Salm i Famon a Marwnad Grey (testun cyfansawdd)

←

Salm i Famon a Marwnad Grey (testun cyfansawdd) gan John Morris-Jones

I'w darllen pennod wrth bennod gweler Salm i Famon a Marwnad Grey

Gellir darllen y testun gwreiddiol fel rhith lyfr ar Bookreader

Salm i Famon

a

Marwnad mewn Mynwent

(GRAY)

Gan Syr John Morris-Jones

LLYFRAU'R FORD GRON
RHIF 17

WRECSAM HUGHES A'I FAB

LLYFRAU'R FORD GRON

GOLYGYDD: J. T. JONES

GWNAED AC ARGRAFFWYD YN WRECSAM

RHAGAIR

FEL y dynesai'r flwyddyn 1900, a gwawr yr ugeinfed can mlynedd o oed Crist, fe ddaeth gwawr deffro llenyddol mwyaf ein hanes.

Yr oedd Syr John Morris-Jones mor gyfrifol â neb am yr ymysgwyd hwnnw. Yr oedd cloch y "Daeth â cheinder a rheswm a syberwyd yn ôl i Gymru," meddai'r Athro W. J. Gruffydd, ac ail greodd wareiddiad a fu'n grud i'r dadeni rhyfeddaf a welodd ein hiaith. . . . Yn y pen draw, dawn cymeriad oedd ei ddawn; pan ychwanegodd Rhagluniaeth ddawn athrylith at hynny, a phan osododd ef i oesi ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, gwnaeth ef yn anocheladwy yn grewr y cyfnod newydd" (Y Llenor, Cyf. VIII, Rhif 2).

Fe ddaeth Syr John, yn ieuanc, dan ddylanwad Syr John Rhys, a dechrau astudio'r iaith Gymraeg yn wyddonol. Canlyniad hynny fu cyhoeddi rhyfel yn erbyn y llacrwydd trystfawr, anghelfydd, oedd yn nodweddu'r rhan fwyaf o gynnyrch llenyddol yr oes, a dodi pwys ar feddwl cain ac arddull ofalus, a mynd yn ôl am batrymau at ein hen feirdd clasurol.

Yr oedd Syr John ei hun yn fardd, ac yn ôl barn un sylwedydd, fe roes ei awdl ef, Salm i Famon, ac awdl Mr. T. Gwynn Jones, Ymadawiad Arthur, le i gredu mai prin gychwyn ar ei hoes aur yr oedd barddoniaeth Cymru.

Yn ei ragair i'w "Ganiadau" (1907) dywed Syr John: Ysgrifennwyd Awdl Famon yn ddarnau digyswllt tua'r flwyddyn 1893 neu 1894; yr oeddwn yn arofun iddi fod yn hwy o lawer, ond wedi ei rhoi heibio am amser, mi dybiais ei bod yn ddigon maith i watwargerdd o'r fath, ac mi lenwais y bylchau, gan ei gadael yr awdl o dair rhan fel y'i gelwir."

Ochr yn ochr â'r gweddnewid a ddaeth i'r mesurau caeth, yr oedd deffro telynegol yn digwydd, yn y mesurau rhydd. Y mae Telynegion Mr. W. J. Gruffydd a Mr. Silyn Roberts (1900) yn garreg filltir. Yma eto mawr oedd dylanwad Syr John, gan ei fod cyn hyn wedi canu telynegion cain a fuasai'n batrymau teilwng i neb, ac wedi cyfieithu'n wych delynegion yr Almaenwyr Heine a thramorwyr eraill. Yn 1911 y cyhoeddodd ei gyfieithiad o Elegy enwog Thomas Gray.

Yn Llandrygarn, Môn, y ganwyd Syr John, yn 1864. Bu'n dysgu yng Ngholeg Crist, Aberhonddu, a Choleg Iesu, Rhydychen. Fe'i penodwyd yn athro Cymraeg yng Ngholeg y Brifysgol, Bangor, yn 1895. Fe gyfyngodd ei ymdrechion am ran olaf ei oes i waith ysgolheigaidd. Beirniadai awdlau'r gadair yn yr Eisteddfod Genedlaethol bron bob blwyddyn. Bu farw yn 1929.

Salm i Famon

I

CANAF, brwd eiliaf ryw dalm—o loyw fawl
O ufelin arial;
Molaf un naf dihafal,
Mydraf, dadseiniaf ei salm.

I Famon fawr f'emyn fydd;
Yn fore dof, wawr y dydd,
Cludaf ei wiwdeg glodydd.

A rhyw hoyw orohïan—o ferw cerdd,
O frig gwawd a chyngan,
Y pynciaf ei geinaf gân.

