Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Doethineb Sem Llwyd

← Pwll y Gwynt

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Vital Spark →

PENNOD XX

Doethineb Sem Llwyd

MI gredaf fod Sem Llwyd cystal teip o'r mwynwr ag a gyfarfûm i erioed. Yr oedd yn fyr ac eiddil o gorff—ei wyneb yn felyn—llwyd a thenau—ei gefn yn crymu tipyn—ei fynwes yn bantiog, a'i anadl yn brin ac afrwydd—yntau'n pesychu'n dost—yn ysmocio o getyn byr—yn bwysig, gwybodus, a hunan—ddoeth, ac yn hen ŵr, o ran yr olwg, cyn cyrraedd ei drigain mlwydd oed. Yr oedd gan Sem doreth o wallt llwytgoch, nad oedd yn llaes, ond y gellid tybio na phrofodd erioed fin y siswrn, ond a ddeifid bob gaeaf gan y gwynt a'r rhew, yr un fath â'r gwrychoedd. Yr oedd ei lais yn gras—gryf, anghymesur, fel pe na buasai'n perthyn iddo ef ei hun, neu fel pe buasai wedi ei etifeddu yn ôl ewyllys rhyw berthynas ymadawedig, yr un fath â'r gôt a wisgai ar y Sul, oedd yn rhy fawr iddo o lawer. Oni bai y gwyddid yn sicr beth oedd oedran Sem, buasid yn tybied mai rhywun ydoedd o'r cynoesoedd a adawyd gan angau fel un rhy ddiwerth i'w gynhaeafu. Cofus gennyf fod rhyw syniad ffôl yn fy meddwl mewn perthynas i Sem—sef na fyddai farw, ac mai adfeilio o dipyn i beth a wnâi nes cyrraedd diddymdra. Yr oedd Sem yn hoff iawn o gymdeithas—nid yn gymaint er mwyn derbyn ag er mwyn cyfrannu addysg, ac fel pawb o'r hil ddynol, hoffai ymweled â'r teuluoedd a chymdeithasu â'r bobl a edmygai fwyaf ei ddoethineb. Tra'r oedd Pwll y Gwynt yn mynd," nid oedd Sem yn brin o gyfleusterau i ysgafnhau ei fynwes, er y byddai ymhlith ei gydweithwyr yn wyliadwrus iawn fel y dywedwyd eisoes. A pho fwyaf a fyddai'r newyn am wybodaeth, dyfnaf yn y byd y ceisiai Sem roi'r argraff fod digon o ŷd yn ei Aifft ef ei hun. Byddai hyn, weithiau, yn brofoclyd iawn, oblegid pan amlygid chwilfrydedd mwy na chyffredin am wybod rhywbeth, rhoddai Sem awgrymiad digamsyniol y gallai pe buasai'n dewis roddi'r holl wybodaeth a ddymunid, ac yna syrthiai i ddistawrwydd doeth, gan dynnu mwy o fwg o'i getyn a throi clust fyddar at bob cais a chwestiwn. Wedi i Bwll y Gwynt sefyll, deuai ambell fwynwr o eithafion y gymdogaeth—fel y daeth brenhines Seba gynt at Solomon, i wrando doethineb Sem, ac er na ddychwelai gyda'r un argraff ag a adawyd ar feddwl yr hen chwaer o Seba, nid oedd hyder Sem Llwyd yn adnoddau ei wybodaeth a'i ddoethineb fymryn yn llai nag eiddo Selyf.

Yr annedd nesaf i dŷ Sem Llwyd oedd y Twmpath, preswylfod hen gydnabod y darllenydd, sef Thomas Bartley. Drwy fod Sem, erbyn hyn, yn segur, nid an—fynych yr anrhydeddai y Twmpath â'i bresenoldeb. Gallasai gŵr heb fod mor syml â Thomas Bartley briodoli amcanion hunanol i ymweliadau Sem. Yr oedd Thomas, fel y cofia'r darllenydd, yn ŵr diddysg, difeddwl—ddrwg, ond hynod gydwybodol a darbodus. Ar yr olwg gyntaf gadawsai argraff ar y dieithr nad oedd yno i gyd." Ond yr oedd yn Thomas Bartley ryw fath o graffter anymwybodol a diffuantrwydd eglur i bawb a'i hadwaenai. Ei nodweddion mwyaf arbennig oedd cariad at yr hyn oedd syth, union, a theg, a charedigrwydd di-ben-draw. Yr hyn oedd yn Thomas a ddeuai allan, ac nid oedd ganddo ddim stoc wrth gefn, fel y tybid fod gan Sem Llwyd. Yn wir, anfynych y gallesid cael dau ŵr mor wahanol, fel y gwelir oddi wrth yr ymddiddan canlynol, a ddigwyddodd yn ystod un o'r ymweliadau y cyfeiriwyd atynt. Yr oedd Thomas, pan ddaeth Sem i mewn, newydd orffen rhoi clem ar esgid, ac yn prysur roddi black ball arni, gan wasgu sawdl yr esgid yn erbyn ei gylla, ac yn rhwbio yn egniol nes oedd gwythiennau ei dalcen cyn dewed â bys. Gan godi ei ben a chau un llygad, a dal ymyl yr esgid rhyngddo a'r gannwyll, ebe Thomas:

"Wel, Sem, lle buoch chi'n cadw, ddyn? 'Rydw i wedi bod yn ych disgwyl chi drw'r dydd. A chithe ddim yn gweithio, fase waeth i chi roi'ch clun i lawr yma na phendwmpian gartre. Ewch at y tân, Sem, mi fydda wedi gorffen yr esgid yma mewn dau funud, ag ono mi gawn smogen a mygòm."

"Raid i ddyn sy'n medru darllen, er i fod o allan o. waith, ddim pendwmpian, Thomas," ebe Sem.

"Twbi shwar," ebe Thomas, 'rydw i'n rhy at o feddwl bod pawb 'run fath â fi fy hun. Os na fydda i'n gweithio, ne'n smocio, ne'n byta, mi fydda'n cysgu; dyna'r pedwar peth ydw i'n neud yn yr hen fyd yma.

Rhw fyd go sâl fydde fo bydae pawb 'run fath â chi, Thomas," ebe Sem.

"Siampal!" ebe Thomas, "ac eto, 'rydw i reit cyfforddus, a 'dydw i ddim yn gweld y rheini sy'n sgolars yn rhw helynt o bethe—'rydw i lawn gystal fy off â'r rhan fwya ohonyn nhw—diolch i'r Brenin Mawr am hynny. Achos os ceiff dyn fwyd a diod ac iechyd, be chwaneg sy gynno fo isio?"

"Rydech chi'n anghofio, Thomas," ebe Sem, "fod gan ddyn feddwl ac enaid, ac y mae isio porthi'r enaid cystal â'r corff."

"Twbi shwar, ydech ddim yn meddwl 'y mod i mor ddwl â hynny, Sem? Achos i be 'ryden ni'n mynd i'r 'capel, 'blaw i gael profijiwns i'r ened? Deud yr ydw i, Sem, na feder dyn ddim byw ar ddoethineb. Achos dyma chi a finne, 'rwan, y fi'n ddyn dwl a chithe'n sgolor, ac er 'y mod i'n blwc hŷn na chi, mi gymra fy llw y pwysa i ddau ohonoch chi, Sem, er ych holl ddoethineb, achos 'rydech chi'n edrach mor dila, ddyn, a bydaech chi'n byw ar bot pâst," ebe Thomas.

Yn y fan hon goddiweddwyd Sem gan bangfa ofnadwy o besychu, a chyn i'r bangfa fynd drosodd yr oedd Thomas wedi rhoi ei waith o'r neilltu ac wedi eistedd gyferbyn â Sem, yr ochr arall i'r tân, ac yn edrych arno yn syn, ac ebe fe:

"Wyddoch chi be, Sem? 'daswn i ddim yn ych nabod chi, a gwbod bod ych chi 'run fath ddeng mlynedd yn ôl ag ydech chi 'rwan, faswn i'n rhoi'r un ffyrling am ych bywyd chi. Wel, ond ydech chi'n pesychu, ddyn, fel bydae chi'n mynd i farw. Cymrwch smogen, Sem, gael i'r pwl fynd trosodd. Barbra, gwna paned o goffi i ni, a thipyn o facwn i iro tipyn ar du mewn Sem yma, ne chawn ni ddim byd ohono fo, gei di weld. Sem, wyddoch chi pwy roth y blwch baco ene i mi? Darllenwch y peth sydd ar y caead."

"Mi wela," ebe Sem, gan ddarllen yr argraff ar y caead: "Presented to Thomas Bartley, Esq., by his —humble admirer, W. Bryan."

