Rhamant Bywyd Lloyd George/Diwygiwr Cymdeithasol

← Gweinidog y Goron

Rhamant Bywyd Lloyd George gan Beriah Gwynfe Evans

Gweinidog Cyfarpar →

PENOD IX.

DIWYGIWR CYMDEITHASOL.

BRAWD Bach y Dyn Tlawd!" Dyna'r enw roddodd ei wrthwynebydd mawr Mr. Bonar Law, arweinydd presenol y Blaid Doriaidd yn Nhy'r Cyffredin, ar Mr. Lloyd George, ac o bob enw, da a drwg, a gafodd gan gyfaill a gelyn erioed, dyna'r enw yr ymffrostia fwyaf ynddo. Cafodd yr enw o herwydd ei ymdrechion i basio deddfau fuasent yn diwygio cyflwr cymdeithas, yn ysgafnhau beichiau'r tlawd, yn gwneyd henaint ac afiechyd yn llai o fwganod i'r gweithiwr gonest. Nid oes wleidyddwr mewn unrhyw wlad heddyw a gwell hawl ar gyfrif ei ddeddfwriaeth, i'r enw. Cafodd eraill yr hyn a eilw y byd yn urddas, ac anrhydedd, a chyfoeth; ni offrymwyd cynifer o weddiau ar ran neb, ac ni ddeisyfwyd cymaint o fendith y nef ar ben neb gan bobl sy'n cael cyn lleied o fwyniant bywyd eu hunain, ar a offrymwyd ar ran ac a ddeisyfwyd i ddisgyn ar ben Lloyd George.

Dau Fesur mawr at leddfu dyoddefaint y tlawd sydd yn gysylltiedig a'i enw—Blwydd-dal i'r Hen, ac Yswiriant yn erbyn afiechyd a bod allan o waith. Rhoddi mynegiant wnaeth y ddau Fesur pwysig hyn i gydymdeimlad a losgai yn ei fynwes o ddyddiau ei febyd a'r caledi o bob math a ddyoddefid gan y werin dlawd a dyfal o'i gwmpas. Mewn gwlad a orlifai gan gyfoeth gwelodd yn ei blentyndod y tlawd yn dwyn. beichiau anhawdd a thrymion—a chyfranogodd ei hunan yn eu hanfanteision. Er pan ddaeth allan gyntaf i fywyd cyhoeddus sylweddolodd fod gan y werin hawl i fwy o sylw'r ddeddfwriaeth. Y cyhuddiad cyntaf a ddygodd erioed yn erbyn y Blaid Ryddfrydol oedd nad oeddent yn talu sylw digonol nac effeithiol i angenion y gweithiwr. "Nid oes gri gan Ryddfrydiaeth i'r dref!" ebe fe—gan olygu fod drygau cymdeithasol yn y trefi y dylesid eu symud, ac y cawsai'r blaid boliticaidd a geisiai eu symud gefnogaeth y bobl. Yr oedd hyn bum mlynedd cyn iddo fyned yn Aelod Seneddol. Am y gwelai fod bryd y Blaid Ryddfrydol yn fwy ar gyraedd amcanion politicaidd nag ar symud drygau cymdeithasol, y cododd ar ddechreu ei yrfa y cri am Ymreolaeth i Gymru, gan gysylltu a hyny gri am wella amgylchiadau'r werin. Gwyddai fod Cymru yn aeddfetach o lawer na Lloegr i ymgymeryd a mesurau diwygiadol o bob math, bod anianawd y Cymro yn ei wneyd yn fwy parod i symud yn mlaen i ddiwygio'r byd nag ydyw'r Sais, tuedd naturiol yr hwn yw bod yn geidwadol, ac i adael pob peth fel ag y mae. Yn un o'i areithiau dywedodd:

"Aed Rhyddfrydiaeth rhagddi i adeiladu teml rhyddid yn y wlad hon, ond na foed iddi annghofio y rhaid i'r addolwyr yn y deml hono gael modd i fyw. Gwir mai nid ar fara yn unig y bydd byw dyn. Ond mae mor wir a hyny na fedr dyn fyw heb fara."

Beirniadai yn llym yr hen Ryddfrydwyr y rhai, ebe fe, "pan waeddai'r werin am fara diwygiad cymdeithasol a roddent iddynt gareg diwygiadau politicaidd yn unig." Cyhuddai'r Blaid o ddefnyddio angen y werin. fel moddion i gynorthwyo'r Blaid i hyrwyddo amcanion politicaidd. Ebe fe:

"Defnyddia'r Rhyddírydwyr anfoddogrwydd naturiol y werin yn eu cyflwr o dlodi ac angen fel gallu ysgogol er enill iddynt well safle yn ninasyddiaeth eu gwlad enedigol."

Nid oedd hyn, ebe fe, yn ddigon o lawer. Cyn y gallai Rhyddfrydiaeth haeddu ymddiriedaeth y werin, rhaid i'r Blaid "symud achos yr anfoddogrwydd." Gan ameu a oedd Rhyddfrydiaeth Lloegr yn barod i wneyd hyn, a chan wybod y gwnai cenedlaetholdeb Cymru hyny ar frys unwaith y caffai'r gallu, hawliai:

"Rhyddhad y gwladwr Cymreig, y llafurwr Cymreig, y glowr Cymreig, oddiwrth ormes y gyfundrefn heneiddiedig, ddiffrwythol, a darostyngol daliadaeth y tir."