Ewybr y canaf bêr acenion,
A thalaf emog gath! i Famon;
Ti sy agwrdd uwch tywysogion,
A'th oruchwyliaeth ar uchelion;
Duw'r meddiant a'r moddion,—ydwyt lywiawdr,
A drud ymherawdr duwiau mawrion.

Un ei le ac un ei wlad,
I un y bo traean byd:
Nid darn a berthyn arnad,
Ond ti gest ei blant i gyd.

Cyfled yw dy gred â daear gron,
Tery ffiniau tir a phennod ton;
Hyd yr êl yr hylithr awelon,
Hyd y tywyn haul, duw wyt yn hon.

Trech wyt na Christ yng ngwlad y Cristion,
Bwddha'n yr India hwnt i'r wendon;
Arafia anial a ry 'i chalon,
Nid i Fahomet, ond i Famon.

Gini neu ddoler gawn yn ddelwau;
Câr yr Iddew codog ei logau;
Câr y Cristion faelion ei filiau.
Am elw o hyd y mae holiadau,
Cregin, wampum, a gloywdrem emau,
Digon o bres, digon o brisiau,
Degwm, pob incwm, a llog banciau;
Am elw y mae'r gri a'r gweddïau,
A'th aur yw pob peth i wŷr pob pau.

Dy gu ddelwau
Gloywon dithau, glân a dethol,
Dyma ddelwau
A wna wyrthiau grymus nerthol.

Pa ryw fudd na phryn rhuddaur,
A pha ryw nerth na phryn aur?
Yr isa'i drâs â, drwy hwn,
I swpera 'mhlas barwn;
Yn neuadd yr hen addef
Y derw du a droedia ef,
A daw beilch ddugiaid y bau
Ar hynt i'w faenor yntau.
Beth yw ach bur wrth buraur,
A gwaed ieirll wrth godau aur?
Un yw dynol waedoliaeth,
Ac yn un Mamon a'i gwnaeth.

Aur dilin a bryn linach,
Prin i'r isel uchel ach;
Pais arfau, breiniau a bryn,
E ddwg arlwydd o gerlyn;
Pryn i hwn dras brenhinol,
A phraw o'i hên gyff a'i rôl.

Beth a dâl dawn a thalent
Wrth logau a rholau rhent?
Pwy yw'r dyn piau'r doniau?
Rhyw was i un â phwrs aur.
Aur mâl a bryn ei dalent,
Gwerrir hi er gŵr y rhent;
Cyfodir tecaf adail
A chaer gan bensaer heb ail;
Pob goreugwyr crefftwyr
Cred Yr honnir eu cywreinied,
Pob dodrefnwyr, gwydrwyr gwych,
Gemwyr ac eurwyr gorwych,
Pob perchen talent, pob tu,
Aeth i'w byrth i'w aberthu.
Y lluniedydd celfydd cain,
Bwyntl hoyw, a baentia'i liain,
Aeth hwnnw a'i waith enwog
I euro llys gŵr y llog;
A phob trysor rhagorol
O ddawn uwch oesoedd yn ôl,
Canfas drud pob cynfeistr hardd,
Yno ddaw yn ddi-wâhardd::
Dillynder ffurfiau perffaith
Raffael oroff ei waith;

Awyr las a disglair liw
Tizian eglurlan glaerliw;
Hy a chwimwth ddychymig
Tintoret yno y trig,
A helyntgamp Velazquez,
Sy ddrych byw fel y byw beth,
Neu Rembrandt rymiant tramawr,
Ac yn ei wyll ryw gain wawr;
Y campau gorau i gyd.
A feiddiodd y gelfyddyd,
Draw gludwyd i'r goludog,
Yng nghaer hwn y maent ynghrôg.

Eiddo ef bob llyfr hefyd,
A "rholau gwybodau byd";
Cynhaeaf pob dysg newydd.
A hanes hên yno sydd:
Y gorau gwaith a gâr gwŷr,
Gorhoffwaith hen argraffwyr;
Llyfrau llafur llaw hefyd,
O ba werth nis gŵyr y byd—
Llond cell, yno wedi'u cau,
O ryw enwog femrynau,
Cywreindeg nas gŵyr undyn,
A geiriau doeth nas gŵyr dyn;
Perlau gwymp ar helw y gŵr
A welwai berl ei barlwr;
Gemau'r Gymraeg, mwy eu rhin
Na'r main claer mewn clo eurin,
Heb freg oll, yn befr eu gwedd
Yng ngheinwaith y gynghanedd;

