Owain Aran (erthyglau Cymru 1909)/Yr Athraw
| ← Y Bardd Parod | Owain Aran (erthyglau Cymru 1909) gan Edward Williams (Llew Meirion) |
→ |
III. YR ATHRAW.
AR ol ymadawiad y Parch. Owen Evans o Ryd y Main, ni cheid ond ysgol nos yno, yr hon a gedwid gan un o'r enw Robert Richards o'r Brithgwm, hyd nes, fel y dywedwyd, i'r ysgol bresennol gael ei hadeiladu a'i hagor yn y flwyddyn 1855. Nid oedd athrawon trwyddedig yn hawdd eu cael yr adeg honno; ond caed allan fod llanc pedair ar bymtheg oed yn Nolgellau yn meddu ar ddawn neillduol mewn dysg, ac yn o debyg o wneyd y tro, a thrwy dipyn o berswadio cafwyd gan Owain i ymgymeryd â'r swydd o fod yn ysgolfeistr. Mae yn debyg mai Mr. R. O. Williams yr ysgolfeistr a'i cymhellodd i fyned, am y gwyddai y gŵr craffus hwnnw feallai fwy am Owain nag odid neb. Yr oedd Rhyd y Main yr adeg hon wedi cael blas ar addysg, ac yn llawn awydd am wneyd eu goreu dros yr ysgol newydd. Nid oedd Owain wedi cael unrhyw hyfforddiant fel athraw; ond yn fuan y mae yn dangos yn hynod eglur fod y gallu a'r ddawn i gyfrannu addysg yn gref ynddo. Gwrandawer ar un o'i ddisgyblion yn ei ddarlunio yn y cymeriad o ysgolfeistr,—
"Daeth Owain Aran i gadw ysgol ym Mryn Coedifor pan oedd yn bur ieuanc. Efe oedd yr athraw cyntaf a fu yn yr ysgol honno. Nid oedd yn athraw trwyddedig; er hynny, meddai ar holl gymhwysderau athraw llwyddiannus. Yr oedd yn deall i'r dim pa fodd i gyfranu addysg i'r plant, ac yr oeddynt yn dysgu popeth dan ei ofal, megis heb yn wybod iddynt eu hunain. Byddai yn chwareu gyda'r plant yn adeg chwareu, ac yr oedd drwy hynny yn eu denu i'w garu ac ufuddhau iddo ymhob peth. Ymledodd ei glod fel ysgolfeistr yn fuan drwy yr holl ardal, a byddai amryw o rai hynach na phlant am fis neu ddau yn y gaeaf yn dyfod i'w haddysgu, yr hyn a fu o fantais fawr iddynt."
Nid wyf yn meddwl y gellid cael gwell tystiolaeth i'w allu hyd yn oed gan Arholwr y Llywodraeth na'r dystiolaeth yna o eiddo ei ddisgybl talentog Graienyn. Yn fuan wedi dechreu ar ei waith fel ysgolfeistr dyddiol daeth dirprwyaeth gref ato i ofyn iddo sefydlu dosbarth er meistroli gramadeg a rheolau barddoniaeth gaeth yn fwy trwyadl, ac y mae dosbarth lliosog yn cael ei ffurfio, a dyma dystiolaeth Graienyn eto am dano yn y cysylltiad hwn,―
Ond er cymaint ei glod fel ysgolfeistr, yr oedd yn tynnu llawn cymaint o sylw fel bardd a llenor. Yr oedd yn gynghaneddwr cywrain ac yn englynwr da cyn ei fod yn bymtheg oed. Bu ganddo ddosbarth yn y gaeaf yn dysgu gramadeg a rheolau barddoniaeth. Yr oedd amryw o aelodau y dosbarth hwnnw yn ddynion mewn oed; er hynny yr oeddynt yn yfed ei addysg fel plant; ac y mae yr adgof am y dosbarth yn beraidd a dymunol, er fod y rhai a'i mynychent wedi mynd bron i gyd i ffordd yr holl ddaear; a gallaf ddweyd erbyn hyn, 'mai myfi yn unig a adawyd i fynegi hyn i chwi.' Yr oedd gan Owain Aran dalent arbennig gyfrannu addysg, ac yr oedd hwyl a mynd ar bob peth a gymerai mewn llaw; a bu ei lafur yn foddion i godi ysbryd llenyddol a barddonol uchel yn yr ardal, y fath na welwyd na chynt na chwedyn. Yr oedd yn fardd naturiol; ond er cymaint ei serch at farddoniaeth byddai yn cynghori ei ddisgyblion bob amser i beidio rhoddi eu holl feddwl at farddoniaeth; ond yn hytrach i ymroi â'u holl egni i ddysgu yr iaith Saesneg a phethau bendithiol eraill.