"Pry garw oedd y bachgen hwnnw," ebe Thomas, "ysgwn i lle mae o 'rwan? Sem, 'rydw i wedi meddwl gofyn i chi gantodd o weithie, ond 'y mod i'n anghofio—pwy ddisgyfrodd y baco? 'Ddyliwn fod chi'n gwbod, Sem?"

"Indigo Jones," ebe Sem.

"Ai e!" ebe Thomas. "Rhw enw go od hefyd, mae fel bydae 'i hanner o'n Gymro. Ai Cymro oedd o, Sem?"

"Ie, debyg," ebe Sem.

"Wel, bendith ar 'i ben o, meddaf i! Oes gynnoch chi rw aidî, Sem, faint o amser sy er hynny?" gofynnai Thomas."

"Rhw aidî?—'ddyliwn fod gen i—tua phymtheg cant o flynyddoedd yn ôl," ebe Sem.

"Dyn fo'n gwarchod!" ebe Thomas, a mae cymin â hynny, Sem? Wyddoch chi be, mae ambell i smogen wedi'i chael er hynny!"

"Oes, Thomas, i mae. Ie, tuag amser batel Waterlw y disgyfrwyd y baco," ebe Sem.

"Rhoswch chi, Sem, ydech chi'n peidio â'i phonsio hi 'rwan? Ond oedd brawd i 'nhad ym matel Waterlw pan oedden nhw'n ymladd yn erbyn Boni?"

"Hwyrach hynny," ebe Sem, "sôn yr ydw i am y fatel yn erbyn Polion, bymtheg cant o flynyddoedd yn ôl."

"Ho, deudwch chi hynny," ebe Thomas, 'chlywes i 'rioed sôn am y fatel honno. Pwy aeth â hi, Sem?"

Y ni, debyg," ebe Sem.

"Ie, 'ddyliwn," ebe Thomas. "Ond gan yn bod ni efo'r pwnc, ai gwir ydi'r stori, Sem, fod gwas yr Indigo Jones 'ma, pan welodd o'i fistar yn smocio'r tro cynta, wedi tawlu bwceded o ddŵr am 'i ben o?"

"Mae traddodiad felly'n bod, Thomas," ebe Sem, "ond welis i 'run hanesydd o ymddiried yn sôn am hynny."

"Mi greda hynny'n hawdd," ebe Thomas, "achos pwy fase'n ffasiwn ffwl? Peth arall ydw i isio 'i ofyn i chi, Sem, ym mha wlad y daru'r Indigo Jones 'ma ddisgyfro'r baco?—'ddyliwn mai yn rhai o'r gwledydd tramor ene?"

"Ie, Thomas, yn Bristol," ebe Sem.

"Ho, felly," ebe Thomas, dene sut mae cymin o o sôn am faco Bristol, ond 'dydw i'n hidio fawr amdano fo—well gen i fy hun faco Caer, ond pawb at 'i ffansi, fel y deudodd y dyn wrth roi cusan i'r gaseg. Ond dene ddigon ar nene. Y gwaetha arna i ar ôl i mi gael gwybodaeth i sicrwydd ar bethe fel hyn, ydi 'mod i'n 'u hanghofio nhw'n union. Ond deudwch i mi,—mae o'n taro i'm meddwl i—oedd ene ddim rhw saer maen go glyfar es talwm o'r enw Indigo Jones, ddaru neud tŵr Llunden, Pont Lanrwst, Castell Rhuddlan, Castell Caernarfon, a lot o bethe fel ene, mae rhw aco gen i glywed am ddyn tebyg arw i'r Indigo Jones 'ma?"

"Mae'r pethe 'r ydech chi'n sôn amdanyn nhw, Thomas," ebe Sem, "wedi 'u gneud cyn y cyfnod Cristionogol o dan yr hen oruchwyliaeth—rai miloedd o flynyddoedd cyn i Indigo Jones gael ei eni, ac felly 'does dim sail i gredu'r hanes."

"Gwarchod pawb!" ebe Thomas, "ac fel y clywch chi bobol yn siarad sy ddim yn sgolors, nac yn gwbod dim am hanesyddiaeth! Ond dowch i ni ddwad yn nes gartre, Sem, achos yr ydw i wedi sylwi pan eith pobol i sôn am bethe sy cyn co dyn nad ydyn nhw ddim yn byticlar yr ôl am rhw fil neu ddwy o flynyddoedd. Deudwch i mi, oes ene rw sein i Bwll y Gwynt ene ail gychwyn?"