Daliai bob amser fod deddfau gorthrymus y Tir wrth wraidd yr holl ddrygau cymdeithasol. Dyna lle y ceir yr allwedd i'w holl bolisi cyhoeddus. Ebe fe:

"Y gyfundraeth wrogiaethol (feudalism) yw gelyn mawr. y werin."

Y gyfundraeth hono a safai ar ffordd pob cynydd, pob diwygiad, pob ymgais i wella cyflwr y werin. Amddiffynfa gadarn y gyfundraeth hono, ebe fe, yw Ty'r Arglwyddi. Rhaid enill yr amddiffynfa gref hono, a gwneyd eu muriau cedyrn fel muriau Jericho yn gydwastad a'r llawr cyn byth y gellid gwella cyflwr ac amodau bywyd y werin. Felly rhaid edrych ar ei ymgyrch i ddiwygio deddfau'r tir, ac hyd yn nod ei ymosodiad beiddgar ar Dy'r Arglwyddi, fel rhan hanfodol o'i bolisi o ddiwygiad cymdeithasol.

Rhaid edrych hyd yn nod ar y modd y cariai y rhyfel yn mlaen, y pethau a wnaeth ac a enillodd iddo ddigter ei wrthwynebwyr a cherydd ei gyfeillion, fel wedi ei fwriadu ganddo at yr un amcan. Tybia'r Caisar fod y creulonderau a gyflawnir gan ei fyddin yn help iddo enill y rhyfel. Tybiai Lloyd George fod ei eiriau llym a'i ymosodiadau didrugaredd yntau ar landlordiaeth a chyfalaf, yn help i sicrhau y diwygiadau y gosododd efe ei fryd ar eu cael i'r bobl. Credai bob amser y rhaid cyffroi'r bobl, eu llenwi a brwdfrydedd o blaid unrhyw fudiad mawr, cyn y gellid sicrhau llwyddiant i'r mudiad hwnw. Hyn, a'i hen elyniaeth annghymodlawn yn erbyn cysylltiad agos landlordiaeth ac eglwys-lywiaeth, yn arbenig yn Nghymru, sy'n cyfrif am chwerwedd ei ymosodiadau ar y ddau.

Ceir engraifft o hyn yn nglyn a brwydr yr ysgol yn Nghymru (gwel Penod VII.). Hysbys i bawb yw fod ysgoldai yr eglwys, o ran eu hadeiladwaith, eu cyfleusderau, a'u pob peth o safbwynt iechyd, yn annghyfaddas o'u cymharu ag ysgoldai y trethdalwyr. Rhan hanfodol o'i ymgyrch ef yn erbyn Deddf Addysg. 1902 oedd gorfodi'r eglwys i adgyweirio eu hysgoldai, a'u gosod mewn cyflwr tebyg i ysgoldai'r Trethdalwyr, yr hyn yn wir a ofynid hefyd gan lythyren y Ddeddf. Ond golygai hyny draul fawr, ac nid oedd gan y perchenogion eglwysig arian at y cyfryw ddiben. Ebe Lloyd George:

"Rieni Cymru! Mynwch ddyogelu eich plant rhag effeithiau niweidiol awyr afiach yr ysgoldai hyn! Ond! Ow! Os mynwch lenwi ysgyfaint y plant ag awyr iach yn yr ysgoldy, rhaid gwaghau pyrsau'r offeiriad o aur melyn da!"

Fel rheol cysylltai'r tir a'r eglwys a'u gilydd fel rhwystrau mawr pob cynydd. Er fod Llywodraeth Doriaidd wedi addaw Blwydd-dal i'r Hen, eto i gyd, meddai, methu wnaethant gyflawni'r addewid "o herwydd cydfradwriaeth Tammany Ring yr offeiriaid a'r landlordiaid." Daliai yr eglwysi Cristionogol o bob enwad yn gyfrifol am ganiatau i'r slums barhau mewn bod yn y trefi. Y slums, meddai, "yw cosbedigaeth y gwr, ond merthyrdod y wraig!" Wrth son am ddyled- swydd yr eglwysi mewn perthynas i Dy'r Arglwyddi, dywedai:

"Treulir bywyd y tlawd o dan ffurfafen drymaidd o anobaith, heb yr un pelydryn o oleuni llawenydd. Ai nid oes gyfrifoldeb ar yr eglwysi am gyflwr y werin dlawd ydynt yn rhy wan i waeddi am gynorthwy? Yr wyf yn dywedyd i chwi, eglwysi'r tir, ag y mae yr holl drueni hyn yn tarddu allan yn lleidiog o gwmpas eich temlau mwyaf gorwych os na fedrwch brofi na arbedasoch nac ymdrech nac alerth i yru'r drwg ar ffo, i buro y tir oddiwrth y gwancusrwydd a'r gormes sydd yn ei achosi, yna erys y cyfrifoldeb am y dyoddefaint hwn am byth ar allorau eich ffydd, ac ar y penau noeth a ymgrymant ger bron yr allorau. hyny."

