Telyn Dyfi/Nodiadau

Telyn Dyfi

gan Daniel Silvan Evans

NODIADAU.

RHIF III. 9.—Pelig = Pelican.

Glynodd fy esgyrn wrth fy nghroen,
Gan faint fy mhoen a'm tuchan:
Fel un o'r anialwch, lle trig
Y pelig, neu'r dylluan.
—Edmund Prys: Salm cii 5, 6

Ysgrifenwyd y pennillion hyn gyda chyfeiriad at un o'r Arwyddluniau o waith Boetius à Bolswert, megys y ceir ef yn y Baptistery, gan y diweddar Barchedig Isaac Williams, B.D.

Y mae yn hen chwedl yn y byd, ond chwedl ddisail ydyw, fod y Pelig, neu y Pelican, pan frather ei chywion gan sarff, yn agor ei bron, ac yn iachäu y rhai bychain â'i gwaed ei hun, ac yna yn marw; neu, yn ol ereill, ei bod yn porthi ei chywion â'i gwaed, ac felly yn trengu er eu cadw hwynt yn fyw. Y mae y cymhwysiad o'r chwedl neu y cysgodlun at ein Iachawdwr, yr Hwn a dywalltodd ei werthfawrocaf Waed dros ddyn, yn naturiol ddigon, ac nid yw heb ei ddefnyddio gan rai o'r prydyddion. Nid yw y pennill dan ystyriaeth ond alleiriad o linellau un o feirdd y bymthegfed ganrif:

Y pelican digwynfan gâr
Bod ei waed bwyd i'w adar:
Yn yr un modd, er ein mwyn,
Bu farw Mab y Forwyn.

Cyffelybiaeth hoff iawn gan y Parchedig Rhys Prichard ydoedd hon; ac y mae yn ei defnyddio fwy nag unwaith yng Nghanwyll y Cymry.

Crist yw'r pelican cariadus,
Sydd â gwaed ei galon glwyfus
Yn iachau ei adar bychain,
Gwedi'r sarff eu lladd yn gelain.

Crist yw'r pelican trugarog,
Sydd â gwaed ei galon serchog
Yn iachau ei frodyr priod,
Gwedi'r diawl eu lladd â phechod.
— Cân viii 33, 34
Fel pelican cariadus
Tuag at ei adar clwyfus,
Fe rodd waed ei galon bur
I helpu ei frodyr 'nafus.
—cxlix. 25.

Gwaed y pelican sy'n helpu
Ei adar gwedi'r sarff eu brathu:
Gwaed yr Oen all gadw'r Cristion
Gwedi i bechod frathu ei galon.
—cl. 87.

Credid y chwedl hon, er mor amddifad o wirionedd ydyw, yn gyffredin yn nyddiau yr hybarch Ficer. Geilw y prydydd Italig Dante (a fu farw yn 1321) ein Iachawdwr, nostro Pelicano, ein Pelican ni.

XVII. A XVIII. Trowyd y ddwy ganiad hyn flynyddoedd yn ol o'r Seisoneg, ar gais offeiriad o esgobaeth Llandaf, yn awr un o urddasogion yr Eglwys yn esgobaeth Tŷ Ddewi. XIX. Pe boddlonid ar gymmeryd yr hanes Ysgrythyrol yn ei hystyr syml ac eglur, ni byddai nemawr o wahaniaeth barn am dynged Merch Iephthah.

XXII.—Camargraff yw 'Cân Blygain' yn lle 'Cân Bylgain'. Pylgain neu pylgaint (o'r Lladin pulli cantus =gallicantus, sef caniad y ceiliog) yw y ffurf hynaf a chywiraf, a'r dull arferedig ar lafar gwlad y pryd hwn yn y rhan fwyaf o Ddeheubarth. Ceir y ddwy ffurf yng Ngeiriadur y Dr. Davies, ond i pylgain y rhoddir y flaenoriaeth. Y mae plygaint a plygain hefyd yn hen ddulliau; a cheir y blaenaf ('plegeint') yn Llyfr Ancr, a ysgrifenwyd yn y flwyddyn 1346. Plygain hefyd a geir yn yr argraffiad cyntaf o'r Llyfr Gweddi Gyffredin (1567), a'r holl argraffiadau o hyny hyd heddyw. Y ffurf yn y Llyfr Du o Gaerfyrddin (un o'r llawysgifau Cymreig hynaf) ydyw pilgeint.

Ni cheuntoste pader na philgeint na gosper.

—Llyfr Du Caerfyrddin.

O dechreu nos hyt deweint
Duhunaf wylaf bylgeint.
—Llyfr Coch Hergest.

Ac yn hynny eissoes kynn hanner nos kyscu a wnaeth pawp o honunt. a thu ar pylgein deffroi. —Mabinogion.

Yna y boredyd wedy ryuot y brawt yn glutwediaw y drindawt wedy plegeint y brodyr yny vu dyd.—Cyssegrlan Fuchedd (Llyfr Ancr).

Yna y boreudhydh wety bot y brawt yn glut wedhiaw y drintawt wedy pylgain y brodur yny vu dhydh.—Ymborth yr Enaid (Ysgriflyfr Hengwrt).

Kein awen gan auel bylgeint.
Pylgeineu radeu am rodir.
—Cynddelw.

Pylgain y darllain deir-llith.
—Dafydd ab Gwilym.

Annes a oedd yn y saint,
Wawr ymbilgar, am bylgaint.
—L. G. Cothi.

Yr achos fod y gân hon, a mwy nag un o rai ereill perthynol i'r Nadolig a'r Pasc, ar fesurau lled anghyffredin, ydyw, eu bod wedi eu cyfansoddi ar gyfer tonau neillduol, arferedig gan y cantorion.

XXX. 1. —Gwrm= tywyll, dulwyd, anoleu.
" 9. —Nan= yn awr, yr awr hon; weithian.

Dealler mai math ar ddammeg yw y gerdd Almaenig hon; a'r addysg yw, mai trwy lafur a diwydrwydd yn nhrefn gyffredin bywyd y mae cyrhaedd cyfoeth, ac nid trwy ymgystlynu â 'thywysog llywodraeth yr awyr.'

W. JONES, ARGRAFFYDD, ABERYSTWYTH.