu, o leiaf, i'w guddio, ond ni thyciai ei berswâd ddim.

"Pam ydach chi ddim yn licio'r llun acw, F'ewyrth Huw? "gofynnais iddo un diwrnod.

"Nid un fel 'na ydi d'ewyrth, wel'di. Gobeithio hynny beth bynnag. 'Welist ti'r fath swanc erioed? Colar big, tei crand ofnadwy, tsiêt fawr a styd aur ynddi hi, tsiaen ar draws fy ngwasgod, blodyn yn fy nghôt — be' goblyn oedd yn bod arna' i, John bach? 'Roedd 'na lot o swanc o gwmpas Ben Lewis yr adag honno, a phan aethom ni i'r lodging i baratoi ar gyfar tynnu'r llunia', mi allet daeru bod Ben ar gychwyn i briodas. 'Wnawn i mo'r tro o gwbwl ganddo fo, ac fe fu'n rhaid iddo gael rhoi benthyg colar a tsiêt a styd a thei imi. Diaist i, 'ron i'n teimlo mod i wedi gwneud fy ffortiwn cyn cychwyn i Mericia, fachgan! 'Fûm i 'rioed mor anghyffyrddus yn cychwyn i unman. A dyna'r tsiaen watch 'na ar draws fy ngwasgod i. Ben gafodd dynnu 'i lun gynta', ac ar ôl iddo orffan, dyma fo'n sefyll ar ganol yr ystafell i 'sbìo arna' i. 'Mi wnei di'r tro, Huw,' medda' fo ymhen tipyn, 'ond iti gael y blodyn 'ma yn dy gôt a'r tsiaen aur 'ma ar dy wasgod.' Ac mi wnaeth imi wisgo'r blodyn a'r tsiaen oedd ganddo fo, ac 'roedd o a'r dyn-tynnu-llunia' yn deud 'mod i'n edrach yn rêl gŵr bonheddig. 'Falla' 'mod i, ond 'ron i'n teimlo fel clown."

Y ddwy gadair, y lluniau hyn, yr hen liain pinc ar y bwrdd, y llyfrau a'r hen Feibl mawr ar y silffoedd gyferbyn â mi, y llestri rhosynnog yn y cwpwrdd acw yn y gornel — teimlaf yn bur gartrefol wrth edrych o gwmpas yr ystafell hon. Rhaid imi gadw draw o gyffiniau'r hen dŷ gymaint ag a allaf, a bodloni ar fy mywyd newydd yma hefo Mrs. Humphreys a'i merch fach, Gwen. Pan ddof adref o'r chwarel ddydd Llun, y mae'n debyg y bydd fy nhraed am fy nhywys ymlaen yn reddfol heibio i'r ystryd hon i gyfeiriad yr hen gartref, ond bydd yn rhaid imi ddysgu llwybr newydd iddynt, bellach.

Ni theimlwn yn drist yn yr hen dŷ wrth wylio'r dodrefn yn cael eu cludo ymaith; yn wir, yr oeddwn yn falch o weld y gwaith o'u chwalu'n dyfod i ben. Ond pan ddeuthum allan hefo Meri Ifans i gloi'r drws er mwyn rhoi'r agoriad yn ei gofal hi, daeth rhyw bwl ofnadwy o hiraeth trosof. Yr wyf yn ŵr gweddol gryf, a rhoes tair blynedd ar hugain o weithio yn y chwarel rym yn fy mreichiau, ond ni fedrwn yn fy myw droi'r agoriad yn y clo. Cwynai fy mam weithiau fod y clo braidd yn anystwyth, ond trown i'r agoriad iddi yn y nos yn berffaith rwydd, gan chwerthin am ei phen, Heddiw, myfi a gwynai am y clo.