Caffai y cyfoethog, ac yn enwedig y landlordiad, bob amser y gair caletaf ganddo. Desgrifiodd Chamberlain y cyfoethog fel rhai "nad ydynt yn llafurio nac yn nyddu." Aralleiriodd Lloyd George hyn drwy ddweyd mai "gwr boneddig nad yw yn enill ei gyfoeth yw landlord." Cyfeiriai ei watwareg llymaf bob amser at y bendefigaeth a wrthwynebent drethu eiddo. Desgrifiai Arglwydd Lansdowne (yr hwn sydd yn awr yn gydaelod ag ef o'r Cabinet), fel yn gwaeddi:

MISS LLOYD GEORGE^[1] MEWN GWISG GYMREIG

Drwy ganiatad arbenig, oddiwrth ddarlun gan Mr. Ellis Roberts.

"Oh! peidiwch codi treth ar y landlord! Trethwch y plant bach yn lle hyny!" Yn ei Gyllideb Fawr, darparai am arian o'r trethi i dalu am y Drednots, y llongau rhyfel mawr, newydd. Pan daflodd Ty'r Arglwyddi y Gyllideb hono allan, desgrifiai ef yr Arglwyddi fel yn gwaeddi: "Ffwrdd a chwi! Peidiwch dod atom ni am arian i dalu am y Drednots! Ewch a thorth fara y gweithiwr i'r pawnshop i gael arian!" Ac, meddai, dyma'r ateb a roddai yntau: "Na, fy Arglwyddi! Cyn y cymerwn ni y bara o enau'r gweithiwr, gwnawn ffwrdd a chwi a'ch Ty!" Yn mhob araeth o'i eiddo ar Ddiwygiad Cymdeithasol, yn mron, daw yn ol at broblem y Tir fel y cwestiwn mawr y rhaid ei benderfynu cyn y gellir gwella cyflwr y werin. Er engraifft:

"Mae diwydianau pwysig wedi cael eu llethu a'u newynu gan hawliau afresymol perchenogion tir. Dyna'r rheswm paham y mae ffarmwriaeth mor isel."

"Ni chrewyd ac ni roddwyd tir y deyrnas erioed i fod yn waddol at gynal urddas a rhoi mwyniant i ddosbarth bychan. Rhoddwyd y tir er lles plant y tir."

"Mae digon o adnoddau yn y wlad hon i ddarparu bwyd, a dillad, a llety i'n miliynau o bobl dlawd. Oes, ac o'u hiawn ddefnyddio, i gynal miliynau lawer yn ychwaneg."

Yna, gan aralleirio y Bardd Goldsmith yn ei "Deserted Village," ebe fe:

"Ceir yn y wlad hon gyfoeth wedi croni i raddau hel- aethach nag a welwyd erioed yn hanes y byd; ond casglwyd y cyfoeth hwn ar draul gwastraffu dynion. Yr ydym wedi bod yn sugno nerth ein hardaloedd gwledig. Y nerth hwnw oedd ein cyfalaf, ac yr ydym wedi bod yn ei afradloni. Mae yn hen bryd i'r genedl wneyd ymdrech mawr, egniol, penderfynol, i'w adgyflenwi."

Ar y syniad hwn y seiliodd ei awgrymiad am development grants—arian a roddir gan y Llywodraeth at ddadblygu adnoddau a chyfleusderau'r wlad. Ebe fe:

"Mae pob erw o dir a ddygir o dan driniaeth, pob erw o dir a wneir i gynyrchu mwy, yn golygu mwy o waith i'r dynion, mwy o fwyd, a bwyd rhatach a rhagorach."

Ond ni chyfyngai ei sylw i'r wlad yn unig. Meddyliai hefyd am y trefi. Gwelai landlordiaeth a'i rhaib yno yn llindagu'r bywyd allan o'r bobl, yn llyffetheirio y gweithfeydd mawr, ac yn gormesu pob ymdrech mewn masnach. Gan gyfeirio at effaith hyn ar dai a iechyd y gweithiwr yn y dref, dywedodd:

"Mae ysbryd rhaib landlordiaeth yn amlycach yn y dref nag yw hyd yn nod yn y wlad. Un canlyniad yw fod tir yn cael ei gadw allan o'r farchnad sydd yn hanfodol er mwyn iechyd y dref. Cyfyngir y tir adeiladu, pentyra'r bobl ar benau eu gilydd mewn tai drudfawr ond digysur. Gymaint iachach a fuasai'r preswylwyr pe y trefnid y trefi ar gynllun eangach, gan ganiatau tir rhesymol i gael gardd at bob ty, lle i'r plant i chwareu, lle i godi llysiau bwyd, a'r cyffelyb.'

