Rhamant Bywyd Lloyd George/Yr Aelod Seneddol Annibynol

← Dyddiau'r Ymdrech

Rhamant Bywyd Lloyd George gan Beriah Gwynfe Evans

Apostol Heddwch →

PENOD V.

YR AELOD SENEDDOL ANNIBYNOL.

RHENIR Ty'r Cyffredin yn Mhrydain, fel Cydgyngorfa'r Unol Dalaethau yn wahanol bleidiau politicaidd.

Hyd yn gymharol ddiweddar dwy blaid fawr a geid yn Senedd Prydain, sef y Ceidwadwyr a'r Rhyddfrydwyr. Toriaid a Whigiaid oeddent haner can mlynedd yn ol. Yna gelwid hwynt yn Geidwadwyr a Radicaliaid. Pan gymerodd y rhwyg mawr le yn y Blaid Ryddfrydol (neu Radicalaidd) ar gwestiwn Ymreolaeth i'r Werddon, newidiwyd yr enwau drachefn i "Undebwyr" (Unionists) ac "Ymreolwyr" (Home Rulers). Ond i bob dyben ymarferol gwna "Toriaid" a "Rhyddfrydwyr" y tro i'w deffinio. Ymffurfiodd yr Aelodau Cenedlaethol o'r Werddon yn Blaid ar ei phen ei hun, a gelwir hwynt yn "Blaid Wyddelig." Yn ddiweddarach mynodd Llafur gynrychiolaeth ar wahan, a galwyd y cynrychiolwyr hyn yn "Blaid Llafur." Ceisiodd yr Aelodau Cymreig, hwythau, o dro i dro, ffurfio "Plaid Gymreig" ar linellau'r "Blaid Wyddelig," ond gan mai "Rhyddfrydwyr" fel rheol, yw yr aelodau Cymreig cysylltir hwynt yn swyddogol a'r "Blaid Ryddfrydol." Yn y rhan fwyaf o faterion pleidleisia'r Gwyddelod a'r Aelodau Llafur gyda'r Blaid Ryddfrydol; ond maent er hyny yn bleidiau ar wahan, ac yn aml yn gweithredu yn annibynol ar y Rhyddfrydwyr. Ceir felly heddyw bedair plaid yn Nhy'r Cyffredin, sef (1) Yr Undebwyr neu'r Toriaid; (2) y Rhyddfrydwyr; (3) y Blaid Wyddelig; a (4) Plaid Llafur. Dysgwylir i bob aelod fod yn ffyddlon i'w blaid, i ufuddhau i Chwip y blaid, ac i bleidleisio bob amser gyda'i blaid gan nad beth a fo ei ddaliadau personol ar y mater y pleidleisir arno. Ceir weithiau er hyny yn mhob plaid ambell un annibynol ei farn, na fyn fod yn beiriant pleidleisio, a dim ond hyny. Gwrthyd weithiau ufuddhau i Chwip ei blaid; ac, os bydd yn wr o argyhoeddiad cryf ac o galon ddewr, ac yn gweled ei blaid yn cymeryd cwrs na fedr ef ei ganlyn na'i gymeradwyo, gwrthyd "dderbyn" Chwip y blaid. Golyga hyny ei fod yn tori ei gysylltiad a'r blaid ac yn gweithredu fel aelod annibynol. Bydd hyn yna o eglurhad yn gymorth i'r darllenydd annghyfarwydd a pheirianwaith gwleidyddol Prydain, ddeall yn well yr hyn a ganlyn.

Cyn erioed iddo gael ei ethol yn Aelod Seneddol, yr oedd Mr. Lloyd George wedi dangos ei fod yn meddu ar argyhoeddiadau cryfion, yn ddyn o feddwl annibynol, ac o ysbryd diofn. Yr oedd felly yn hollol annghymwys i fod yn aelod ufudd, yn party hack, yn y Senedd. Yr oedd ei ragflaenydd Cenedlaethol, Mr. T. E. Ellis (neu "Tom Ellis" fel y'i gelwid gan bawb) wedi dadleu cyn, ac ar ol, cael ei ethol i'r Senedd, dros i'r Aelodau Cymreig fod yn fwy unol ac annibynol yn y Senedd. Ond yn lle gweithredu ar linellau y blaid Wyddelig, gan feddu eu Chwip eu hunain ar wahan oddiwrth y blaid Ryddfrydol, ni wnaeth yr aelodau Cymreig yn nydd Tom Ellis ond yn unig ymffurfio yn "Bwyllgor Cymreig," gyda Chadeirydd ac Ysgrifenyddion (yn lle "Chwips"). Cyn ei fyned, ac wedi ei fyned i'r Senedd, mynai Lloyd George i'r Aelodau Cymreig fyned yn mhellach na hyn, ac ymffurfio o honynt yn "Blaid Gymreig Annibynol" ar gynllun y Blaid Wyddelig. Ond golygai hyny gladdu uchelgais personol, canys ni allai neb ond aelodau ufudd i'r Llywodraeth ac i'r Blaid a reolai'r Llywodraeth fyth obeithio cael mwynhau y torthau a'r pysgod, mewn swyddi ac anrhydedd, a theitlau o bob math y gallai'r Llywodraeth ranu i'r neb y mynai. Fel rheol, edrych yn mlaen am daledigaeth y gwobrwy, cael lle yn y Llywodraeth, neu swydd gyflogedig, neu'r teitl o Farchog, neu Farwnig, neu Arglwydd, a wnai pob gwr uchelgeisiol yn y Senedd.