Hyn, a mwy na hyn, yn wir,
Yn y gell hon a gollir;
Yr iarll ni fedr eu darllain,
Dieithr yw i deithi'r rhain.
O Famon! addef imi,
Pa sud oedd y'm pasiwyd i?
Ond pam weithion y soniwn
Am dlysau neu emau hwn?
Onid yw wyneb daear
A'i thai i'w ran, a'i thir âr?
Holl ystôr ei thrysorau,
Eiddo ef ŷnt, a'i chloddfâu;
Ei faeth ef yw ei thyfiant,
A chynnyrch hon ar ei chant;
Pob enillion ohoni—
Fe'u medd hwynt, ac fe'i medd hi.
A'r rhyfedd ŵr a fedd hon,
E fedd hwnnw fyw ddynion;
Fel aeron gwylltion a gwŷdd
Y tyfasant o'i feysydd;
Tir y gŵr fu'u magwrfa,
A phorthwyd hwynt o'i ffrwyth da;
Cynnyrch rhad ei 'stad ydynt,
Rhyw hoyw ddull ar ei bridd ŷnt.
O'i fodd y mae'n eu goddef
Ar ei dir a'i weryd ef:
Gall atal eu cynhaliaeth,
A'u troi o'u man a'u tir maeth;
Cadarn ei afael arnun',
Deyrn draw'n ei dir ei hun;
Iôr agwrdd y diriogaeth,
Yn ddarn o dduw arni 'dd aeth:

Plygu'n llu, megis i'r llaid,
I'w addoli wna'i ddeiliaid;
Yn gaeth y'i gwasanaethant,
Rhodio'n ei ofn erioed wnânt;
Ei air ef yw eu crefydd,
A'i ffafr yw sylfaen eu ffydd:
Os eu henaid a syniwn,
Ni wyddant am dduw ond hwn.

A phwy yw'r dwyfol ŵr a iolant?
Corr ydyw o blith cewri dy blant:
Efô a'i eiddo sy'n dy feddiant,
A'i geyrydd enwog a'i ardduniant;
A hwythau pan wasanaethant—eu naf,
Ti, o dduw alaf, ti addolant.

A mi, llwyr oll y collais—dy fendith,
Ni bûm gyrrith, ni'th wasanaethais:
I'm buchedd, am a bechais,—codi 'mhen
O nythle angen ni theilyngais.

Ydwyf bechadur,
Rheidus greadur,
Yn wir, difesur ydyw f'eisiau;
Gwae im ddrwgymddwyn,
Ynfyd ac anfwyn
Dorri, dduw addfwyn, dy heirdd ddeddfau.
Canwaith rhoi ceiniog
I un anghenog,
Neu i ddifuddiog, yn ddifeddwl;
Eirchiaid fai'n erchi,
Rhennais i'r rheini,
Yn lle eu cosbi yng nghell ceisbwl.

Erioed afradus,
Rhyffol wastraffus,
Esgeulus, gwallus, gwelais golled;
Ar lesg ni wesgais,
Isel nis treisiais,
Gwobrau nis mynnais, collais bob ced.

Dilun a diles,
Hyn yw fy hanes;
Erglyw wir gyffes y fynwes fau;
Ydd wyf ddiofal,
Ofer, annyfal,
Eiddilaidd, meddal; O dduw, maddau!

II.

Ti'n uchaf a ddyrchafwyd—a'th gryfion
Alon a ddymchwelwyd;
A duw drud a hydr ydwyd—
Diau duw y duwiau wyd.

Asyriaid ac Eifftiaid gynt,
Yn ddilys y'th addolynt.
Merodach, duw mawr ydoedd,
Istar, hi, duwies dêr oedd;
Osiris, Isis, a Hor,
A rhyw ugain yn rhagor—
Nid yw'r un duw o'r rheini
Ond mal dim yn d'ymyl di.
Yr hen enwog frenhinoedd,
Diau dydi eu duw oedd.

Aml ryw deml i'r duwiau hyn,
Temlau, delwau adfeilynt;
Ac un waedd ddwys, ddwys, ddiseml,
Yrrid i'r duw o'i aur deml;
Sef oedd hon, "Moes feddiannau,—rho rwysg,
Rho oresgyn llwythau;
Dinasoedd, tiroedd, tyrau—
O Dduw, am lwydd i'w hamlhau!"

Ennill o hyd, ennill oedd
Hen anian y brenhinoedd;
Un duw, ac un dyhewyd,
Henwyr beilch—meddiannu'r byd.

I enwau duwiau dieithr
Ffrydia mawl hoff o'r deml, eithr
Nid yw hyn ddim ond enwi—
Tu ôl i'r teitl yr wyt ti.

Am ennyd awr, Famon, dos
Heibio i ael wemp Olympos;
Duwiesau sydd a Zeus hên
Yma'n llu mwyn a llawen:
Nosau a gwleddau, O'r glod!
Duwiau odiaeth eu duwdod.

Pa gred onest a estyn
Goreugwyr Groeg i'r rhai hyn?
Cred fod ced i'r rhai a'u câr,
Da dduwiau cnwd y ddaear;

Dal fod alaf o'u dilyn—
Heiniar y ddaear i ddyn,
A haul nef, a glaw hefyd,
A bwyd i bawb, a da byd.