Rhoddodd engreifftiau ofnadwy o raib landlordiaeth yn codi crogbris am y tir. Nododd engraifft yn Woolwich, lle yr oedd ystad fechan o 250 erw a gyfrifid yn werth $15,000; ond wedi sefydlu yno weithfeydd i'r Llywodraeth, ac y rhaid adeiladu 5,000 o dai gweith- wyr, cododd pris y tiro $15,000 i ddwy filiwn o bunau (2,000,000p.). Nododd hefyd "Y gors euraidd" darn o dir gwlyb, corsog, rhwng yr afon Lea a'r afon Tafwys; arferid gosod y tir hwn am ddwy bunt yr erw, ond gwerthwyd ef yn awr am 8,000p. (wyth mil o bunau) yr erw. Gofynodd Lloyd George:

"Pwy greodd yr ychwanegiad yna yn ngwerth y tir? Pwy wnaeth y gors euraidd hon? Ai y landlord? Ai ei yni ef a'i gwnaeth yn well? Ai ei ymenydd neu ei ragofal ef? Nage, ond cydweithrediad y bobl sydd a fynont a gwaith a masnach porthladd Llundain, y masnachwr, y perchen llongau, y gweithiwr yn y dociau—pawb ond y landlord ei hun!"

Gwerthwyd darn o dir yn Charing Cross Llundain yn ol dros filiwn o bunau yr erw; a darn yn Cornhill yn ol dwy filiwn a haner o bunau yr erw; a darn arall yn y ddinas yn ol tair miliwn a chwarter o bunau (3,250,000p.) neu dros un filiwn ar bymtheg o ddoleri ($16,000,000) yr erw. Gwerthwyd tir am bedwar ugain punt (neu bedwar can doler) y droedfedd ysgwar. Cyfeiriai at byllau glo Deheudir Cymru, gan ddweyd:

"Derbynia'r landlordiaid yno wyth miliwn o bunau'r flwyddyn mewn royalties. Am beth? Nid hwynthwy osododd y glo yn y ddaear. Pwy a sylfaenodd y mynyddoedd? Ai y landlord? Ac eto wele'r landlord, drwy ryw 'hawl ddwyfol, yn mynu cael toll o wyth miliwn o bunau'r flwyddyn am ddim ond caniatau i'r glowr y ffaír o beryglu ei fywyd wrth dori y glo."

Rhoddodd engreifftiau o gwmniau yn gwario chwarter miliwn o bunau (250,000p.) i agor pwll glo, a methu cael glo yno yn y diwedd. "Pan fethodd arian y cwmni," ebe Lloyd George, "beth wnaeth y landlord? Rhoi'r beiliaid i mewn i gymeryd meddiant o'r eiddo. Un engraifft eto, darn o ddiweddglo ei araeth fawr ar "Doll y Landlord ar Ddiwydiant."

"Pwy a ordeiniodd fod landlordiaid i gael tir Prydain yn fael dygwydd (perquisite)? Pwy a wnaeth ddeng mil o bobl yn berchenogion y ddaear, a'r miliynau eraill o honom sydd yn byw yma yn drespaswyr yn ngwlad ein genedigaeth? Pwy sydd gyfrifol am fod un dosbarth o'r bobl yn gorfod malu ei gorff mewn llafur caled ddyddiau ei oes i enill prin ddigon o fwyd i'w gadw yn fyw, tra dosbarth arall na wna ergyd o waith yn ei fywyd yn derbyn bob awr o'r dydd a'r nos, yn nghwsg ac yn effro, fwy o arian nag a ga ei gymydog tlawd am weithio blwyddyn gron? O ba le y daeth llech y gyfraith yna? Bys pwy a'i hysgrifenodd? Yn yr atebion i'r cwestiynau yna gwelir y perygl i'r trefniant cymdeithasol a gynrychiolir gan yr Arglwyddi, ond ceir ynddynt addewid am ffrwythau adfywiol i enau sychedig y werin sydd wedi bod yn troedio'r ffyrdd llychllyd drwy dywyllwch yr oesau, ond ydynt heddyw yn dod i gyraedd y goleuni."

O fewn y blynyddoedd diweddaf hyn yn unig y gwelwyd Lloyd George yn y cymeriad hwn gan y byd Seisnig. Eithr nid peth newydd yw yn ei hanes. Cof genyf, yn agos i chwarter canrif yn ol, fod Lloyd George, a'i gyfaill mynwesol Mr. Herbert Lewis, A. S., a minau, yn eistedd ddydd ar ol dydd ar y creigiau ysgythrog ar lan y mor heb fod neppell o'i dy, Bryn Awelon, Criccieth, yn siarad, ac yn trin, ac yn dadleu yr holl gwestiynau hyn. Yr oedd Lloyd George y pryd hwnw yn trefnu ymgyrch mawr trwy Gymru benbaladr, ac yn cyd-drefnu i gyhoeddi llenyddiaeth i'r werin er dangos i etholwyr Cymru gymaint y byddai Cymru ar ei mantais o gael Ymreolaeth. Mae y ffigyrau a roddir yn y dyfyniadau uchod wrth gwrs yn wahanol i'r ffigyrau a weithiwyd allan genym ein tri ar yr hir ddyddiau haf hyny, ond mae hanfod yr ymresymiad, ac hyd yn nod y frawddegaeth, yn y dyfyniadau uchod, yn gyffelyb i'r hyn a siaradem y pryd hwnw.