"Dim, Thomas, cyn belled ag y gwn i, ac yr ydw i'n gwbod cymin â neb ar y pen ene," ebe Sem.

"Nag oes, 'ddyliwn," ebe Thomas, "y syndod ydi fod o wedi dal cyd. Wyddoch chi be, Sem, mae'n rhaid bod yr hen Waith ene wedi costio dialedd o arian i rwfun, a mi wranta fod lot ohonyn nhw, erbyn hyn, yn rhegi'n braf ac yn barod i dawlu'r hen Drefor i lawr y siafft, achos mi gymra fy llw mai fo sy wedi 'u boddro nhw."

"Boddro nhw, Thomas? be 'dech chi'n i feddwl? Bydase'r Capten wedi cael 'i ffordd ei hun—a fy ffordd inne hefyd, o ran hynny—mi fase Pwll y Gwynt yn talu'n iawn, achos y mae yno wlad o blwm, bydasen nhw'n mynd ato yn y ffordd iawn," ebe Sem.

"Gwlad o blwm, Sem? Peidiwch â siarad nonsens, ddyn glân. Os oes yno wlad o blwm, pam na fasech chi'n dwad â thipyn ohono fo i'r lan? Wyddoch chi be, Sem, 'dydw i ddim yn meddwl fod lot o bobol mwy twyllodrus na meinars ar chwyneb y ddaear. Weles i 'rioed waith mein na ddeude'r meinars fod yno wlad o blwm, ond eu bod nhw heb fynd ato, ne fod y dŵr yn 'u rhwstro nhw, ne rhw godl fel ene. Ac os bydd Gwaith wedi stopio, mi fydd y bai ar bawb 'blaw nhw 'u hunen, fforsŵth. Wyddoch chi be, Sem, mi fydd gynnoch chi'r meinars 'ma aped mawr i'w roi rw ddiwrnod. A 'rydw i'n credu yn 'y nghalon fod yr hen Drefor ene, er 'i fod o'n aelod efo ni, cyn waethed sort â'r un a welis i, ond 'i fod dipyn yn respectol. Creuddwch at y bwyd, Sem."

"Pob parch i chi yn ych tŷ'ch hun, Thomas," ebe Sem, "ond wyddoch chi fawr am waith mein. Hwyrach y synnwch chi, Thomas, pan ddeuda i fod meinars yn amal yn gwbod i sicrwydd fod digon o blwm yn y fan a'r fan, ond na fedran nhw ddim mynd ato, ac yn amal er y gwyddan nhw y gallan nhw fynd ato, na chân nhw mo'u ffordd eu hunen i fynd ato gan rwrai eraill sy'n 'u rheoli nhw, a'r rhai hynny 'n amal na wyddan nhw ddim mwy na chithe am waith mein. A chyda golwg ar Capten Trefor mi ddeuda hyn na welis i neb erioed—a 'rydw i wedi gweld llawer—y sydd gystal meistr ar 'i waith. Fe ŵyr i'r dim sut i weithio gwaith mein, pe cai o'i ffordd 'i hun, a mae'r Capten a finne bob amser o'r un meddwl."

"Mae'n well gen i," ebe Thomas, "i chi fod o'r un meddwl â fo, na fi. Rhyngoch chi a fi, licies i 'rioed mo'r dyn. 'Wnaeth o 'rioed ddim byd i mi, ond edrach dipyn yn sgiwedd arna i, ond dda gen i mono, waeth gen i bydae 'i ddwy glust o'n clywed. Rhw ŵr bonheddig heb 'run stad ydw i'n i weld o. Mi weles ambell un o'i sort yn f'oes—dynion yn mynd ar gefn 'u ceffylau ar gost y cwmpeini, ac yn dwad i'w clocsie yn y diwedd. Peth arall, licies i 'rioed mo'r dyn yn y capel; mae o'n dwad yno fel bydae o'n gneud ffafar i'r Brenin Mawr, ac, fel bydae, y torre'r Brenin Mawr i fyny bydae o'n cadw oddno. 'Dda gen i mo'r sort, Sem. Mae isio i ni gyd fod 'run fath yn y capel, a phawb i'w le ar ôl mynd allan. A pham na weddïe'r dyn? dyn gwbodus a thafodog fel fo? Ond welis i 'rioed mo'r dyn ar 'i linie, a mae hynny'n ddigon o brŵff gen i fod rhwbeth y mater efo cydwybod y dyn, achos 'dydi o ddim yn nerfus, mi ŵyr pawb hynny. Gewch chi weld, Sem, os byddwn ni byw ac iach, y cawn ni weld y dyn ene wedi colli 'i blu."