Dyma dystiolaeth llenor galluog arall a fu dan addysg Owain yn y dosbarthiadau hyn, yr hwn a fu yn parotoi ei hun ar ol hyn i fod yn ysgolfeistr, ond a newidiodd ei feddwl, ac aeth i'r weinidogaeth, ac a fu yn weinidog llwyddiannus am lawer o flynyddoedd, a hwnnw oedd y Parch. John Eiddon Jones. Dyma a ddywed y gŵr hwnnw,—
Mewn canlyniad i'r dosbarthiadau hyn trodd y myfyrwyr allan yn gyfansoddwyr da yn y mesurau caethion, a chynyrchwyd ysbryd barddonol a llenyddol yn y gymydogaeth na welwyd yn fynych ei fath, fel y daeth yr ymdrechfa am gyfansoddi englyn yn y cyfarfodydd llenyddol yn bwnc y teimlid y dyddordeb mwyaf ynddo gan y gymydogaeth.
Chwarel Cynddelw, onide? O'r nifer mawr a allesid enwi o'r rhai a fynychent y dosbarthiadau hyn, yr oedd Graienyn; Clynog; Robert Roberts, Carleg; Griffith Edwards; Hugh Edwards; Robert Pugh (Blodeuyn Mawrth); Helygog; Ieuan Alchen; Gutyn Ebrill; Dafydd Ifans, Nant y Gwyrddail, &c. Yr oedd Owain yn un bur ofalus am drylwyredd yn ei ddisgyblion, a gallai geryddu yn gystal ag hyfforddi. Cymerwn yr hanesyn hwn yn engraifft,―
"Un noson, yn y dosbarth barddonol, rhoddai yr athraw dipyn o gerydd i un o'i ddisgyblion, am fod gwall cynghanedd yn ei englyn. Bore drannoeth, yr oeddynt yn cyfarfod â'u gilydd, a rhag i'r disgybl dorri ei galon cyfarch— odd yr athraw ef fel hyn,—
'Go rywiog yw yr awen—gan William,
Gwn olwg ei dalcen,
Ei lewyrch wyneb lawen,
Un llun a bardd yn ei ben.'
Bu y cyfarchiad yna yn foddion i'r disgybl hwnnw wneyd mwy o ymdrech nag erioed i ennill cymeradwyaeth ei feistr, drwy wneyd gwell gwaith. Ac fel yna yr ymddygai bob amser at ei ddisgyblion; os byddai raid archolli wrth geryddu, gofalai am fod y feddyginiaeth wrth law, felly nid oedd y perygl lleiaf i'r un o honynt dorri ei galon. Byddai ei holl gyfarwyddiadau yn eglur, a'i ddull o ddweyd yn hyderus a chalonogol."
Deallai i'r dim pa fodd i argraffu ar feddyliau ei ddisgyblion amcan ac ystyr hyd yn oed atalnodau yn eu perthynas a chywirdeb llenyddol. Cymerai fwrdd du, a thynnai ar hwnnw ffurfiau y gwahanol arwyddion, megis rhyfeddnod, holnod, neu ofynnod, sillgoll, &c., ac yna y mae yn eu hesbonio o un i un fel hyn. Tynnai lun neu ysgrifennai arwydd holnod neu gwestiwn. Yna esboniai ef mewn englyn,―
(?) Wele fanwl ofyneb,——hwn gofir
A ofyn am ateb;
Oes un mor ddall, anghall, heb
Dda weld fy nefnyddioldeb?
Yn nesaf Rhyfeddnod,—
(!) Rhyfeddnod yn bod, os bydd,—felly a
Fo, llais y darllenydd;
Trwy'n byd traws, ei achaws sydd
I'w gael o ben bwy gilydd!