Ond meddwl am Gymru, ac nid am na swydd, nac anrhydedd, na theitl a wnai Lloyd George pan yr aeth efe gyntaf i'r Senedd. Digiai yn aruthr wrth y Blaid Ryddfrydig am esgeuluso Cymru, ac wrth yr Aelodau Cymreig am ganiatau o honynt i'r Llywodraeth eu hanwybyddu hwy a hawliau eu gwlad. Mewn cyfarfod mawr yn Nghaerdydd, yn agos i bum mlynedd ar ol iddo gael ei ethol i'r Senedd, dywedodd:

"Am y 26 mlynedd diweddaf, mae mwyafrif mawr aelodau Cymru wedi bod yn Rhyddfrydwyr. Am 14 mlynedd o'r 26 mlynedd hyn, Llywodraeth Ryddfrydig oedd mewn awdurdod, ac am y rhan fwyaf o'r amser hwnw dybynai'r Llywodraeth Ryddfrydig ar ewyllys da aelodau Cymru am ei bodolaeth. Ond er hyn oll ni chafodd Cymru, yn ystod yr holl amser, gymaint ag un Mesur ar gyfer ei hangenion. Nid oes, yn nghorff y 14 mlynedd, gymaint ag wythnos of amser wedi cael ei ganiatau i ddadleu materion Cymru pe y cyfrifid pob dim ar a wnaed yn y Senedd ar ran Cymru. Ufuddheir yn ddioed i orchymynion Lloegr. Rhaid i'r cenedloedd Celtaidd hefyd wasgu ar y Llywodraeth, ac er mwyn gwneyd y gwasgu hyny yn beth effeithiol, rhaid i ni ddwyn holl nerth y genedl i fewn i un gyfundrefn. Yn ngwyneb rhagfarn a nwyd na welsom ni eu tebyg, llwyddodd yr unig genedl Geltaidd (y Gwyddelod) a wnaeth felly, i fynu cael gan Dy'r Cyffredin gyfres o'r Mesurau Diwygiadol mwyaf a basiwyd ganddo erioed."

Y Blaid Wyddelig felly oedd ei batrwm o Blaid Gymreig. Y diwygwyr mawr y mynai ef eu hefelychu oedd Owen Glyndwr (yr hwn a saif i Gymru rywbeth cyffelyb i'r hyn yw George Washington i'r Unol Dalaethau); ac Oliver Cromwell, rhyddhawr Lloegr. Dryllwyr delwau oedd y ddau, a gwnaethant Lloyd George hefyd yn ddrylliwr delwau o bob math. Ni chredai un o'r tri air y bardd, "Mae pob peth ar y sydd, yn iawn." Gwelent eill tri fod aml i beth "sydd" yn mhell o fod yn "iawn"; a chan gredu nad oedd yn iawn, gwrthwynebent roddi iddo y parch a'r ymlyniad a hawlid iddo gan yr awdurdodau. Bu Owen Glyndwr yn gyfaill a chydfilwr i Harri Bolingbroke (y Brenin Harri IV.), ond cododd mewn gwrthryfel i'w erbyn er mwyn Cymru; bu Glyndwr yn cydeistedd ag Arglwydd Grey o Ruthin yn Nghyngor y Brenin yn Westminster, ond y mynyd y daeth hawliau Cymru i'r cwestiwn ymosododd ar ei hen gyfaill, a thaflodd ef yn ngharchar. Torodd Oliver Cromwell ben yr Archesgob Laud a'r Brenin Siarl I., heb unrhyw betrusder, pan deimlodd fod buddianau'r bobl yn gofyn eu symud o'r ffordd. Felly y teimlai Lloyd George—ni chai dim fod yn gysegredig yn ei olwg os byddai'r peth hwnw yn rhwystr i fuddianau cenedlaethol Cymru.

Gwneyd Cymru'n un, a'i rhyddhau o iau y Sais oedd uchelgais Glyndwr. Mynai Lloyd George wneyd yr un peth yn ei ddydd yntau. "Cymru Gyfan" oedd ei arwyddair, a rhyddhau y Blaid Genedlaethol yn Nghymru oddiwrth rwymau'r Blaid Ryddfrydol yn Lloegr oedd ei nod. Ni phetrusodd Owen Glyndwr erioed ymosod ar na phenaeth na thywysog o Gymro a osodai deyrngarwch i Frenin Lloegr o flaen teyrngarwch i Gymru. Ni phetrusai Lloyd George yntau ymosod ar Lywodraeth Ryddfrydol a aberthai hawliau Cymru er mwyn hyrwyddo amcanion y Blaid Ryddfrydol. Cyn y ceid Cymru Gyfan mewn ystyr wleidyddol rhaid oedd cael Plaid Gymreig Annibynol yn Nhy'r Cyffredin. Golygai hyny nid yn unig ymwrthod ag awdurdod Chwip y Llywodraeth, ond hefyd. creu yn Nghymru beiriant ac awdurdod gwleidyddol hollol annibynol ar y Blaid Ryddfrydol yn Lloegr.

Dyna oedd sail a gwreiddyn mudiad "Cymru Fydd." Er mwyn sefydlu'r gyfundrefn newydd rhaid oedd yn gyntaf dileu yr hen. Yr oedd dau Gyngrair Rhyddfrydol yn Nghymru, y naill yn y Gogledd a'r llall yn y De. Galwodd Mr. Lloyd George ar bob un o'r ddau i gyflawnu hunanladdiad, gan addaw iddynt adgyfodiad gwell ar ffurf Cyfundrefn Genedlaethol Cymru Fydd. Anmharod oedd yr hen Ryddfrydwyr Cymreig i wneyd hyn. Gwrthwynebwyd Mr. Lloyd George yn benderfynol yn y Gogledd gan Mr. (yn awr y Barnwr) Bryn Roberts; ac yn y De gan Mr. D. A. Thomas. Yr oedd Mr. Bryn Roberts yn aelod dros ran o sir Gaernarfon, ac felly yn gydaelod a Mr. Lloyd George.yn y sir. Yr oedd cysylltiad agosach na hyny rhwng Lloyd George a D. A. Thomas. Dyddorol neillduol i Gymry'r America yw'r ffeithiau am gysylltiadau Lloyd George a D. A. Thomas—y gwr sydd yn awr yn yr Unol Dalaethau yn gweithredu ar ran Mr. Lloyd George a Llywodraeth Prydain i sicrhau cyfarpar rhyfel i Brydain. Ceir rhai o'r manylion am y ddau yn y benod ar "Lloyd George a Chymry'r America." Digon yw dweyd yma mai Dafydd a Jonathan a fu Lloyd George a D. A. Thomas am flynyddoedd yn y Senedd. Ymwahanasant ar gwestiwn Cymru Fydd a difodi'r Cyngreiriau Rhyddfrydol yn Nghymru—a buont am flynyddoedd heb brin siarad a'u gilydd. Llwyddodd Lloyd George i ddileu Cyngrair y Gogledd; methodd ladd Cyngrair y De. Rhanedig iawn oedd yr Aelodau Cymreig ar y cwestiwn, rhai yn glynu wrth Lloyd George a Chymru Fydd, ac eraill wrth D. A. Thomas a'r Cyngreiriau Rhyddfrydig.

