Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion/Fychan, Robert
| ← Fychan, Parch. Henry, A.C. | Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion gan Edward Davies (Iolo Meirion) |
Griffith, Parch. Robert → |
FYCHAN, ROBERT, o'r Hengwrt, Yswain, a'r hynafiaethydd enwog. Ganwyd ef yn Hengwrt, ger Dolgellau, yn y flwyddyn 1592. Bu farw yn Hengwrt, yn y flwyddyn 1666, a chladdwyd ef yn mynwent Eglwys blwyfol Dolgellau. Efe a hanai lin o Cadwgan, ail fab Bleddyn ab Cynfyn, Tywysog Cymru yn yr unfed-ganrif-ar-ddeg. Un o brif aneddau Cadwgan oedd gerllaw Dolgellau, am hyny âchwyr a'i galwant "Cadwgan o Nannau." Madog, mab y Cadwgan uchod, a ymsefydlodd yn Nannau, a'i fab, a'i wyr. a'i orŵyr yn olynol; yna Meurig, mab hynaf Ynyr Fychan; ond Hywel ab Ynyr, ei frawd, a aneddodd yn y Wengraig, ar odrau Cadair Idris. Yno y bu ei ddisgynyddion hyd y chweched genhedlaeth ar ei ol, pryd y priododd Gruffydd ab Ynyr o'r Wengraig etifeddes yr Hengwrt, yr hon oedd ŵyres i'r Barwn Lewys Owain, o'r Llwyn. Mab o'r briodas hon oedd ein hynafiaethydd godidog, ac efe a ymsymudodd o'r Wengraig i dreftadaeth ei fam yn yr Hengwrt, lle y treuliodd ei oes yn casglu ysgriflyfrau o bob parth, pell ac agos. Cafodd Robert Fychan addysg da; aeth i'r brif ysgol fel cyffrediniad o Goleg Oriel yn y flwyddyn 1612, ac aeth trwy yr efrydiaethau arferol y dyddiau hyny—rhesymeg ac athroniaeth. Ymadawodd â'r brif ysgol heb ymdrechu am urdd-raddiaeth. Ymbriododd â Catherine, merch Gruffydd Nannau, Ysw., o'r Nannau, o'r hon y cafodd wyth o blant. Nid oedd Robert Fychan braidd un amser yn segur, a chadwai yn barhaus yn ei lyfrgell ysgrifenydd hylaw i'w gynorthwyo i adysgrifio hen lyfrau a ymddiriedid iddo gan ddysgedigion ac eraill o'i gydnabyddion. Yr oedd dau eraill o gasglyddion ysgrif-lyfrau yn gydoeswyr âg ef; un oedd Mr. John Jones, o'r Gellilyfdy, plwyf Ysgeifiog. Cydunodd hwn âg R. Fychan y byddai i gasgliad yr hwn a fyddai farw gyntaf fyned at drysorfa y byw. Yn ganlynol, pan fu farw Mr. Jones, aeth ei gasgliad, o gylch haner cant o ysgrif-lyfrau cynwysfawr, i lyfrgell yr Hengwrt i'w chwanegu at o gylch saith ugain o'r cyfryw lyfrau a gasglesid gan yr oesoedd hwyaf. Enwn rai o'r ysgrif—lyfrau a gasglwyd ynghyd gan ein hynafiaethydd yn yr Hengwrt:—1, Hen Lyfr o Gyfreithiau Dyfnwal, Maelgwn, Hywel Dda, a Bleddyn ab Cynfyn.—2. Llyfr Cyfreithiau yr hen Gymry, annarllenadwy o henaint.—3. Llyfr o Gyfreithiau yr hen Gymry, na chynwysir mewnl lyfrau ereill.—4. Llyfrau Morgan a Chyfnerth, Yncid.5. Y Llyfr Duo Gaerfyrddin.—6. Y Llyfr Gwyn o Hergest.—7. Llyfr Gwyn Rhydderch.—8. Y Cwta Cyfarwydd.—9. Meddyginiaeth Meddygon Myddfai.—10. Seryddiaeth.—11. Trioedd Ynys. Prydain.—12. Llyfr Coch Asaph.—13. Cyfrinach y Beirdd, o law Guttyn Owain.—14. Calendar Guttyn Owain.—15. Dwned D. Ddu o Hiraddug. 16.—Dwned Einion Offeiriad. 17—Dwned Simwnt Fychan. 18.—Llyfr Achau Deheubarth. 19.—Achau y pum' llwyth, a phymtheng llwyth Gwynedd. 20.—Llyfr Achau, ar ddull newydd, gan Mr. R. F. 21.—Amseroni, gyda nodau R. F. ar gofrestr damweiniau, o oes Gwrtheyrn hyd y flwyddyn 1269. 22.—Liber Landavensis, allan o lyfrgell Ioan Selden. 23.—Ardrethau deiliaid Owain Glyndwr, a Syr W. Gruffydd, o'r Penrhyn, a chastellydd yr Holt ar Ddyfrdwy. 24.—Brutiau y brenhinoedd, y tywysogion, y Saeson, &c. 25.— Barddoniaeth, fyrdd, &c. Ymhlith gweithiau myfyrddwys ein hynafiaethydd, yr oedd nodiadau ar lyfrau ysgrifen, megis Llyfr Monachlog Dinas Basing; Nodiadau helaethion ar yr hen awdwr Gildas, Nennius, a Brut Caradog o Lan Carfan, gyda sylwadau ar amrywiaeth deuddeg o hen gopiau ar femrwn. Nodau ar y Trioedd Ynys Prydain. Nodiadau ar lyfrau argraffedig, megis y Monastican, gan Syr W. Dugdale: Primordia, gan Archesgob Usher; Calenig, gan Ioan Leland; Hen Awduron, gan yr Esgob Bale; History Cymru, gan Dr. Powel; Y Gorsafau Rhufeinaidd, gan Antoninus, &c. Gadawodd hefyd fyr hanes o'i daith o Feirion i Fynwy; Cylchau Meirionydd; Hanes Tylwyth Cors y Gedol, &c. Ond yr unig waith a gyhoeddwyd gan Mr. R. F. oedd ei "British Antiquities Revived," &c. Rhydychain, 1662—1p. 11s. 6d. Argraffwyd ef yn y Bala, yn 1834, 4 plyg. (Ceir cofiant lled gryno am Robert Fychan, yn ngwaith Gwallter Mechain.)