Y Sillgoll (Apostrophe),—
(') Syller, y sillgoll sy i hollol—fod
I feirdd yn oddefol;
Tra hoff yw, er rhwystro'r ffol,
Anrhywiog dorri'r rheol.
Y Gwallnod,—
(^) Gwallnod roi'r yn benodol is geiriau,
Neu os gair diffygiol;
Yn y llinell ganlynol
Gwel y ceirair rhyw ^air ar ol.
Y Sernodau,―
(***) Sernodau'n ddiau gwnawn ddeawl—yn lle
Hen hyll air anfoesawl,
Bob amser sydd arferawl
Gan dduon gym'dogion ***.
Yna daw at y full stop,—
(.) Gweler yn awr, 'rwy'n galw, —yn ddi—ddadl
Ddiweddeb i sylw;
Ac yn union cân hwnnw
Da iawn ŷnt oll—dyna nhw.'
Tebyg na fu neb ag yr oedd ei gwmni yn hyfrytach i'w gyfeillion nag oedd cwmni Owain Aran i rai o gyffelyb anian— awd. Medd Graienyn,—
"Yr oedd ganddo allu eithriadol i ddifyru cwmni; a hynny efallai yn bennaf am ei fod yn englynwr mor barod a phert—yr oedd y cynghaneddion megis ar flaenau ei fysedd, a chyfansoddai faint a fynnai o englynion yn ddifyfyr, a byddai rhyw darawiad doniol, neu gynghanedd gywrain, neu wers bwrpasol ymhob un o honynt. Un min—nos yn yr haf yr oedd ef a dau gyfaill yn myned heibio ffermdy Dolgamedd. Aeth un o'r cyfeillion i'r ty ar neges, ac arosodd yntau a'r cyfaill arall yn y ffordd hyd nes y daeth allan. Wrth ei weled yn hir yn dyfod gwnaeth Aran yr englyn hwn,
"Y gwr, O, gwna drugaredd,―ti elli,
Tywyllwch sy'n cyrraedd;
Tro gwarthus, wallus ddi—wêdd
Dal gymaint yn Dolgamedd."
"Dro arall yr oedd ef a Mr. Robert Pughe a minnau (Graienyn) yn cael ein pwyso mewn clorian. Yr oeddwn i yn drymach o gryn lawer na'r un o'r ddau arall, ac yr oedd Robert Pughe ddeunaw pwys yn drymach nag Owain Aran, yr hwn a wnaeth yr englyn canlynol mewn munud,―
Rhyw ewin o ddyn, Owain yw,―ysgafn,
Aeth yng ngwysg ei gydryw;
Erthyl od wrth Wil ydyw,
A deunaw pwys o dan Puw.'
"Dro arall yr oedd ar ymweliad ag un o'r ffermdai yn yr ardal, a daeth un o'r merched, gan yr hon yr oedd ŵy iâr yn ei llaw i'r ty, a dywedodd, Mi roi i yr ŵy yma yn wobr i chi —os gwnewch englyn iddo fo.' Very well,' meddai yntau, ac wedi edrych o'i gwmpas am hanner munud, dywedodd,—
"E gâr rhai gael jwg i'w rhan—a phibell
A phob sothach aflan;
Ond prydydd o awenydd wan,
A gâr ŵy iâr, yw Aran.'
Fel yna, pa le bynnag yr ai, yr oedd y parodrwydd hwnnw a'i nodweddai yn ei wneyd yn ffafrddyn gan ei holl gydnabod. Yr oedd ei lafur tra yn Rhyd y Main i addysgu y werin a'i phlant, y pum mlynedd y bu yno, bron yn anhygoel. Cyfododd ddosbarth arall i addysgu egwyddorion cerddoriaeth, a meistrolodd llu o'i ddisgyblion y gangen honno i'r fath raddau nes aeth eu clod hwy a'u hathraw led led y wlad. Ymroddodd i'r gwaith yn yr ysgol ddyddiol nes iddo weled llwyddiant mawr arni, ac y mae ei englynion i "Sian Fach," un o'i ysgoloresau bychain a fu farw yn ieuanc iawn, yn dangos yn eithaf eglur, pa mor ddwfn bynnag oedd serch y plant tuag ato ef, nad oedd ei gariad a'i ymlyniad yntau ynddynt hwy ddim llai,—
ENGLYNION I SIAN FACH.