Gwelir mai ar y syniadau a'r golygiadau a draethir yn yr areithiau hyn y sylfaenir polisi cyllidol o ddiwygiad cymdeithasol Lloyd George. Sylweddolodd yn gynar na wnai y feddyginiaeth ddiniwed a geid yn meddygiadur Rhyddfrydiaeth swyddogol nemawr ddim lles i wella'r drwg yn nghyfansoddiad cymdeithasol Prydain. Yr oedd y drwg hwnw fel y canser wedi gyru ei wreiddiau yn rhy ddwfn i'r corff i'w godi ymaith drwy ddefnyddio eli tyner ar y wyneb. Rhaid oedd cael cyllell lem y llawfeddyg beiddgar i dori'r drwg allan o'r cyfansoddiad. Rhaid ar yr un pryd. oedd cynal nerth y claf drwy borthiant maethol a chyffyr cynyrfiol; ac yr oedd yntau yn feddianol ar y medr a'r dewrder angenrheidiol i ddefnyddio'r gyllell felly. Rhaid, ebe fe, i Ryddfrydiaeth gymwyso ei hun i gyfarfod ag amgylchiadau newydd yr oes. Rhaid myned i mewn am blatform o ddiwygiad eang.

Pe ceid gwell amodau byw i'r werin, meddai, gwnelid i ffwrdd a'r segurwyr, y segurwyr diwaith yn un pen, a'r segurwyr cyfoethog yn y pen arall. Fedrai'r wladwriaeth byth gynal y ddau ddosbarth segur hyn, a rhaid cymeryd mesurau i'w dileu. Sylweddolodd, fel y gwnaeth Mr. Chamberlain o'i flaen, mai trwy'r trysorlys y rhaid ymosod ar gastell gorfaeliaeth, a gosod diwygiadau cymdeithasol ar sylfaen gadarn a pharhaol. Ond gwahaniaethai'r ddau am y dull goreu i sicrhau yr arian angenrheidiol. Cofier fod Mr. Chamberlain mor aiddgar a Mr. Lloyd George am gael blwydd-dal i'r hen, a deallai y rhaid cael miliynau lawer o bunau i sicrhau hyny iddynt. Llyncodd Rhyfel De Affrica arian Chamberlain cyn y medrai osod ei law arno; megys a chroen ei ddanedd y diangodd Lloyd. George rhag cyffelyb anffawd, canys pe bae y rhyfel yn Ewrop wedi tori allan cyn pasio'r ddeddf i roi blwydddal i'r hen, buasai yn anmhosibl iddo yntau ei roddi iddynt. Buasai yntau, felly, fel ei ragflaenydd enwog, yn agored i gael ei gyhuddo o dwyllo'r tlawd ag addewidion gau.

Credai Mr. Chamberlain mewn diffyndolliaeth, Mr. Lloyd George mewn masnach rydd. Barnai'r cyntaf mai drwy osod toll ar nwyddau o wledydd tramor y ceid rwyddaf yr arian at wella cyflwr yr hen bobl dlawd. Daliai Lloyd George mai y werin a fyddai raid talu'r tollau yr amcanai Mr. Chamberlain eu codi at y pwrpas, a bod y gweithiwr, druan yn talu digon eisoes at gyllid y deyrnas. Credai mai gosod trethiant trymach ar y cyfoethogion oedd y peth tecaf a goreu i'w wneyd. Gwir ddarfod iddo ddweyd: "Dylynaf unrhyw arweinydd a ddwg i'r werin rawnsypiau Ascalon." Ond nid oes neb a ameua y cadwai Lloyd. George lygad gwyliadwrus ar yr arweinydd, a phe gwelai ef yn gwyro yn ol i gyfeiriad anialwch Sin Diffyndolliaeth, ac i gaethiwed Aifft y deddfau yd, buasai yn ddioed yn chwilio am arweinydd arall, neu yn cymeryd yr arweinyddiaeth ei hun.

Felly, yn ei Gyllideb Fawr, gosododd i lawr yr egwyddorion hanfodol a ganlyn fel sail i'w drethiant:

1. Rhaid i'r trethiant fod o natur helaethol, hyny yw y cyfryw ag a dyfai i gyfarfod a chynydd gofynion y rhaglen gymdeithasol.

2. Rhaid i'r trethiant fod o'r cyfryw natur fel na niweidiai mewn un modd y diwydiant a'r fasnach ydynt yn ffynonell cyfoeth y deyrnas.