Dyddorol yw sylwi wrth fyned heibio pa beth a wnaeth Joseph i'w frodyr wedi iddo gael ei ddyrchafu i fod yn ail mewn awdurdod yn llys y Brenin. Yn mhlith canlynwyr mwyaf selog Mr. Lloyd George yn y brwydrau dros Gymru Fydd yr oedd Mr. Alfred Thomas; gwnaed ef yn nghyntaf yn Farchog, gyda'r teitl o "Syr Alfred," ac wedi hyny dyrchafwyd ef i Dy'r Arglwyddi gyda'r teitl o "Arglwydd Pontypridd." Mr. Frank Edwards, yr aelod dros Faesyfed; gwnaed ef yn Farwnig, "Syr Francis Edwards." Mr. Herbert Lewis, yr aelod dros Fflint, yr hwn sydd yn awr yn Is-ysgrifenydd Bwrdd Addysg. (Y diweddar) Mr. William Jones, a ddaeth yn aelod dros Arfon, ac a wnaed yn un o Chwips y Llywodraeth. Mr. Wynford Philipps, a ddaeth yn aelod dros sir Benfro, ac yna a ddyrchafwyd i Dy'r Arglwyddi gyda'r teitl "Arglwydd Ty Ddewi." Mr. William Brace, un o arweinwyr y Glowyr, a ddaeth yn aelod dros Dde Morganwg, ac sydd yn awr yn Is-ysgrifenydd Cartrefol. Mr. Llewelyn Williams, a ddaeth yn Aelod dros Fwrdeisdrefi Caerfyrddin, ac sydd yn awr yn Gofiadur Dinas Caerdydd. Yn mhlith eraill o hen ddylynwyr Lloyd. George sydd yn awr yn y Senedd gellir enwi Mr. John Hugh Edwards, yr aelod dros Ganol Morganwg, a'r Parch. J. Towyn Jones, yr aelod dros Ddwyreinbarth Caerfyrddin. Maent oll yn enwau adnabyddus yn myd cyhoedd Prydain. Gwelir mai nid eiddilod oedd y rhai a gasglwyd gan Lloyd George o dan ei faner.

Ond a siarad yn gyffredinol, methiant a fu mudiad Cymru Fydd. Tegwch a D. A. Thomas yw dweyd ei fod yn gymaint o Genedlaetholwr ag ydoedd Lloyd George, ac mai ei brif wrthwynebiad i gyfundrefn Cymru Fydd oedd ei bod yn gofyn cael un corff canolog i'r oll o Gymru, tra yr oedd anhawsderau teithio rhwng Gogledd a De yn ei gwneyd yn ofynol, yn ei farn ef, i gael dau bwyllgor, un i'r Gogledd a'r llall i'r De. Heddyw ceir Cymdeithas Ryddfrydol, neu enw o un yn mhob etholaeth yn Nghymru, a "Chyngor

Darlun gan Mr. Geo. Boardman.

MR. LLOYD GEORGE GARTREF

Rhyddfrydol Cenedlaethol Cymreig," gydag Arglwydd Ty Ddewi yn llywydd iddo, yn arolygu yr oll, ac yn swatio yn ufudd bob amser i orchymynion Rhyddfrydwyr Lloegr. Ond er mai methiant a drodd mudiad Cymru Fydd fel cyfundrefn y pryd hwnw, deffrodd Lloyd George yn Nghymru ysbryd o wrthryfel yn erbyn awdurdod Rhyddfrydiaeth swyddogol Lloegr, sydd yn fyw ac yn effro hyd y dydd hwn, ac yn ei gwneyd yn anmhosibl i'r Llywodraeth Ryddfrydol gael ei dewis-ddyn ei hun yn aelod dros nemawr i etholaeth yn Nghymru. Gwrthododd fwy nag un etholaeth yn Nghymru dderbyn y gwr a ddymunai'r awdurdodau yn Llundain iddynt ei ethol. Yn sir Gaerfyrddin gorchfygodd y Parch. Towyn Jones fab Arglwydd Ty Ddewi. Yn Nosbarth Abertawe gwrthryfelodd y werin yn erbyn y Gymdeithas Ryddfrydol am dderbyn o honi Mr. Masterman, Sais, a chyn-aelod o'r Cabinet, er i Mr. Lloyd George ei hun ysgrifenu yn daer at etholwyr y lle yn crefu arnynt i ddewis Mr. Masterman. Gorfu i Masterman gilio o'r maes, ac etholwyd Mr. T. J. Williams, Treforris, yn ddiwrthwynebiad. Cafodd Mr. Lloyd George felly fyw i weled yr ysbryd a alwyd ganddo ef i fodolaeth dros ugain mlynedd yn ol, yn dal yn ffyddlon at y ddelfryd a osododd efe y pryd hwnw o flaen Cymru, ac yn troi i'w erbyn ef pan dybiodd gwerin Cymru ei fod ef wedi ymgysylltu ag eilunod Philistiaeth Lloegr.