Kroisos, y cu oreusant,
Fu'r mwyaf, blaenaf o'th blant;
Helaethaf ei alafoedd,
Cyfoethocaf, uchaf oedd.

Alexander goncwerwr,
Tydi gynt oedd tad y gŵr;
Mab Zeus, medd ef; addefwn;
Ti eisoes oedd y Zeus hwn.
Rhwyf daearfyd a'i wirfab—
Duw'r byd yn rhoi'i fyd i'w fab.

Pa dduw iôr pioedd arwain—ym mrwydrau
Ymerodrol Rhufain?
Ai Mawrth, anghenfil milain?
Ai Iau eu rhi? Neb o'r rhain.

Pwy ond ti ym mhob hynt oedd
I annog y byddinoedd?
Ysbryd y byd a'i bywhâi,
Ti i ennill a'u taniai,
A thi'n iôr yn llywio'r llu,
Drwy drachwant, draw i drechu.
Duw'r digonedd a'r meddiant
A bair, abl yw, wobr i'w blant.

Plotos pa elw yw iti
Dan d'enw dy hun d'enwi di ?
Deiliaid sydd yn adolwyn.
Dan bob rhith dy fendith fwyn-
Dy annerch dan enw Merchyr
Am fasnach elwach i wŷr,
Dan rith Ceres, dduwies dda,
A phryd denol Fortuna.
A geir o enwau gorwych
O gwrr y pantheon gwych,
Yr ucha'u gradd onaddunt,
Enwau teg arnat ti ŷnt.

Beth am dy uchel Elyn,
A'i hap Ef yn wyneb hyn?
Un genedl, yn ei gyni,
Feddai, ac-anufudd hi;
Anhydyn ac anwadal,
Addoli bu ddelwau Baal;
Troi'i hwyneb at y rheini,
A'i adaw Ef, ei Duw hi.
Yn gybyddion ddynionach.
Ymroi y bu mawr a bach;
Ei phlant gwâr yn gynnar gynt,
Dy ddelwau di addolynt.
Yn dyner Ef a'i denai,
Ymliw'n aml â hi a wnâi;
Taerion fu'i genhadon Ef
Arni droi'n hydrin adref.

Ond gwatwarwyd ei broffwydi, a'i deg.
Weinidogion ganthi;

Diystyrodd heb dosturi
Acen daer eu cenadwri;
Briwiodd, bwriodd hwy â beri
Brathog, ac ysgythrog gethri;
Ie'u diosg a'u llosgi—'n wen goelcerth
Fu'i cherth ddigrifwch hi.

Ond Ef, mad oedd.
Oediog ydoedd,
Di lid ei law,
Hir cyn taraw.
Dwys bwys ei bai
Oll ni allai,
Na'i gwŷn na'i gwâd,
Oeri'i gariad.
O'i ged wedi
Ei thost waith hi,
Hwn anfonodd
Ei Fab o'i fodd,
I'w throi i'w thref—
Wiwdda addef.
Ni bu'i hateb hi eto
Ond yr un a phob rhyw dro.
Os mathrwyd y proffwydi,
A'u dryllio hwnt drwy'i llaw hi,
Bu ran y mab yr un modd—
Caersalem a'i croeshoeliodd.

Yna'i diddig Iôr a ddigiwyd,
A llid Hwn yn deryll daniwyd
A'i lofr genedl au
Drwy'n byd o'r hen bau
I'w gyrrau wasgarwyd.

Ond ar led ein daear lydan
Od ai'r genedl draw o Ganaan,
Cafas ddïal mawr yr awran;
Rhoes ei hynni, rhoes ei hanian,

Yn llawn oll o hynny allan
It, a'i henaid hi ei hunan.
Yn dy demlau golau gwiwlan,
Wrth brif fyrddau'r aur a'r arian,
Y ceir hithau a'i hocr weithian,
O sêl y deml yn ysol dân.
Yn eu haddoliant santaidd
Llym iawn y traidd ei haidd hi:
Yma'n ei fyd Mamon fawr
A gad yn awr gyda ni.
O, fal y llifodd arni'th fendithion!
A'th dda y'i doniwyd uwch gobaith dynion;
A dirym wrhydri ymherodron
At amnaid ei dugiaid goludogion;
Yn eu rhodd hwy mae'r moddion—a'r darpar—
Llywir y ddaear â llaw'r Iddewon.

Atat, arglwydd arglwyddi,—anfonaf
Innau fy nhaer weddi;
Rho dy wên, dduw'r daioni,—
Tirionaf wyt, arnaf fi!

III.