3. Rhaid i bob dosbarth gyfranu at y cyllid.

Cymwysodd yr egwyddorion hyn yn ei gyllideb mewn trethi newydd fel a ganlyn:

Treth ar Automobiles a Petrol	...	600,000p
Toll ar Stamps o bob math	...	650,000p
Treth newydd ar y Tir	...	500,000p
Toll ar Etifeddiaethau	...	2,850,000p
Treth yr Incwm	...	3,500,000p
Toll ar Wirodydd	...	1,600,000p
Toll ar Dybaco	...	1,900,000p
Treth ar Drwyddedau Diodydd Meddwol	...	2,600,000p
Cyfanswm y trethi newydd	...	14,200,000p

Dadleuai nad oedd y trethi newydd hyn yn gosod baich o gwbl ar enillion y gweithiwr nac ar angenrheidiau bywyd. Trethi y cyfoethog, yr hyn oedd gan bobl yn ngweddill, moethau bywyd, ydoedd, meddai. Nid oedd yr un o'r trethi newydd, meddai, yn ei gwneyd yn fwy anhawdd cael dau pen y llinyn yn nghyd i neb, a holl amcan y trethiant newydd hyn oedd gwella cyflwr y werin. Dyma sut y darlunia'r angen am hyn:

"Pa beth yw tlodi? A brofasoch ef eich hun? Os naddo, diolchwch i Dduw am arbed i chwi ei ddyoddefaint a'i brofedigaeth. A welsoch chwi eraill yn dyoddef tlodi? Yna gweddiwch ar Dduw i faddeu i chwi os na wnaethoch eich goreu i'w esmwythau. Daw'r dydd pan yr echryda'r wlad hon wrth feddwl ddarfod iddi oddef y pethau hyn a hithau mor gyfoethog. Ar wahan oddiwrth fod hyn yn annynol, ac yn hanfodol annghyfiawn, nid yw amgen na lladrad, atafaelu cyfran deg y gweithiwr o gyfoeth y wlad hon."

Naturiol oedd i'r dosbarthiadau hyny a drethid yn drwm gan ei gyllideb, wingo yn erbyn y symbylau. O'r pedair miliwn ar ddeg o bunau a godai mewn trethi newydd, cymerai wyth miliwn yn uniongyrchol oddiar y cyfoethogion, a dros chwe miliwn oddi ar y landlordiaid. Deuai dros bedair miliwn oddiwrth y diodydd a'r gwirodydd meddwol, ac yn agos i ddwy filiwn oddiwrth yr ysmygwyr. Chwerwodd y cyfoethog, y landlord, y bragwr, a'r darllaw-wr yn aruthr. Dywedodd Arglwydd Rosebery fod Lloyd George yn arfer hen ddull y canoloesoedd o gosbi ei wrthwynebwyr. Desgrifid yr Arglwyddi gan Lloyd George fel yn rhegi fel gwyr ceffylau. Gwawdiai'r Cangellydd y Ducod, a'r Iarllod oeddent yn gwingo yn ngafaelion tyn ei gyllideb. Ebe fe:

"Gofynasom iddynt roi rhyw gardod fechan i gadw'r gweithiwr allan o'r tloty. Gwgant arnom. Pan ofynwn iddynt: 'Rhowch cent i ni, dim ond hyny!' Atebant yn swrth. Y lladron!' A hysiant y cwn arnom, a chlywir y rhai hyny yn cyfarth bob boreu o'r newydd."

Cyfeiriad oedd y frawddeg olaf yn nghylch y "cwn yn cyfarth" at y wasg a reolid gan yr urddasolion hyn, megys y "Times," a'r "Daily Mail." Efe ei hun a gaffai fwyaf o'i ddamnio o neb. Dyma ddywed:

"Troant arnaf gan waeddi: "Y lleidr sut ag wyt ti! Yr wyt yn waeth na lleidr, yr wyt yn gyfreithiwr.' A gwaeth na'r cwbl yr wyt yn Gymro! Dyna'r gair olaf a gwaethaf yn eu difriaeth o honwyf. Wel, nid yw yn ddrwg genyf mai Cymro ydwyf; nid wyf yn ymddiheuro am fod yn Gymro. 'Doedd genyf fi ddim help am hyny—ond mi ddywedaf hyn pe medrwn i newid i beidio bod yn Gymro, wnawn i ddim! 'Rwy'n falch o'r Hen Wlad fach fynyddig. Rhaid iddynt hwythau wynebu'r Cymro y tro hwn!"

Yr amcanion at hyrwyddo y rhai y bwriedid y trethiant newydd oeddent Rhoddion at Ddadblygu Gwelliantau Cyhoeddus; Cyfnewidfeydd Llafur er cael gwaith i rai allan o waith; Yswiriant Cenedlaethol Iechyd; a Blwydd-dal i'r Hen. Yn mhlith y gwelliantau cyhoeddus y ceid rhoddion i'w hyrwyddo yr oedd sefydlu ysgolion mewn coedwigaeth; planu coedwigoedd arbrofiadol; trefnu ffermydd i wneyd arbrofiadau mewn cnydau neillduol; gwella stoc fferm; rhoi addysg mewn ffarmwriaeth; hyrwyddo cydweithiad (co-operation); gwella moddion teithio yn y wlad; adenill tir gwyllt; sefydlu daliadau bychain; a moddion eraill i dynu'r boblogaeth yn ol o'r dref i'r ardal wledig, a thrwy hyny leihau y gwasgu a'r gor-cydymgais am dai ac am waith yn y trefi.