Nodweddid blynyddoedd cyntaf Mr. Lloyd George yn y Senedd gan wrthryfel ar ol gwrthryfel o'i eiddo ef ac ychydig o ymlynwyr personol, yn erbyn pob awdurdod yn y Senedd. Efe a Mr. (yn awr Syr) S. T. Evans a ymladdodd yn erbyn Mesur y Degwm. Lloyd George gyda Tom Ellis, S. T. Evans a D. A. Thomas— ac weithiau Wynford Philipps a Mr. (yn awr Syr) Henry Dalziel, a ymladdodd yn gyndyn yn erbyn Mesur Dysgyblaeth Offeiriaid. Llwyddodd y pedwar Cymro, gyda help achlysurol y ddau aelod a nodwyd o'r Alban, i herio holl allu y Llywodraeth Doriaidd, er i gorff Rhyddfrydwyr Lloegr gynorthwyo'r Toriaid. Bum yno lawer noson yn y Ty yn edrych ar y frwydr, ar bedwar Cymro yn gallu rhwystro chwe chant o aelodau eraill i basio'r Mesur. Awr ar ol awr, nos ar ol nos, am wythnosau, y llwyddasant i ddal "y ffosydd" yn y rhyfel Seneddol hynod hwn. Ni bu na chynt na chwedyn gyffelyb wrhydri erioed yn Senedd Prydain. Fawr.

Pan ddaeth Etholiad Cyffredinol 1892 i'r golwg, tybiodd Lloyd George fod buddugoliaeth yn aros y Rhyddfrydwyr. Yr oedd wedi bod yn Aelod Seneddol y pryd hwnw am tua dwy flynedd. Yn yr etholiad hwn y gorchfygodd efe Syr John Puleston, fel y gwelir yn y benod o flaen hon. Yr oedd Lloyd George wedi bod yn ddigon hir yn y Senedd i ganfod fod gallu'r Weinyddiaeth i wobrwyo y sawl a ufuddhaent iddi, yn andwyol i annibyniaeth barn a gweithred aelodau Seneddol. Penderfynodd felly cyn y deuai yr Etholiad Cyffredinol ffurfio o leiaf gnewyllyn Plaid Gymreig Annibynol. Cafodd Tom Ellis, S. T. Evans a Herbert. Lewis i gyduno ag ef. Ymrwymodd y pedwar na dderbyniai yr un o honynt swydd yn, nac o dan, y Llywodraeth, heb gydsyniad y tri arall. Etholwyd y pedwar yn aelodau yn yr Etholiad Cyffredinol yn 1892. Yr oedd Mr. Gladstone wedi canfod, yn ymddygiad adran fechan o'r aelodau Cymreig pan oedd y Toriaid mewn awdurdod, y posibilrwydd iddynt achosi trafferth i Weinyddiaeth Ryddfrydol. Felly, pan yn yr etholiad y cafodd y Rhyddfrydwyr fwyafrif clir yn Nhy'r Cyffredin, ac y galwyd yntau i fod yn Brif Weinidog, cymerodd fesurau i gadw'r Aelodau Cymreig yn dawel. Gan mai dim ond 40 oedd mwyafrif Gladstone, a chyfrif aelodau Cymru yn eu plith, gwelai y medrai'r aelodau Cymreig os ymunent a'r Toriaid i'w erbyn, ei orchfygu ef a'i Weinyddiaeth. Yn wir, dyma'r cyfle y dysgwyliasai Lloyd George am dano. Ond gwr cyfrwys oedd Mr. Gladstone. Pan yn ffurfio ei weinyddiaeth cynygiodd y swydd o Chwip i Tom Ellis, gan gredu o hono mai Tom Ellis oedd y mwyaf ei ddylanwad yn mhlith yr aelodau Cymreig, ac y medrai Tom felly berswadio'r lleill i fod yn blant da. Ond yr oedd anhawsder ar ffordd Tom Ellis i dderbyn y swydd, yn gymaint a'i fod wedi ymgyfamodi a'r tri arall a nodwyd uchod, i beidio derbyn swydd heb eu cydsyniad hwy. Yn yr argyfwng hwn, galwyd cyfarfod o'r pedwar i gael ei gynal yn fy nhy i yn Nghaernarfon. Methodd S. T. Evans ddod, ond amlygodd barodrwydd i gydsynio a'r hyn y penderfynid arno. Daeth Ellis, Lloyd George, a Herbert Lewis. Ymgyngorasom yn hir ac yn bryderus. Dadl Lloyd George oedd y buasai Cymru yn debycach o gael Dadgysylltiad a breintiau eraill wrth sefyll o'r tu allan i'r Blaid Ryddfrydol, a bygwth Mr. Gladstone a'i Weinyddiaeth os na chaffai Cymru chwareu teg. Dadl Tom Ellis oedd, yn nghyntaf, na cheid yr oll o'r Aelodau Cymreig i ymuno yn erbyn Gladstone; ac yn ail, y buasai'r ffaith ei fod ef, Ellis, yn y Weinyddiaeth ei hun, ac yn Chwip i'r Llywodraeth, yn rhoi mantais iddo ef ddylanwadu ar Gladstone a'r Cabinet i wneyd yr hyn oedd yn iawn i Gymru. Tueddai Herbert Lewis i fod o'r un farn a Lloyd George, er nad oedd mor bendant. Ar ol hir ymdrafod y cwestiwn yn ei wahanol agweddau, a gweled fod Ellis yn teimlo awydd mawr i dderbyn y cynyg, boddlonodd Lloyd George a Herbert Lewis ei ryddhau ef o'i ymrwymiad iddynt hwy, er na fedrent gymeradwyo ei waith yn derbyn swydd. Felly gwnaed Tom Ellis yn "Junior Whip" yn Ngweinyddiaeth Gladstone; a phan ymneillduodd yr hen arwr ac y cymerodd Arglwydd Rosebery ei le, dyrchafwyd Ellis i fod yn Brif Chwip. Yr oedd hyn yn beth na wnaed erioed o'r blaen. Arferid rhoi'r swydd o Chwip bob amser i wr cyfoethog o deulu urddasol, ac yr oedd meddwl am weled mab i ryw ffermwr bychan yn Nghymru yn gallu gweithredu awdurdod dros filiwnyddion ac urddasolion Prydain yn gyru ias o ddychryn drwy'r holl bendefigaeth. Ond felly y bu. Gwnaeth T. E. Ellis, er mai Cymro tlawd ydoedd, gystal Chwip a'r cyfoethocaf o aelodau'r bendefigaeth a fu erioed yn y swydd uchel hono y chwenychasai goreuwyr y deyrnas ei chael. Cyn pen ychydig fisoedd wedi derbyn o hono y swydd, dylanwadodd Ellis ar Gladstone i ddod i lawr i Gymru, ac yno i addaw penodi "Dirprwyaeth y Tir i Gymru" gyda'r amcan o symud achos y cwynion oedd gan ffermwyr Cymru ag yr oedd Lloyd George wedi ymddiofrydu i fynu gweled eu symud. Penodwyd y Ddirprwyaeth; gwnaeth ymchwiliad manwl ac adroddiad maith. Cymeradwyai'r Ddirprwyaeth welliantau pwysig yn Neddfau'r Tir-ond ni chafwyd byth mo honynt. Taflwyd y Rhyddfrydwyr allan yn yr etholiad canlynol (1895), a chladdwyd adroddiad Dirprwyaeth y Tir yn Nghymru gan y Llywodraeth Doriaidd a ddaeth i awdurdod y pryd hwnw, ac ni chafodd hyd y dydd heddyw adgyfodiad gwell.