Dy gymydog," eb Nebun,
"Geri fel tydi dy hun."
Breuddwydwr a bardd ydoedd,
A rhyw wyllt ddychmygwr oedd,
Ar fyr, "anymarferol"—
Nid un hawdd rhodio'n ei ôl.

Ond am efengyl Mamon,
Mor hollol wahanol hon!
Mor fawr, mor "ymarferol";
Nid an—hawdd rhodio'n ei hôl.

"Pawb ei siawns" gysurlawn sydd
Ddigrifiaith ei hardd grefydd:
O chei fantais, ti dreisi;
Os methi, trengi—wyt rydd!

"Trecha' treisied,
"Gwanna' gwaedded," gain egwyddor;
Ni ddaw iti,
Oni threisi, aur na thrysor.

Rhyddid i bawb a rodier—yw rheol
Ei athrawon tyner;
Yn eu cain iaith datganer
Y ddilys ffydd—laissez faire!

Rhodder i eiddo ryddid—i elwa
Lle gwŷl angenoctid;
Ac i'r tlawd, O, pob siawns bid—
Iawnach, callach nis gellid.

Cafwyd athrawiaeth gyfiawn—
Seinied pob sant "pawb ei siawns!"
Rhyfeddod o adnod yw,
Athrawiaeth odiaeth ydyw.

Athrawiaeth iachus, a grymusaf
Er dwyn y gweithiwr dan iau gaethaf,
A thwyllo llibin werin araf
O ffrwyth ei llafur a'i chur chwerwaf,—
Canys dyna'r hawddgaraf—alluoedd
A ddwg ei filoedd i gyfalaf.

O dduw cyfoeth, doeth wyt ti;
On'd oedd elwach d'addoli?
Ac nid duw dig, eiddig wyd;
Duw odiaeth haelfryd ydwyd.
Yn lle cenfigen y Llall,
Ti ni ddori Dduw arall.
Dywaid y Llall heb dewi—
"Nid cyson Mamon â Mi":
Tithau, "Y gorau i gyd,
Yn ddifai, gwnewch o'r ddeufyd."
O dduw gwych, bonheddig wyt,
Caredig—gorau ydwyt.

Onid hawdd it ei oddef,
A gwenhieithio iddo Ef?
Ac onid hoff gennyt ti
I ddyliaid ei addoli?
Da odiaeth i'th benaethiaid
Weled coel y taeog haid;

Gado'r ffydd i gyd i'r ffŵl,
A da fydd i'r difeddwl;
A bryd calon dynion doeth,
Ti a'i cefaist, duw cyfoeth.

Pa raid malio fod Prydain
Ar y Sul, â syberw sain,
Yn rhyw ffugiol addoli
Y Gelyn sy'n d'erlyn di?

Pob ffalster rhodder iddo,-neu salmau
Ac emynau mwynion;
Beth yw i ti byth eu tôn?
Gwelaist pwy piau'r galon.

A thi dy hun, ddoeth dduw da,
Hoff gennyt y ffug yna;
Byddi'n ei ffugiol foli
Yn dy deg adnodau di:
"Pob un drosto'i hun," yna-
Ba beth?" Duw dros bawb! " A ha!
Ni wybu llofrudd Abel
Mo'r ffordd i'w glymu mor ffel.

O mor ddoeth, a choeth, a chall,
D'eiriau am y Duw arall;
Nid ffrochi gan genfigen,
Na, "Duw dros bawb,"-Da dros ben.

Llwyr hawdd y gellir addef,
Wyt gryfach, gallach nag Ef.

Yn gyfrwys i'w eglwysi,
Yn ddistaw iawn treiddiaist ti;
Ni thynnaist yn wrthwyneb,
Ond yn gu, na wybu neb,
Cynhyddaist, gan ei oddef,
Onis di—feddiennaist Ef.

Yna troaisti weini trefn.
Yn ddidrwst ar ei ddodrefn:
Rhoist y rhain "ar osod" draw—
Am arian y mae'u huriaw;
Wrth rif y'u trethir hefyd,
Fel siopau, neu bethau'r byd.
Os oedd dewisol seddau,
Fe'u rhoist oll i'th ffafrweis tau;
I dorf o'th ddeiliaid eurfawr
Y mynnaist fainc mewn sêt fawr;
Yna'i dlodion Ef hefyd,
O'th ras, a gafas i gyd
Ryw gonglau a seddau sydd
Oerach gwaelach na'i gilydd.

I gyd? Na; mewn gwŷd yn gwau,
Mae rhai is, mawr eu heisiau,
Heb ran na chyfran ychwaith
Yn ei delaid adeilwaith.
O fewn i'w glaer drigfan gled,
Pa fan i garpiau fyned?