Rhan oedd y Gyfnewidfa Llafur o'r cynllun mawr cenedlaethol i yswirio gweithiwr rhag bod allan o waith. Ffurfiai hyny ran o Ddeddf Yswiriant Cenedlaethol Iechyd. O dan y ddeddf hono talai'r gweithiwr, a'i gyflogydd, swm bychan bob wythnos at drysorfa'r yswiriant; a phan fyddai dyn allan o waith, cynorthwyai'r Gyfnewidfa ef i gael gwaith drachefn, a derbyniai yntau swm penodol bob wythnos i'w gynal pan allan o waith. Aeth tair miliwn o bunau'r flwyddyn o'r trethi newydd at yr amcan hwn. Dyddorol yw sylwi mai trwy y Gyfnewidfa Llafur y cafodd Lloyd George ganoedd o filoedd o weithwyr y misoedd diweddaf i weithfeydd y Llywodraeth i wneyd cyfarpar rhyfel i gyfarfod a'r Caisar.

Darparai Blwydd-dal yr Hen i roi pum swllt bob wythnos i bawb dros 70 mlwydd oed nad oedd ganddynt foddion eraill cynaliaeth. Ceisid ei wasgu i wneyd yr oed yn 65 yn lle 70, ond gwrthwynebai ar y tir mai gwastraff a fyddai hyny yn gymaint ag y byddai yn rhoi arian i ganoedd o filoedd o bobl nad oedd ei angen arnynt am y medrent weithio tan yn 70 mlwydd oed. Nid oes raid i neb gyfranu tuag at y drysorfa hon fel at drysorfa y diwaith. Telir yr holl arian gan y Llywodraeth drwy y Llythyrdy yn mhob ardal. Deddf Yswiriant Cenedlaethol Iechyd oedd y bwysicaf, a'r anhawddaf i'w phasio o honynt oll. Cyfarfyddodd y mesur hwn a gwrthwynebiad annghymodlawn drwy ei holl yrfa drwy'r ddau Dy. Gosododd Lloyd George bedair egwyddor fawr sylfaenol fel yn hanfodol i'w gynllun, sef:

1. Rhaid i'r cynllun fod yn orfodol ar bawb; hyny yw, ni chai neb ddewis i yswirio neu beidio; rhaid oedd i bawb yswirio.

2. Rhaid i'r dosbarthiadau oedd a fynent a'r yswiriant, oll gyfranu yn uniongyrchol at y drysorfa.

3. Rhaid i'r Wladwriaeth ychwanegu at y cyfraniadau hyn swm digonol i sicrhau y swm angenrheidiol.

4. Rhaid i'r Clybiau a'r Cymdeithasau Cyfeillgar oedd eisoes mewn bod gael eu cefnogi yn hytrach na'u niweidio.

Rhaid oedd o dan y ddeddf hon i bob gweithiwr, a phob cyflogydd, drwy'r deyrnas dalu swm bychan bob wythnos i drysorfa'r yswiriant. Gwnaed hyn drwy osod stamp a geid yn y llythyrdy i'r pwrpas, ar gerdyn pob gweithiwr bob wythnos. Rhaid oedd dangos y cardiau hyn i swyddog y Llywodraeth pa bryd bynag y gofynid am danynt. Cesglid hwynt bob chwarter blwyddyn. Caffai pob gweithiwr yswiriedig wasanaeth meddyg yn rhad ac am ddim yn mhob rhyw glefyd. Os tystiai'r meddyg fod dyn yn analluog, drwy afiechyd neu ddamwain, i ddylyn ei alwedigaeth, caffai swm of arian bob wythnos i'w gynal hyd nes y byddai yn gallu ail ymaflyd yn ei waith. Dyna yn fyr brif ddarpariadau'r ddeddf fawr hon, un o'r rhai pwysicaf er budd y gweithiwr a basiwyd gan unrhyw Senedd erioed.

Eto gwrthwynebwyd y mesur ar bob llaw. Gwrthwynebai'r Sosialwyr am y rhaid i'r gweithiwr gyfranu at y drysorfa; gwrthwynebai'r cyfalafwyr am fod y ddeddf yn orfodol ar y cyflogwr; gwrthwynebai'r feistres am y rhaid iddi hi wlychu'r stamp i'w rhoi ar y cerdyn, a'r forwyn am fod ychydig geiniogau yn cael eu cadw yn ol o'i chyflog; gwrthwynebai y Clybiau a'r Cymdeithasau Cyfeillgar am yr ofnent golli eu haelodau; gwrthwynebai'r meddygon am y collent rai o'u cleifion preifat, gan waeddi "Mawr yw Diana yr Ephesiaid." Cyfarfyddodd Lloyd George a phob un o'i wrthwynebwyr ar ei dir ei hun. Gyda'r meddygon y bu y frwydr waethaf; bygythiodd Undeb y Meddygon fyned ar streic. "O'r goreu," ebe Lloyd George, "ewch a'ch croesaw. Sefydlaf finau Wasanaeth Meddygol Gwladwriaethol; hyny yw, codir a chyflogir gan y Llywodraeth y meddygon angenrheidiol i ofalu am holl gleifion y deyrnas, a phan y ca claf feddyg i weini arno am ddim, pwy fydd mor ffol a thalu i chwi?" Ac ildiodd y doctoriaid. Derbynia miloedd o ddoctoriaid heddyw fwy o dan Ddeddf yr Yswiriant nag a dderbyniasant erioed o'r blaen; a cha pob gweithiwr claf feddyg rhad, a chyfle i orphwys a gwella yn llwyr cyn ail-ymaflyd yn ei waith.