Yn fuan wedi i Mr. T. E. Ellis ddechreu ar ei swydd fel Prif Chwip i Lywodraeth Rosebery, arweiniodd Mr. Lloyd George dri o'i gydaelodau dros Gymru mewn gwrthryfel yn erbyn y Llywodraeth, sef Mr. D. A. Thomas (Merthyr), Mr. Frank Edwards (Maesyfed), a Mr. Herbert Lewis (Fflint). Gwrthododd y pedwar gydnabod awdurdod eu cyfaill a'u cyd-Genedlaetholwr Tom Ellis, na derbyn ei chwips. Achos y cweryl oedd anfoddogrwydd y pedwar gwrthryfelwr at y dull yr ymddygai'r Llywodraeth at Fesur Dadgysylltiad. Gwrthododd yr Aelodau Cymreig eraill gydweithredu a'r pedwar yn eu gwrthryfel, ond cafodd y gwrthryfelwyr gydymdeimlad a chefnogaeth y wlad.

Gan mai dim ond pedwar wrthryfelodd, a bod mwyafrif y Llywodraeth yn 40, nid oedd berygl yn y byd i'r Llywodraeth oddiwrth y gwrthryfel. Ond, pe y llwyddasai Mr. Lloyd George, fel y dymunai wneyd. i gael gan yr holl aelodau Rhyddfrydol Cymreig i ymuno yn y gwrthryfel, gorchfygasent y Weinyddiaeth, a rhaid fuasai i Rosebery ymddiswyddo. Pan ofynwyd y cwestiwn yn gyhoeddus yn Nghymru i Mr. Lloyd George a oedd efe yn barod i daflu'r Weinyddiaeth Ryddfrydol allan ar y cwestiwn hwn o Ddadgysylltiad, ac felly aberthu y mesurau diwygiadol eraill oedd ar raglen y Blaid, atebodd:

"Nid ydym am gynorthwyo'r Llywodraeth i dori eu gair i Gymru. Os myn y Llywodraeth barhau y polisi (o osod Mesurau eraill o flaen Mesur Dadgysylltiad) boed eu gwaed ar eu penau hwy eu hunain!"

Mewn llythyr at gyfaill, cyfiawnhaodd Mr. Lloyd George y gwrthryfel ar y tir fod y Llywodraeth wedi gwrthod rhoi ymrwymiad pendant y pasient Ddadgysylltiad y flwyddyn hono, nac hyd yn nod i roddi'r flaenoriaeth i Fesur Cymru ar bob mesur arall oddigerth y Gyllideb a Chofrestraeth. Ond rhoddodd Tom Ellis, y Prif Chwip, yr ymrwymiad pendant a ganlyn ar ran Arglwydd Rosebery a'r Weinyddiaeth:

"Eir yn mlaen a Mesur Dadgysylltiad i Gymru, a mynir ei gario drwy Dy'r Cyffredin, er na ellir, mor gynar a hyn yn y flwyddyn, ddweyd a fydd rhaid i'r Senedd eistedd yn yr Hydref ai peidio er sicrhau hyny."

Er i'r ymrwymiad pendant hwn gael ei gadarnhau gan y Prif Weinidog, Arglwydd Rosebery, mewn araeth yn Birmingham, pan y dywedodd y mynai'r Llywodraeth basio Mesur Dadgysylltiad trwy Dy'r Cyffredin cyn y ceid Etholiad Cyffredinol, cynygiodd Mr. Lloyd George, yn nghyfarfod o'r Aelodau Cymreig, benderfyniad yn amlygu "argyhoeddiad nas gall y Llywodraeth, o dan yr amgylchiadau gwleidyddol presenol, byth obeithio cyflawnu yr addewid hon, heb iddynt gyfnewid eu program."

Ffromodd Lloyd George yn aruthr at holl agwedd Arglwydd Rosebery tuag at Gymru. Yr oedd Rosebery wedi son am y Cymry fel "brodorion y Dywysogaeth." Ebe Lloyd George:

"Sonia Arglwydd Rosebery am genedl y Cymry fel pe baem lwyth o Walabees yn nghanolbarth Affrica. Twyllodd Stanley frodorion Affrica drwy roi 'jampots' gwag iddynt yn gyfnewid am eu gwasanaeth. Dyna a fu erioed bolisi Llywodraeth Ryddfrydol tuag at Gymru, rhoi i ni y 'jam-pots' gwag ar ol i bobl eraill gymeryd y 'jam' i gyd o honynt."

Rhaid, ebe Lloyd George, i Gymru gael jam pots llawn, neu ynte byddai iddi wneyd ei gwaethaf yn erbyn y Llywodraeth. Ebe fe:

"Ein bwriad yw cael Plaid Gymreig at amcanion cenedlaethol. Cewch weled hyn wedi dod yn ffaith ar ol yr Etholiad Cyffredinol nesaf. Mae'r syniad o genedlaetholdeb yn gryf ac yn tyfu yn ein plith. Fel plaid unol byddwn yn gallu sicrhau fod y Blaid Ryddfrydol yn talu sylw buan i'n gofynion; a gyda hyny byddwn yn gallu 'gwasgu' ffafrau oddiwrth y Toriaid pan font hwy yn dal swydd."