Y Gŵr a ddaeth i gyrrau
Rheidusa 'rioed i'w sarhau,

Yn wr tlawd gyda'r tlodion,
Ar ei hynt trwy'r ddaear hon,
I ddwyn newyddion iddynt.
O obaith gwell i'w bath gynt,—
Erbyn hyn, i'r rhai hynny,
Wele nid oes le'n ei dŷ.

Y frwydr fawr i'w dir Ef aeth,
A chefaist oruchafiaeth!
Wele un o'i ganlynwyr,
Un o'r deuddeg, wiwdeg wŷr,
Yn dyfod i'w draddodi,
O fawr chwant dy ariant di:
Fe'i gwerthodd er rhodd o'r rhain,
Rhyw hygar ddeg ar hugain!

Ti enillaist yn hollol,
A'i wyrda Ef aeth ar d'ôl.
Onid dinod bysgodwyr
A rifai Ef yn brif wŷr?
Rhoddaist o'th drysor iddynt
Radau gwell na'u rhwydi gynt;
A phrifiodd, drwy dy roddiad,
Y rheini'n arglwyddi gwlad;
Yn y Senedd eisteddant,
A thrawster noeth a rhwystr wnânt,—
Dilynwyr pysgodwyr gynt,
Goludog lywiau ydynt.

Gwir, rhaid i gurad gwirion—fyw'n o fain
Ei fyd, ar ryw loffion;
Ond hynny sydd (tawn a sôn!)—er amlhau
Braisg wobr o sgubau i'r esgobion.

Be gwneid i bob gweinidog—yn ei dŷ
Fod o'r da'n gyfrannog,
Ystyr pwy o'i holl wŷr llog
A ai fyth yn gyfoethog!

Nid dyna mo ddull Mamon;—y dull yw
Bod llawer yn dlodion,
I'r chydig etholedigion—fyw'n wych,
Yn uchel degwch oludogion.

Ond Iesu, ceisio lluoedd
I wych stad mawrhad yr oedd;
Dyfod a wnaeth i'w codi
O dlodi i oludoedd.

I'w rhoi'n fonheddig ddigoll
Ei dda'i Hun a wariodd oll.

Ond pa ryw ddrud oludoedd,
Pa ryw eiddo iddo oedd?
Iddo nid oedd ond ei wan,
Ei wael anadl ei Hunan.

A'r Gŵr ei Hun ar y groes,—ynghanol
Ing enaid a chwerwloes,
Yn ddewr a rhydd, wir, y rhoes
Ei hoedl, anadl ei einioes.

Yr eiddo oll a roddes,
Ie'n hael iawn; ond pa les?
Wedi'i ddiarbed ddirboen,
I ba beth y bu ei boen?

Be delai i̇'r byd eilwaith,
A cheisio gweithio'r un gwaith;
Annerch uchelwr gwrol
A lleferydd ei ffydd ffôl:
Gwerth bob rheufedd a feddi
Yn y fan, a chanlyn fi."
Haws i'r camel bwrnelaidd
Yrru naid drwy grau nodwydd.
Nag i ŵr ag aur gyrraedd
I nwyfiant teyrnas nefoedd."

A chyfarch clerigol urddasolion—
"Chwi ragrithwyr, twyllwyr, ffyliaid, deillion,
Cadw rhyw ffurfiau, defodau ynfydion,
Llu o fân wyliau, a'ch holl fanylion,
A gadaw'r pethau mawrion—bendigaid—
Rhannu i weiniaid, gwneuthur barn union.

Ni laddasech chwi'r proffwydi gwirion?
O, ragrithwyr, twyllwyr, ffyliaid, deillion,
Dywedaf, chwai'r haeraf, mai chwi'r awron
Ydyw cywir hil eu lleiddiaid creulon,
Ufuddaf etifeddion—i'ch tadau,
Ac i'w traddodiadau hwythau weithion."

Och! bwy a'i hachubai Ef?
Oni haeddai ddioddef?

Pa esgob coeth cyfoethog—a drôi draw
Drem o'i esmwythbluog
Gerbyd glanwedd mawreddog
Tua rhyw Grist ar ei grôg?

Diau y dywedai, "Adyn
Anfoddog, diog, yw'r dyn;
Ar ei barabl yn cablu—
Cablwr a therfysgwr fu;
Drwy wydiau chwyldroadol
Rhedai rhyw haid ar ei ôl;
Da gweled gwayw a hoelion
Fyth i daro'i fath,—Drive on!"

Y frwydr fawr i'w dir Ef aeth,
A chefaist oruchafiaeth.

Ti'n uchaf a ddyrchafwyd,—a'th gryfion.
Alon a ddymchwelwyd,
A duw drud a hydr ydwyd—
Diau, duw y duwiau wyd.

I Famon fawr f'emyn fydd;
Yn fore dof, wawr y dydd,
Cludaf ei wiwdeg glodydd.