"Mae brathiad, gnoad egniol,—yng nghiliau
Fy nghalon hiraethol;
Gweld ymysg aelodau'n hysgol
Ryw un, dirion un, yn ol.
"Diau Sian sy'n dwys huno,—Sian fach,
Sy'n fud yn gorffwyso;
Onid trwm meddwl un tro
Na chaf mwy ond ei chofio?
Y ddoe, O laned oedd hon,—llawen wên
Llanwai'i hwyneb tirion;
Heddyw, nid llawn gwrid na llon
Yw ei dwyrudd, ond oerion!
Llawer gwaith y bu'n teithiaw—i'w hysgol,
Ni wnai esgus peidiaw;
Pur siriol f'ai prysuraw
Yno a'i llyfr yn ei llaw.
"Ie'r llyfr oedd ei hoff fri,—ac o'i llyfr
Cai ei llawn foddloni
Rhoi addysg bleser iddi,
Fe ddaliai'i holl feddwl hi.
"Pur rhwydd ai dros bob brawddeg,—yn ddiau
Yn y ddwy iaith wiwdeg,
Helaeth ddealltwriaeth teg
Mynsai Sian mewn Saesoneg.
"Da cofiai benodau cyfain,—a nid
Oedd ond naw o'i hoedran;
Ni cheid o ferch hyd y fan
Yn well am ddysgu allan.
"Ni fu'n faich i'r fenyw fechan―rifo
Rhyfedd symiau allan;
Ac am swm, prin caem i Sian
Ei chydradd mewn uwch oedran.
Hyd hoedl holl ieuenctyd y wlad,—on fydd
Am Sian fach yn wastad;
A'i dwylaw, er mewn daliad,
Mae'i hinc a'i phen mewn coffhâd.
"Er mai rhan fechan o fuchedd―welodd,
Nid a i wael annedd,
Ond rhawg i fwynhau trigfan hedd,
Yr hon na ddaw arni ddiwedd."
Yr ydym yn ei gael ymhen y pum mlynedd yn derbyn galwad daer i fod yn athraw yn y Bala, ac y mae yno drachefn yn ymdaflu o ddifrif i'r gwaith, a chymaint oedd eu gwerthfawrogiad o hono yno fel y maent yn gwneyd tysteb iddo ar derfyn blwyddyn a hanner o arosiad, cyn ei fyned i Fryneglwys, ger Corwen, i gadw ysgol. Ni bu ym Mryneglwys yn hir, gan iddo oeri a dechreu clafychu yno oherwydd anwyd a gafodd wrth fyned i blygain Nadolig mewn eglwys tua phedair milldir oddiyno. Yn gynnar yn 1863 y mae yn gorfod rhoddi yr ysgol i fyny; ac yn dyfod gartref i Ddolgellau i farw, yn ddyn ieuanc saith ar hugain oed. Bu yn dihoeni am rai misoedd, a gwelid yn amlwg fod y darfodedigaeth wedi ymaflyd ynddo, a bu farw yn Wnion Terrace, sef yr enw a elwid ar y rhes tai oedd yn gwynebu yr afon Wnion ger hen dollborth y Bont Fawr, cyn adeg y rheilffordd, Medi 18, 1863, yn saith ar hugain mlwydd oed. Yn 1875 cynygiwyd gwobr am hir a thoddaid ar ei ol gan Bwyllgor Eisteddfod Meirion, a derbyniwyd deg o gyfansoddiadau, a dyfarnwyd y pennill canlynol o eiddo ei gyfaill, ei ddisgybl, a'i edmygydd Graienyn, yn oreu,—
Llyncu da addysg wnai y llanc diddan,
Ei dasg anwyl oedd dysgu ei hunan,
A thrwy ei ferr—oes athraw fu Aran
Garai ddiwygio y rhai oedd egwan;
A thlos farddoniaeth lân—o'i ddwylaw gaid,
Dilynai'i enaid oleuni anian."
"Heddwch i'w lwch!"
Dolgellau.LLEW MEIRION.
NODIAD. Dylaswn ddweyd mai etching o waith Owain Aran ei hun yw y darlun a ymddangosodd uwchben y rhan gyntaf o'r ysgrifau hyn, a hynny drwy eistedd o flaen looking glass ac ardebu ei hun felly.—LL. M.