Ond, Ow! mor frau yw gobaith dyn! Ni ddaeth y "Blaid Annibynol Gymreig" byth yn sylwedd. Ffleiriodd y "Gwrthryfel" allan. Mewn cyfarfod mawr yn Nghaerdydd derbyniodd Arglwydd Rosebery y pedwar Mab Afradlon yn ol i'w freichiau. Y flwyddyn ganlynol (1895) darllenwyd Mesur Cymru yr ail waith yn Nhy'r Cyffredin, a hyny yn briodol iawn ar Ddydd Ffwl Ebrill. Yn mis Awst y flwyddyn hono, pan oedd Lloyd George a'i gyfeillion yn cydgynllunio mesurau. pellach yn erbyn y Llywodraeth, rhanwyd Ty'r Cyff- redin ar gwestiwn "Cordite" Mr. (wedi hyny Syr) Henry Campbell Bannerman. Gorchfygwyd y Llywodraeth drwy fwyafrif o saith yn unig. Nid oedd ond tri o'r holl Aelodau Cymreig yn y Ty yn pleidleisio gyda'r Llywodraeth. Pe bae Mr. Lloyd George a'i gyfeillion yno ac yn pleidleisio, achubasid y Llywodraeth. Dywedodd Lloyd George ei hun wedi hyny fod saith o aelodau'r Weinyddiaeth ei hun yn absenol o'r pleidleisio. Yn ol arfer a defod y Senedd pan orchfygir Gweinyddiaeth, ymddiswyddodd Arglwydd Rosebery a'r Llywodraeth Ryddfrydol.

Yn yr Etholiad Cyffredinol (1895) tarawyd y Blaid Ryddfrydol gan ei gelynion y Toriaid "glin a borddwyd, o Dan hyd yn Beerseba" yn mhob rhan o Brydain. Fawr oddigerth Cymru. Daliodd Cymru ei thir yn gadarn. Cadwodd Lloyd George ei sedd yn Mwrdeisdrefi Arfon, er i'w fwyafrif syrthio ychydig yn is na'r tro o'r blaen. Pan gymerodd ei sedd yn y Senedd. newydd, a'r Toriaid mewn awdurdod, dangosodd nad oedd ei gledd wedi colli dim o'i awch, na'i dafod ei fin. Nis gallai neb ddysgwyl i'r gwr oedd wedi gwrthryfela yn erbyn Arglwydd Rosebery fod yn fachgen da o dan Mr. Balfour a'i Weinyddiaeth Doriaidd, nac ychwaith i dalu llawer o barch i orchymynion Syr Henry Campbell Bannerman, yr hwn oedd yn arweinydd swyddogol y Blaid Ryddfrydol yn Nhy'r Cyffredin. Ymgyflwynodd Lloyd George i'r gwaith o flino'r Llywodraeth Doriaidd yn ddibaid, a dyrysu ei holl gynlluniau. Yn arbenig ymgymerodd ag ymosod bob cyfle a gai ar Mr. Joseph Chamberlain, yr hwn yn awr oedd yn Ysgrifenydd y Trefedigaethau. Mewn amser ac allan o amser, heb aros am ganiatad ei arweinydd Syr Henry Campbell Bannerman, nac ymgyngori ag awdurdodau'r Blaid Ryddfrydol o gwbl, ymosodai yn ddibaid a diarbed ar y Weinyddiaeth. Yr oedd ei dafod llym a pharod, ei arabedd, ei feddwl cyflym, a'i feiddgarwch diofn, yn ogystal a'i allu areithyddol, yn ei wneyd yn elyn peryglus; tra y medrai hefyd, er holl lymder ei ymosodiad, fod yn hollol ddiwenwyn. Daeth felly yn ffafrddyn ac yn siaradwr poblogaidd yn y Senedd. Efe yn wir a gadwodd fywyd yn y Blaid Ryddfrydol yn y Senedd, gan gyflawnu ei hun y gwaith y dylasai Arweinydd y Blaid, Syr Henry Campbell Bannerman, fod wedi ei wneuthur. Ar hyd oes Senedd 1895 Mr. Lloyd George ac nid Syr Henry oedd yn ymarferol yn arweinydd y Blaid Ryddfrydol yn Nhy'r Cyffredin.

Cafodd gyfle nodedig i ddangos ei allu fel ymladdwr, ac i wneyd gwasanaeth anmhrisiadwy i'w Blaid, pan ddygodd y Toriaid Ddeddf Trethiant Amaethyddol ger bron. Er i Syr William Harcourt, Mr. John Morley, Mr. Asquith, Syr Henry Bannerman, ac eraill o'r Rhyddfrydwyr blaenaf, gymeryd rhan yn y dadleuon, cydnabyddid yn gyffredinol fod araeth Mr. Lloyd George ar yr ail ddarlleniad yn rhagori arnynt oll mewn grym, mewn llymder, mewn rhesymeg, mewn pwysau, ac mewn effeithiolrwydd. Pan ddygwyd y Mesur i'w drin gan Bwyllgor y Ty, drachefn, gwnaeth Lloyd George ei hun fwy o waith ac o wrhydri Seneddol na'r pedwar arweinydd enwog uchod gyda'u gilydd. Dro ar ol tro y rhwystrodd y Mesur i fyned dim rhagddo, ar waethaf holl ymdrechion y Llywodraeth. Yr oedd byth a beunydd ar ei draed yn codi rhyw bwynt newydd, neu yn gwneuthur araeth faith, a hyny mor fynych ac mor effeithiol fel y gallasai dyeithrddyn a fa'i yn ymweled a Thy'r Cyffredin y dyddiau hyny dybied mai "one man show" oedd y Senedd, ac mai Lloyd George oedd y Showman!