Ac eto, eto, beth ytwyd?—Mamon,
Mae imi ryw arswyd,—
Er o druth a daer draethwyd,
A'm hodlau oll,—mai diawl wyd.

Marwnad a sgrifennwyd mewn
Mynwent Wledig

Cyfieithiad o gerdd Thomas Gray.^[1]

CAN y ddyhuddgloch gnul i dranc y dydd,
Try'r araf yrr dan frefu dros y ddôl;
Yr arddwr adre'n blin ymlusgo sydd,
A'r byd i'r gwyll a minnau ad o'i ôl.

Diflannu'n awr mae gwedd lwydolau'r fro,
A dwys dawelwch drwy'r holl awyr sy,
Oddieithr am rŵn y chwilen chwyrn ei thro,
A'r tincian swrth a sua'r gorlan fry;

Oddieithr fod yn y tŵr eiddiorwg draw
Dylluan hurt i'r lloer yn udo'i chri
Am nebun tua'i lloches gêl a ddaw
I flino'i hen frenhiniaeth unig hi.

Draw dan y geirw lwyf a'r ywen ddu,
Lle tonna'r twyni braen mewn llawer man,
Pob un am byth o fewn ei gyfyng dŷ,
Ynghwsg y gorwedd disyml deidiau'r llan.

Awelog alwad peraroglau'r wawr,
Na dyar gwennol dan eu bargod hwy,
Na cheiliog croch, na chorn yn darstain gawr,
Nis deffry hwynt o'u hisel wely mwy.

Ni thywyn aelwyd iddynt mwy fwynhad,
Ni 'morol gwraig am hwyrol swyddi'r tŷ,
Ni red ei blant i brablu am ddychwel tad,
Neu ddringo'i lin am ran o'r cusan cu.

Mynych y plygai'r yd i'w gwanaf laes,
Y troes eu cwys y durol dir erioed;
Mor llon y gyrrent gynt eu gwedd i'r maes,
Mor swrth o dan eu hwrdd y crymai'r coed!

Uchelfryd na sarhaed eu buddiol waith,
Na'u mwyniant gwladaidd hwy, na'u dinod ffawd;
Na wened Mawredd yn ddirmygus chwaith
Pan glywo gofion byr a syml y Tlawd.

Holl ffrost herodraeth, rhwysg a gallu'r llawr,
Holl roddion golud a phrydferthwch gwedd,
Arhosant yr anocheladwy awr:
Nid arwain llwybrau Balchder ond i'r bedd.

Na fwriwch, Feilch, mai'r rhain ar fai a fu
Os Cof ni chyfyd arnynt feddfaen cain,
Mewn asgell hir a nenfwd rwyllog fry,
Lle chwydda mawl yr anthem gref ei sain.

All wrn lliwiedig neu fyw eilun fflwch
Adfer i'w thrigfa'r anadl wan a ffodd?
All llais Anrhydedd gyffro'r distaw lwch,
Neu Weniaith ryngu i'r clustrwm Angau fodd?

Yn y fan unig hon gall fod yn awr
Ryw galon gynt fu lawn o nefol dân,
Llaw allai lywio ymerodraeth fawr,
Neu ddeffro'r delyn i lesmeiriol gân.

Ond nid agorodd Dysg erioed i'r un
Mo'i dalen ferth o ysbail oesau fu;
Oer angen lethodd eu hardderchog wŷn,
A rhewodd dirion lif yr enaid cu.

Mae llawer gem o buraf belydr prid
Yn nhywyll ddwfn ogofau'r môr ynghêl;
Ac aml flodeuyn, na wêl neb ei wrid,
Ar anial wynt yn gwario'i anadl fel.

Gall fod rhyw ddinod Hampden glew ei fron
Wrthsafodd dreisiwr bach ei feysydd o,
Rhyw fud anenwog Filtwn, y fan hon,
Rhyw Gromwell a fu lân o waed ei fro.

Ond ennyn mawl seneddau astud brwd,
Di'styru bygythiadau gwae a gloes,
Tywallt helaethrwydd dros y tir yn ffrwd,
Darllen yn llygaid cenedl stori eu hoes,

Nis cawsant hwy. Eithr os bu brin eu rhad,
Cylch eu camweddau hefyd cyfyng yw;
Ni chawsant rydio lladdfa i orsedd gwlad,
Na bolltio pyrth tosturi ar ddynol ryw,

Na chelu'r gwir yn ing ei ymdrech ddrud,
Na diffodd gwrid cywilydd diwair dwys,
Na llwytho allor Moeth a Balchder byd
 safwyr dân o fflam yr Awen lwys.

Pell o amryson gwael y dyrfa ffôl,
Ni chrwydrodd eu deisyfiad sobr erioed;
Yn encil bywyd a'i gysgodol ddôl,
Cadwasant ar eu tawel hynt eu troed.