Cyhuddid ef gan rai ei fod yn Sosialydd am ei fod yn pasio mesurau o natur y rhai hyn. Telir heddyw tua deuddeng miliwn o bunau'r flwyddyn yn Flwydddal i'r Hen; dros dair miliwn at gynal gweithwyr allan o waith; dros bedair miliwn i weini i reidiau y gweithiwr pan yn glaf. A chymeryd yr oll, telir, o dan ddeddfwriaeth Lloyd George yn Mhrydain heddyw, dros ugain miliwn o bunau'r flwyddyn er mwyn ysgafnhau baich y gweithiwr a'r tlawd. Pan soniai'r Toriaid am Ddiffyndolliaeth fel meddyginiaeth i dlodi'r deyrnas, dywedodd:

"Yr ydym am alltudio angen am byth o aelwyd y gweithiwr. Yr ydym am yru'r tloty allan o lygad meddwl y gweithiwr. Yr ydym am ysgubo ymaith y bobl a fynant rwystro hyn canys pa beth sydd ganddynt hwy i'w gynyg i'r gweithiwr yn lle y breintiau hyn? Ei orfodi i dalu toll o ddau swllt yn rhagor ar ei fara!"

Ond mewn atebiad i'r cyhuddiad ei fod yn Sosialydd, gellir dyfynu a ganlyn o un o'i areithiau yn Nghymru:

"Ofna rhai y mudiad Llafur, hyny yw, Plaid Annibynol Llafur. Gallaf ddweyd wrth Ryddfrydwyr y ffordd i wneyd Plaid Annibynol Llafur yn fudiad mor gryf nes yr ysguba Rhyddfrydiaeth ymaith yn mhlith pethau eraill. Os ar ol dal swydd am nifer o flynyddoedd y ceir fod Llywodraeth Ryddfrydol heb wneyd dim i gyfarfod ag angenion cymdeithasol y bobl heb wneyd dim i symud ymaith y gwarthrudd cenedlaethol o weled slums, a thlodi, ac angen mewn gwlad sy'n dysgleirio gan gyfoeth; os bydd y Llywodraeth hono ag ofn ymosod ar y drygau ydynt yn achos yr holl drueni hyn, ac yn arbenig y fasnach feddwol a chyfundrefn y tir; ei bod heb roi atalfa ar y gwastraff of adnoddau'r genedl wrth dreulio yn ddiraid ar arfau rhyfel; os na ofalant am foddion cynaliaeth i hen bobl; os caniatant i Dy'r Arglwyddi dynu pob da allan o bob mesur diwyg- iadol, yna y cyfyd gwaedd drwy'r deyrnas am greu plaid newydd, ac ymunai llawer o honom ninau yn y waedd hono."

Ond nid oes ofn Plaid Llafur ar Lloyd George, ac yn enwedig Plaid Llafur yn Nghymru. "Nid yw Plaid Llafur yn peryglu dim ar Genedlaetholdeb Cymreig," ebe efe. Mae un o bob pump o aelodau Seneddol. Cymru heddyw yn aelodau Llafur, a thebyg yw y bydd mwy yn y dyfodol. Ond gwawdia Lloyd George y syniad y geill Sosialaeth lwyddo os bydd Rhyddfrydwyr yn gall. Ebe fe:

"Ni eill un blaid obeithio enill y dydd yn y wlad hon os na cha ymddiriedaeth y dosbarth canol. Ni ellir gwneyd Sosialwyr ar frys o ffermwyr, a siopwyr, a doctoriaid y wlad hon; ond gellwch ddychrynu'r dosbarthiadau hyn a'u gyru felly i wersyll eich gwrthwynebwyr. Cynorthwyant ni yn awr i sicrhau deddfwriaeth o blaid Llafur; cynorthwyant ni yn nes yn mlaen i ddiwygio deddfau'r tir, a mesurau eraill er budd y werin sy'n gweithio. Hyd yn hyn, nid oes yr un ymgais gyfundrefnol wedi cael ei gwneyd i wrthweithio cenadaeth y Sosialwyr yn mhlith y gweithwyr. Pan wneir y cyfryw ymgais cewch weled y cefnogir chwi gan weithwyr y wlad. A ydych mor ffol a meddwl y gwelir yn ein dydd ni awdurdod a fyn drwy orfodaeth genedlaetholi y tir, a'r rheilffyrdd, y glofeydd, y chwareli, y ffatrioedd, y gweithdai, yr ystordai, a'r siopau?"

Mae llai na naw mlynedd er pan draddododd Lloyd. George yr araeth yna. Erbyn heddyw mae Caisar Germani wedi sylweddoli i raddau pell freuddwyd y Sosialydd yn Mhrydain, drwy orfodi Lloyd George i fod yn offeryn yn llaw'r Llywodraeth bresenol i wneyd. yr hyn a dybiai efe naw mlynedd yn ol oedd yn anmhosibl.

Nodiadau

1. Mair Eluned Lloyd George