Ac yr oedd ganddo nod ac amcan clir o'i flaen yn yr oll. Yr oedd o bwrpas yn ceisio gyru'r Llywodraeth Doriaidd i wneuthur rhywbeth a'u dangosent yn llygaid y wlad fel rhai yn ceisio mygu dadl ar Fesur o Drethiant—man tyner iawn gan drethdalwyr y deyrnas! A llwyddodd nid yn unig i wneyd i'r Llywodraeth ymddangos fel ar fai yn ngolwg y wlad, ond i ddyrchafu ei hunan fel arwr ac amddiffynydd cam y werin. Cadwodd y Ty i eistedd drwy'r nos, bob nos am wythnos. Am bedwar o'r gloch y boreu, pan oedd pawb ond Lloyd George wedi alaru ar y cwestiwn ac wedi hen flino ar y dadleu ofer, rhoddodd y Llywodraeth y "cloadur" mewn grym. Trefniant yw'r "cloadur" drwy yr hwn y geill y Llefarydd, neu Gadeirydd y Ty neu'r Pwyllgor, os barna efe fod digon o ddadleu wedi bod ar unrhyw bwnc, roi terfyn ar y ddadl ar y pwnc hwnw drwy orchymyn rhanu'r Ty a chymeryd pleidlais heb ragor o siarad arno. Yn ol deddf y Senedd, rhaid i bob aelod o'r Ty fo yno pan y cymerir pleidlais, fyned i'r Lobby bleidleisio, i'r dde neu'r aswy, i bleidleisio "Ie" neu "Nage" i'r mater y rhenir y Ty arno. Rhaid clirio'r ystafell yn llwyr, ac ni chaniateir i neb o'r aelodau aros yn ei le, rhaid myned i'r "Division Lobby." Mae gwrthod pleidleisio yn weithred bendant o wrthryfel, ac ni ellir cyfrif y pleidleisiau os erys cymaint ag un o'r aelodau yn yr ystafell heb fyned i'r Lobby. Gan wybod hyn, a chyda'r bwriad pwyllog o godi row yn y Ty, eisteddodd Lloyd George yn ei le yn yr ystafell pan ganodd.

clychau'r rhaniad yn galw pawb i'r Lobby i bleidleisio. Eisteddodd Mr. Herbert Lewis, ei gyfaill cywir, wrth ei ochr; a phan welsant hyn, wele dri o'r Aelodau Gwyddelig—Mr. Dillon, Dr. Tanner, a Mr. Sullivan— hwythau fel pob Gwyddel yn hoffi cymeryd rhan mewn row, yn troi yn ol ac eistedd gyda'r ddau Gymro. Felly, dyma bump o aelodau yn herio'r chwe chant arall!

O dan y cyfryw amgylchiadau rhaid oedd galw'r Llefarydd yn ol i'r Gadair i alw'r troseddwyr i gyfrif. Gofynodd y Llefarydd (Mr. Gully) am eglurhad y pump. Cododd Lloyd George i ateb drostynt, gan ddweyd:

"Yr wyf yn gwrthod pleidleisio, fel gwrthdystiad yn erbyn gwaith y Llywodraeth yn mynu cau y ddadl heb ganiatau amser digonol i drafod mater pwysig o drethiant."

Yna, yn ol rheolau'r Ty, wele Mr. Balfour, ar ran y Llywodraeth, yn codi ar ei draed ac yn cynyg fod y pump gwrthryfelwr yn cael "eu cadw yn ol o gymundeb" am wythnos; hyny yw, eu cau allan o'r Ty am hyny o amser. Felly y gwnaed. Cafodd Lloyd George a Herbert Lewis wythnos o wyliau ar ganol gwaith caled y Senedd; aethant i lawr i Gymru, lle y derbyniwyd y ddau fel arwyr mawr hawliau'r werin. Pe bae etholiad wedi cymeryd lle yr wythnos hono, buasai mwyafrif y ddau wrthryfelwr yn orlethol.

Dau ddyn mawr y Rhyddfrydwyr y pryd hwn oeddent Arglwydd Rosebery, y cyn-Brif Weinidog, a Syr William Harcourt, cyn-Gangellydd y Trysorlys. Nid oedd gan y naill na'r llall lawer o achos i garu Lloyd George. Efe oedd y gwr oedd wedi gwrthryfela i'w herbyn ac wedi eu cyhuddo yn gyhoeddus o fradychu achos Cymru. Ond gwnaeth wasanaeth mor fawr wrth ymladd yn erbyn y Llywodraeth Doriaidd, fel yr argyhoeddwyd hwynt mai gwell fyddai gwneyd ffryndiau ag ef rhag iddo beri trafferth eto i'r Rhyddfrydwyr pan ddeuai'r Blaid hono drachefn i awdurdod. Felly, wele'r bachgen a fagwyd yn shop crydd y pentref yn cael ei wahodd fel ymwelydd anrhydeddus i Gastell Dalmeny, cartref Arglwydd Rosebery yn yr Alban; a Syr William Harcourt yn dweyd fod mwy o synwyr Seneddol yn mys bach Lloyd George nag mewn un haner cant o aelodau Seneddol eraill. Yn wir, yr oedd y bachgen drwg a wrthryfelodd yn erbyn y Llywodraeth Ryddfrydol, mewn perygl o gael ei "spwylio" gan foethau prif awdurdodau'r blaid—er na ddymunai y rhai hyny ddim yn well na chael y cyfle o roddi eitha chwipio iddo am ei aml droseddau i'w herbyn.

Yn y Senedd dymor canlynol drachefn parhaodd yr un cwrs yn erbyn y Llywodraeth Doriaidd yn nglyn a Mesur Ysgolion Enwadol. Mesur oedd hwn yn rhoddi mwy o arian y wlad i gynorthwyo ysgolion enwadol, ysgolion Eglwys Loegr ac ysgolion Pabyddol, dros y rhai nid oedd gan y cyhoedd unrhyw reolaeth nac awdurdod. Teimlid hyn gan Ymneillduwyr yn gamwri a gormes. Eu dadl hwy oedd, os oedd arian y cyhoedd yn myned i gynal yr ysgolion hyn, y dylasai y cyhoedd drwy eu cynrychiolwyr gael eu rheoli hefyd. Cododd y teimlad yn uwch ac yn fwy angerddol yn Nghymru gan fod Ymneillduwyr yno yn fwyafrif mawr y bobl.