"Thomas," ebe Sem, "'rydw i'n synnu atoch chi'n siarad fel ene am ddyn parchus fel y Capten—dyn sy wedi gwneud cymin i'r ardal yma. Be ddeuthe ohonom ni 'blaw am ddynion fel Capten Trefor? Mi fasen wedi llwgu."

"Llwgu ne beidio, Sem," ebe Thomas, "'rydw i'n mawr gredu y base'n gwlad ni yn well off o'r hanner heb rw wag ladron fel ene sy'n byw ar foddro a thwyllo poblach ddiniwed ar hyd y blynyddoedd. Ond mi rown stop arni yn fan ene, Sem, ne mi awn i ffraeo. Deudwch i mi, oes ene rw wir yn y stori fod merch y Capten ac Enoc Huws yn codlo rhwbeth?"

Wel," ebe Sem, "hwyrach y medrwn i roi tipyn o oleuni ar hynny bydawn i'n dewis, ond y mae pobol yn amal yn siarad dan 'u dwylo, Thomas."

"A mae rhwbeth yn y peth ynte?" ebe Thomas.

"Ddeudes i mo hynny," ebe Sem.

"A chelwydd ydi'r cwbwl ynte?" gofynnai Thomas. "'Ddeudes i mo hynny chwaith," ebe Sem.

"Wel, be ydech chi'n 'i ddeud, ddyn? Wyddoch chi be, Sem, 'rydech chi'r meinars ma wrth siarad am y pethe mwya sumpl yn trio 'u gneud nhw cyn dwlled â bol y fuwch ddu, na ŵyr neb ar chwyneb y ddaear lle 'rydech chi o'i chwmpas hi."

'Dydi'r pethe sy'n ymddangos yn sumpl i rai pobol ddim yn sumpl i bawb, Thomas," ebe Sem. "A 'dydi dyn ddim i ddeud popeth a ŵyr o, ne mi fydde pawb cyn galled â'i gilydd. A heblaw hynny, Thomas, y mae i bethe eu hamser ac i amser ei bethe."

"Wel, wyddoch chi be, Sem, yr ydech chi'n un doeth hefyd! Mi fydda inne, fel ffwlcyn, yn deud popeth wn i'n ffrwt, a mi fûm yn synnu lawer gwaith na faswn i wedi dwad i scrâp cyn hyn," ebe Thomas.

""Thale hi ddim i bawb fod felly, Thomas," ebe Sem. "Pe baswn i'n un felly mi fase ambell i gynllun wedi'i andwyo cyn iddo addfedu. Mi fydd ambell un yn trio tynnu oddi arna i, ond mi fydda'n cymryd pwyll, ac yn cadw'r cwbwl i mi fy hun nes daw'r amser priodol."

'Rydech chi felly, Sem," ebe Thomas, " yn meddwl bod rhwbeth yn y stori am ferch y Capten ac Enoc Huws, ond bod yr amser heb ddwad i ddeud hynny?"

"'Ddeudes i ddim ffasiwn beth, Thomas," ebe Sem, "ond mi ddeuda hyn, fod o'n biti o beth pan ddeudith rhwfun rwbeth wrthoch chi na fasech chi wedi dysgu 'i gadw fo i chi'ch hun. Ond mae hynny i'w briodoli, yn ddiame, i ddiffyg addysg ym more'ch oes." "Digon tebyg, wir, Sem, achos pan ddeudith rhwfun rwbeth wrtha i, ac yn enwedig os deudan nhw wrtha i am beidio â deud hynny wrth neb arall, mae o'n dechre llosgi yn 'y mrest y munud hwnnw."

"Piti mawr ydi hynny, Thomas," ebe Sem. "A chyda golwg ar y peth yr yden ni wedi hintio ato, mi ddeuda hyn: mai'r rhai sy'n gwbod lleiaf am y peth sydd yn siarad yn fwya ffri yn 'i gylch, a'r rhai sy'n gwbod y cwbwl sy'n deud dim."

"Ho!" ebe Thomas.