Rhois yr agoriad i Meri Ifans, a gofynnais iddi fy ngadael am ennyd wrthyf fy hunan o flaen drws y tŷ gwag. Gwelwn y J.D. mawr a naddwyd gennyf, yn hogyn, ar lechen y ffenestr, ac uwchlaw iddo, wydr rhwth y gegin ddigysur. Eisteddais am ennyd ar y llechen a syllu ar hyd llwybr y cefn. Nid oedd pwced wrth y feis na sebon na chadach ar silff ffenestr y gegin fach; aethai pob arwydd o fywyd ymaith. Ym mhen pellaf y tipyn gardd, yn barod ar gyfer y drol-ludw, wele'r pentwr o ysbwriel—papurau, ffrâm a gwydr toredig rhyw lun go ddienaid, hen fasged-deithio â'i gwellt wedi dechrau pydru, un neu ddau o deganau diwerth, sosban â thwll ynddi—fel broc môr wedi'r trai. Syllais yn hir ar y brwsh-esgidiau ar fin y pentwr, gan gofio fel y mynnai fy mam lanhau esgidiau fy nhad a minnau bob nos. Aml y bu hi'n ddadl rhyngom ar y pwnc, ond i ddim pwrpas: dychwelai fy nhad a minnau'n anfodlon i'r gegin "o'r ffordd". Noswaith ar ôl noswaith, deuai i'r gegin fach sŵn y brwsh ar yr esgidiau, ac edrychai fy nhad a minnau braidd yn anesmwyth ar ein gilydd, er y gwyddem nad oedd modd cymell fy mam i roi'r gwaith i un ohonom ni. Taniai fy nhad ei bibell yn ddieithriad pan ddeuai'r sŵn.

Codais oddi ar y llechen oer, a throi tua'r ddôr. Swniai fy nghamau'n drymion ar y llechi o dan fy nhraed, ac yn araf a phrudd yr agorais ac y caeais y ddôr. "Paid â chlepian yr hen ddôr 'na John," fyddai geiriau fy mam yn aml pan frysiwn o'r tŷ i rywle, ond heddiw caeais hi'n dawel a gofalus iawn. Rhywfodd, daeth y syniad i'm meddwl fod fy mam yn fy ngwylio ac yn gwrando am sŵn y glicied. Er fy mod i'n gapelwr mor selog, ni bûm erioed yn grefyddwr dwys fel fy nhad; ni feddyliais fawr ddim am anfarwoldeb a'r byd, os oes byd, tu draw i'r llen. Rhyw fyw o ddydd i ddydd y bûm, heb boeni am y problemau mawrion y byddai fy nhad a Mr. Jones yn sgwrsio mor ddifrifol yn eu cylch. Ond heddiw, pan godwn fy mawd oddi ar glicied y ddôr, gwyddwn fod fy mam yn clywed y sŵn.

Gwell imi gadw i ffwrdd o'r hen dŷ, bellach. Daw eraill i fyw ynddo, dodrefn newydd i'w ystafelloedd, lleni dieithr ar ei ffenestri, lleisiau a chamau gwahanol o'i gwmpas ef. Pe crwydrwn ar hyd lôn fach y cefn tuag at y ddôr, gwn y disgwyliwn glywed y drws yn agor a'm mam, a glywsai sẃn fy nhroed, yno i'm croesawu. Mor aml yr agorai'r drws imi pan ddyneswn at y ddôr! Gwnaf, mi gadwaf draw, am gyfnod beth bynnag.

Gynnau, galwodd Glyn, fy mhartner yn y chwarel, am funud. "Tyd, gwna dy hun yn barod, was," meddai. "'Rydan ni'n dau yn mynd i Gaernarfon am swae."

Gwyddwn mai ffordd Glyn o wneud imi ymysgwyd oedd hon, a theimlwn yn ddiolchgar iddo am ddyfod i'm tynnu ymaith oddi wrth fy atgofion. Nid oedd am roddi cyfle imi, ar fy niwrnod cyntaf fel hyn yn fy llety, i bendwmpian wrth y tân.

"O'r gora', Glyn," meddwn. "Mi ofynna' i i Mrs. Humphreys baratoi tamaid o ginio inni'n dau, ac wedyn mi ddaliwn fws hannar awr wedi un."

"Cinio? 'Rydan ni'n mynd am swae i Gaernarfon, 'ngwas i, a chychwyn ymhen chwatar awr."

"Ond gwell inni gael pryd o fwyd cyn mynd."

"'Wyt ti'n cofio'r platiad o ham gawsom ni yn y caffi hwnnw ddeufis yn ôl? Mi gawn ni ginio yn fan'no, ac wedyn mi awn ni i'r pictiwrs pnawn 'ma. Te a digon o fara-brith, ac ar ôl hynny, i'r syrcas sy yn y Pafiliwn. Tyd; deffra. Mae arna' i isio picio i siop y cemist am funud . . ."

"'Rhywun yn sâl acw, Glyn?"

"Dic bach, ond dim o bwys. Tipyn o annwyd ar 'i frest o . . . 'Fydda' i ddim chwinciad."

Fe ddaw yn ei ôl ymhen ennyd, a rhaid inni frysio i ddal y bws. Gwna, fe wna diwrnod yng Nghaernarfon les imi, yn lle fy mod yn pendrymu uwch fy atogofion fel hyn o hyd. O'r gorau, awn i'r dref am swae!