Yn nglyn a'r Mesur hwn y daeth Mr. Lloyd George i wrthdarawiad cyhoeddus a'r Aelodau Gwyddelig. Mae'r Werddon mor Babyddol ag yw Cymru yn Ymneillduol. Felly, er nad oedd y Mesur newydd yn cyffwrdd dim a'r Werddon, eto, yn gymaint a'i fod yn rhoi arian i gynal ysgolion Pabyddol yn Lloegr a Chymru, cefnogai'r Blaid Wyddelig y mesur er mai Llywodraeth Doriaidd a'i dygai yn mlaen, ac er y rhaid i'r Gwyddelod felly bleidleisio yn erbyn eu cyfeillion oeddent am roi Ymreolaeth i'r Werddon. Danododd Lloyd George hyny i nifer o'r Aelodau Gwyddelig. Atebwyd ef yn swta:

"Rhaid i ni yn y Werddon edrych ar ol ein buddianau ein hunain."

"Oh!" ebe Lloyd George, "Rwy'n gweld! Ac 'rwy'n tybio ei bod yn llawn bryd i ninau yn Nghymru a Lloegr felly edrych ar ol ein buddianau ninau a meddwl llai am fuddianau'r Werddon!"

Gwelodd y Gwyddelod fod y Cymro yn bygwth myned yn erbyn Mesur Ymreolaeth i'r Werddon, a dechreuasant feddwl eu bod wedi gwneyd camgymeriad. Ond fel mater o ffaith, ni bu Lloyd George erioed yn bleidiwr cryf i Ymreolaeth i'r Werddon oni chaffail Cymru hefyd Ymreolaeth yr un pryd a hi.

Methai Syr Henry Campbell Bannerman fel arweinydd y Blaid Ryddfrydol yn Nhy'r Cyffredin, gadw Lloyd George mewn trefn. Mynai'r Cymro fyned yn mlaen yn ei ffordd feiddgar ei hun—ac er dychryn i Syr Henry, dylynwyd y gwrthryfelwr gan nifer mawr o'r Aelodau Rhyddfrydol. Ai y Cymro yn mhellach hyd yn nod na hyn, gan ymosod yn gyhoeddus ar lawr y Ty ar ei Arweinydd ei hun. Yn adeg Rhyfel y Boeriaid annghytunai Lloyd George yn hollol a Syr Henry. Un tro aeth mor bell a gwneyd gwawd cyhoeddus of hono yn Nhy'r Cyffredin drwy ddweyd:

"Mae Arweinydd y Rhyddfrydwyr, Syr Henry Campbell Bannerman, wedi cael ei ddal a'i gymeryd yn garcharor gan. y gelyn (y Toriaid). Maent wedi stripio pob egwyddor Ryddfrydol oddi am dano, ac yna wedi ei adael yn noeth ar y velt (prairie Affrica) i geisio gwneyd ei ffordd yn ol at Ryddfrydiaeth goreu y medro."

Rhaid boddloni ar un engraifft arall o feiddgarwch Seneddol Lloyd George yn y cyfnod hwn. Yn Senedd dymor 1904 y cymerodd hyn le. Yr oedd y Toriaid yn dal o hyd mewn swydd, ac wedi dwyn yn mlaen "Mesur Gorfodaeth Cymru." Mesur oedd hwn i gymeryd arian dyledus at gynal Ysgolion y Cyngor, a reolid gan y trethdalwyr, a'i drosglwyddo i ysgolion yr Eglwys a reolid gan yr offeiriaid. Eglurir hyn yn mhellach mewn penod arall, ond dengys yr uchod gnewyllyn pwnc y ddadl.

Gwrthwynebai Lloyd George a'r Aelodau Cymreig y mesur yn gyndyn a phenderfynol. Yr oedd y Llywodraeth, hwythau, lawn mor benderfynol y mynent basio'r miesar. Ceisiodd Mr. Balfour osod y cloadur pan, yn marn yr aelodau Cymreig, nid oedd haner digon o amser wedi cael ei ganiatau i ddadleu'r pwnc. Fel y gwnaeth ar achlysur tebyg o'r blaen, gwrthododd Lloyd George fyned i'r Lobby i bleidleisio. Apeliodd y Cadeirydd, Mr. Lowther, ato. Atebodd yntau:

"Nid wyf yn gweled un rheswm mewn cymeryd rhan mewn coegchwareu fel hyn er mwyn boddio Teulu Cecil. Nid yw ond gwawd i'n rhwystro fel hyn i ddadleu mater sydd a wnelo a iechyd y plant. Mae yn ofnadwy o beth!"

Yna galwyd y Llefarydd i'r gadair fel y tro o'r blaen, ac ebe Lloyd George:

"Rhaid i ni wrthdystio yn y modd mwyaf pendant yn erbyn y cwrs annheg a gymer y Cadeirydd ar gais y Prif Weinidog (Mr. Balfour). Barnwn ni fod y Cadeirydd wedi ein rhwystro i ddadleu cwestiynau o'r pwys mwyaf i'n hetholwyr, ac nis gallwn, yn gyson a'n dyledswydd iddynt hwy, gymeryd unrhyw ran pellach yn y gwawd-chwarae hyn yn y Senedd."

Gellir egluro mai un o deulu Cecil (Arglwydd Salisbury) yw Mr. Balfour, ac mai'r teulu hwnw oedd y mwyaf aiddgar i basio'r Mesur hwn. Mr. Asquith oedd ar y pryd yn arwain y Blaid Ryddfrydol yn y Ty. Aeth at Lloyd George i ymresymu ag ef, ond yn lle llwyddo i berswadio'r Cymro, perswadiwyd Mr. Asquith gan Lloyd George, a'r diwedd fu i'r ddau godi ar eu traed, a cherdded allan o'r Ty fraich yn mraich yn cael eu canlyn gan yr holl Blaid Ryddfrydol heb bleidleisio, gan adael felly yr holl gyfrifoldeb am basio Mesur Gormes Cymru ar y Toriaid yn unig.