Eto fel na thremyger yma'u llwch,
Rhyw fregus goffadwriaeth a arhôdd;
A'i hodlau trwsgl a'i cherfwaith trwstan trwch
Erfyn ochenaid wrth fynd heibio'n rhodd.

Eu henw a'u hoed a ddyd anhyfedr Lên
Yma'n lle Clod a Marwnad yn goffâd;
A gwesgyr ogylch lawer testun hen
A ddysgo farw i ddifinydd gwlad.

Cans pwy 'n ysglyfaeth i fud angof prudd
Roes foddus ofnus fywyd heibio'n llwyr,
Adawodd gynnes ffiniau'r siriol ddydd.
Heb daflu'n ôl un drem hiraethus hwyr?

Ar ryw gu fron wrth fynd rhy'r enaid bwys,
A'r llygad fyn ryw ddafnau serch wrth gau;
Yn wir, rhy Natur lef o'r beddrod dwys,
A'r tanau gynt o'n lludw sy'n bywhau.

A thi, sy'n coffa'r distadl yn eu hun,
A thraethu'n hyn o gerdd eu hanes gynt,
Os Myfyr unig rywbryd a ddwg un
Cyffelyb it i holi am dy hynt,

Odid na ddywed rhyw hen wladwr brith,
"Mynych y'i gwelsom gyda'r gwawriad gwan
A chamau prysur yn gwasgaru'r gwlith
I gyfwrdd haul ar ben y rhostir ban.

"Dan y ffawydden bendrom acw sydd.
Yn gwau'i hen eres wraidd mor uchel draw
Yr ymestynnai'n ddiofal ganol dydd
I wylio'r ffrwd yn trydar ger ei law.

"Draw ger y coed, sy'n gwenu fel mewn gwawd,
Dan sibrwd ei wyllt dybiau yr ymdroes,
Yn awr yn llesg a gwan, fel truan tlawd,
Neu'n syn gan gur, neu seithug serch a'i groes.

Ryw ddydd mi a'i collais o'i gynefin fryn,
A cher y llwyn, a than ei ddewis bren;
Dydd arall ddaeth; ond ger y ffrwd, er hyn,
Nid oedd, na thua'r coed na'r fron uwchben

"Drannoeth, à galar gân a thristwch gwedd,
Gwelsom ei araf ddwyn drwy'r llwybr gerllaw.
Tyrd, darllen (ti a fedri) ar ei fedd
Y gerdd a gerfiwyd, dan y ddraenen draw."

Y BEDD ARGRAFF

Ar lin y ddaear y rhoes yma'i ben
Lanc oedd i Ffawd a Chlod yn ddieithr ddyn;
Ar eni hun ni wgodd Addysg wen,
A'r Pruddglwyf a'i meddiannodd iddo'i hun.

Mawr ei haelioni, pur ei enaid fu,
A'r Nefoedd fu cyn haeled wrtho ef:
A feddai oll, sef deigr, a roes i'r tru;
A fynnai oll, sef ffrind, a gadd o'r Nef.

Na chais ddatguddio mo'i rinweddau mwy,
Na thynnu o'u huthr aneddle feiau'i fyw,
(Lle mewn crynedig obaith y maent hwy
Yn gorffwys oll,) dan fron ei Dad a'i Dduw.

GEIRFA

AGWRDD nerthol, grymus.
ALAF cyfoeth, golud.
ALON gweler GALON.
ARLWYDD: arglwydd.
ARIAL: egni, ysbryd, nwyf.
BERI: picellau, gwaywffyn.
BRAEN: pwdr.
BRAISG : mawr, trwchus.
CED: daioni, haelioni.
CERTH: gerwin, llym, ofnadwy.
CERLYN: taeog, cybydd.
CETHR hoel, pîg, swmbwl.
CORR: corrach.
CNUL cloch, knell.
CHWILEN beetle.
CYRRITH: cynnil, crintach.
DARSTAIN: diasbedain.
DILIN coeth, puredig.
DYHUDDGLOCH : hwyrgloch, curfew.
FERTH pryd-ferth.
FFLWCH disglair, llawn.
GALON gelynion (GÂL gelyn).
GAWR: cri.
GWAWD: cerdd, cân.
GWŶN: drygnwyd, poen.
HEINIAR: cnwd.
HYDR: grymus, nerthol.
IOLI: moli, addoli.
LLWYF elm-tree
OCR elw, usuriaeth.
OROHIAN: gorfoledd, llawenydd.
RHEUFEDD cyfoeth, golud.
SYBERW : balch, hael.
TERYLL disglair, flachiog.
UFELIN : tanllyd.
WRN: llestr, urn.

Nodiadau

1. Elegy Written in a Country Churchyard—y gwreiddiol ar Wikisource