"Be bydae ni'n deud fel hyn, 'rwan," ebe Sem, "mae Enoc Huws yn un sydd wedi gwneud llawer o arian, a mae arno angen am wraig. Mae Miss Trefor yn ferch ifanc sydd wedi cael addysg dda, a fydde raid i neb fod â chwilydd ohoni. Purion. Be bydae'r ddau'n priodi, be fydde gan neb i'w ddeud am hynny? Ne be bydae ni'n deud fel hyn na ddaru Enoc Huws erioed feddwl am Miss Trefor na hithe amdano yntau. Be fydde hynny i neb arall? Ydech chi'n 'y nallt i, Thomas?"

"Digon prin yr ydw i'n ych canlyn chi, Sein. Ai deud yr ydech chi nad oes dim byd yn y peth?" gofynnai Thomas.

"'Ddeudes i ddim ffasiwn beth, Thomas," ebe Sem.

"Ho," ebe Thomas, "deud yr ydech chi, ynte, fod rhwbeth yn y stori?

"'Ddeudes i ddim o'r fath, Thomas, a pheidiwch â deud wrth neb 'y mod i wedi deud ffasiwn beth," ebe Sem.

"Give it up, ynte," ebe Thomas. "Ond deud y gwir yn ych wyneb chi, Sem, yr ydw i'n licio'ch sgwrs chi yn anwêdd bob amser, ond yr ydw i'n medru dallt pawb, 'rwsut, yn well nag yr ydw i'n ych dallt chi, Sem. 'Wn i ddim be ydi'r achos o hynny, ond dene'r gwir amdani. Mi wn 'y mod i'n ddwl, siampal."

"Wel," ebe Sem, "be bydae ni'n edrach ar y peth fel hyn, ynte: mae gan Enoc Huws arian—'does neb yn ame hynny. Mae gan Capten Trefor wybodaeth a phrofiad; a be os ydi'r ddau'n consyltio â'i gilydd gyda golwg ar ryw fentar newydd?"

"Ai gesio 'rydech chi, Sem?" gofynnai Thomas yn wyliadwrus.

"Gesio? nage, fydda i byth yn gesio, Thomas, a dda gen i mo'r bobol sydd yn gesio heb sail yn y byd am y pethe 'y maen' nhw'n 'u deud," ebe Sem.

"A mae hi'n ffact, ynte, fod y Capten ac Enoc ar gychwyn mentar newydd?" ebe Thomas.

"'Ddeudes i ddim fod o'n ffact, Thomas," ebe Sem, pan fydd rhywbeth yn ffact 'does dim isio 'i ddeud o—mae o'n eglur i bawb. Ond y mae rhw bethe nad oes neb ond y rhai sy'n gallu gweled ym mhellach na'u trwynau yn 'u gwybod nhw. Mi wyddoch hyn, Thomas, nad oes neb yn gwybod cymin o feddwl y Capten â fi? Ydech chi'n 'y nallt i, Thomas?"

"Wel ydw, os ydw i hefyd," ebe Thomas. "Ych meddwl chi ydi hyn, Sem—fod y Capten o'i chwmpas hi yn trio cael Enoc Huws i mewn i gychwyn rhw fentar newydd?"

"Dim ffasiwn beth, Thomas, a chymerwch ofal na ddeudwch chi wrth neb 'mod i'n deud hynny," ebe Sem.

"Mae'n dda gen i glywed hynny, Sem," ebe Thomas, "achos y mae gen i barch calon i Enoc Huws. 'Rydw i'n credu bob amser mai dyn syth a gonest ydi Enoc Huws. Mae o'n fachgen sy wedi dwad yn 'i flaen yn ods, a hynny mewn ffordd gyfiawn. Wyddoch chi be? yr ydw i wedi prynu dialedd o fwyd moch gan Enoc, a weles i 'rioed ddim o'i le arno. Maen' nhw'n deud i mi, Sem, y medre Enoc Huws fyw ar 'i arian pan fynne fo. A dene sy'n od—mae o'n un o'r rhai gore yn y capel. Wn i ddim sut mae hi efo chi, y Sentars acw, ond efo ni, os bydd dyn yn dwad yn 'i flaen dipyn efo'r byd 'ma, welwch chi gip arno yn y capel, ond tipyn ar y Sul. Ond am Enoc, anamal y mae o'n colli moddion. Gobeithio'r annwyl nad ydi o ddim yn mynd i ddechre. mentro, achos er mor dda y mae o wedi gwneud, fyddeʼr hen Drefor fawr o dro yn lluchio 'i bres o i gyd i lawr siafft gwaith mein, na wele fo byth 'u lliw na'u llun nhw, 'run fath ag y gnath o efo pres Hugh Bryan, druan. Wyddoch chi be, Sem, 'rydw i'n cofio Hugh cystal off â neb yn y fan yma, cyn iddo fynd i grafanc yr hen Drefor." "Peth garw iawn, Thomas," ebe Sem, "ydi i ddyn siarad am rwbeth allan o'i lein. 'Dydw i'n ame dim, Thomas, nad y chi ydi'r crydd gore yn y wlad yma, ac fel judge ar fochyn, mi wn na churith neb monoch chi. Ond y mae gwaith mein allan o'ch lein chi, mi 'newch adde hynny, Thomas?"

"Be haru chi ddyn?" ebe Thomas, gan godi tipyn ar ei lais. "Ond oedd gen i chwarter owns o waith y Top, ag oni waries i bump punt ar hugen yno na welis i byth wyneb y delyn ohonyn nhw, heblaw be waries i am ddiod! Oni fydde gynnon ni gyfarfod yn y Brown Cow bob nos Lun cynta o'r mis i edrach dros bethe ac i dalu'r arian, a hyd i'r noswaith ddwaetha yr oedd y meinars yn dweud ar 'u gwir fod yno well golwg ar y Gwaith nag a fu 'rioed, ag y bydde ni i gyd yn fyddigions, a finne fel ffŵl yn talu am rownd wrth feddwl mor gyfoethog fyddwn i. Yr hen geriach!"

"Thomas," ebe Sem, gan godi ar ei draed i ymadael, "ddeudes i ddim gantodd o weithie na chaech chi ddim plwm yng Ngwaith y Top?"

"'Doeddech chi, Sem," ebe Thomas, ddim yn gweithio yn y Top nac yn cyfarfod yn y Brown Cow. Bydase chi yn un ohonyn nhw, 'does neb ŵyr be fasech chi'n 'i ddeud. Ond 'dawn ni ddim i ffraeo. Ydech chi ddim am 'i chychwyn hi mor gynnar, ydech chi, Sem?"

Ydw, Thomas, mae hi'n dechre mynd yn hwyr," ebe Sem.

"Wel, brysiwch yma eto," ebe Thomas, gan agor y drws, ac wedi edrych allan, ychwanegodd, Be neith hi heno, 'ddyliech chi, Sem, ai rhewi?"

"Nage, os na thry'r gwynt fwy i'r gogledd, ac eto, hwyrach mai rhewi 'neith hi," ebe Sem.

"Thomas," ebe Barbara, wedi i Sem fyned ymaith—a hwn oedd y gair cyntaf iddi ei yngan er pan ddaeth Sem i'r tŷ, Thomas," ebe hi, "be ddeudodd Sem am y siarad sy am ferch y Capten ac Enoc Huws?"

"Y nefoedd fawr a ŵyr," ebe Thomas. "Mi ddeudodd barsel o bethe y ddwy ochor fel dase, ac eto wn i ddim ar chwyneb y ddaear be ddeudodd o. Mi ddyffeiwn Eutun y twrne i wbod be fydd Sem wedi 'i ddeud, a bod yn siŵr. Ond y mae gan Sem, wel di, lawer yn 'i gropa."

"Mae gynno fo lawer o facwn yn 'i gropa heno beth bynnag. A waeth gen i heb ddyn na wyddoch chi ddim be fydd o wedi'i ddeud," ebe Barbara.

"Waeth i ti befo," ebe Thomas, "mi fydda i'n cael llawer o ddifyrrwch wrth drio gesio beth fydd o'n 'i ddeud. Mae Sem yn ddyn gwbodus iawn. Welest ti mor handi 'r oedd o'n rhoi hanes y baco i ni? Ond yr ydw i wedi anghofio'n barod sut y deudodd o. Be oedd enw'r dyn ddisgyfrodd y baco, dywed?"

"Wn i ddim, na waeth gen i chwaith," ebe Barbara.

'Rydw i'n meddwl yn siŵr mai Bendigo Jones y galwodd Sem o, dae fater am hynny. Y peth gore i ni 'rwan ydi 'nhuddo'r tân a mynd i gadw," ebe Thomas.