Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion/Prys, Edmund
| ← Price, Theodore | Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion gan Edward Davies (Iolo Meirion) |
Pugh, Parch. John |
PRYS, EDMUND, Archddiacon Meirionydd. Y mae ei enw yn eithaf adnabyddus fel cyfansoddydd y Salmau ar gân, i wasanaeth addoliad cyhoeddus. Ganwyd ef yn Gerddi Bluog, plwyf Llanfair, yn y flwyddyn 1541. Y mae y Geiriaduron Bywgraffyddol, a Gwilym Lleyn, a phob ysgrif a welsom o'r bron, yn camgymeryd am le genedigol Edmund Prys—dywedent fod Gerddi Bluog yn mhlwyf Llandecwyn; ond yn mhlwyf Llanfair, fel y dywedwyd eisoes y mae. Addysgwyd ef yn Athrofa St. Ioan, Caer grawnt, lle y cymerodd ei radd o A.C. Wedi ei urddo, rhodd wyd iddo bersonoliaeth Ffestiniog, a'r capeliaeth perthynol, sef Maentwrog, yn y flwyddyn 1572; yn 1576, gwnaed ef yn Archddiacon Meirionydd. Yn y flwyddyn 1580, cafodd bersonoliaeth Llanddwywe; ac yn y flwyddyn 1602, gwnaed ef yn Ganon Llanelwy. Yr oedd yn byw yn y Tyddyn Du, plwyf Maentwrog, ac yno y bu farw; a chladdwyd ef yn Eglwys Maentwrog, yn y flwyddyn 1624 Yr oedd efe yn fardd da, os nad y goreu yn ei oes; bernir iddo gyfansoddi oddeutu 60 o gywyddau ymryson, rhyngddo â William Cynwal, a Sion Phylip, Mochras. Yr oedd yn wr dysyedig iawn-medrai wyth o ieithoedd. Yr oedd yn nai, fab cyfyrder, i Gwilym Salsbri, yr hwn a gyfieithodd y Bibl i'r Gymraeg gyntaf. Bu iddo dri mab, sef Edmwnt Prys, Ficer Clynnog; Ffowc Prys, Person Llanllyfni; a Samuel Prys, Ficer Conwy. Mae mor ddiangenrhaid dywedyd dim am E. Prys fel bardd a llenor ag ydyw paentio'r lili, neu oleuo yr haul; oblegyd mae ei enw yn adnabyddus tel mydrydd y Salmau Cân, o Fon i Fynwy; ac y mae "rhaith gwlad," wedi mynu cael chwareu teg iddo. Mae llawer o'i ddywediadau ar gof a chadw ar hyd y wlad eto; dyma ddwy linell o'i " Gywydd ar Helynt y Byd," a adroddir gan yr hen bobl gyda phwyslais neillduol:
"Rhaid i'r gwan ddal y ganwyll,
I'r dewr i wneuthur ei dwyll."
(Hynafiaethau Harlech a'r gymydogaeth, gan Mr. Ellis Pughe.)
Dywed Dr. Morgan yn ei lythyr wrth gyflwyno y Bibl i'r Frenhines Elizabeth, nas gallasai ef byth gyfieithu ond pum' llyfr
Moses yn unig, oni buasai iddo gael cynorthwy gan Edmwnd Prys
ac eraill. A thyma englyn a wnaeth Edmund Prys ei hun pan fygythid ef gan y Pabyddion am gynorthwyo y Dr. Morgan i gyfieithu y
Bibl i'r Gymraeg:
"Nid all diawl, na'r hawl sy'n rheoli—drwg,
Na dreigiau na chyni,
Na dim wneyd niwed imi,
Ag a Duw mawr gyda mi.'
Yr ydym ni yn gwybod am o gylch ugain o wahanol argraffiadau o'i "Salmau Cân ":—1. Mewn cysylltiad â " Llyfr Gweddi
Cyffredin," yn Llundain, yn 1621.' 2. Salmau Cân yn unig, Llundain, 1628. 3. Y Salmau Cân yn unig, Llundain, 1638. 4. Y Salmau Cân yn unig, Llundain, 1648. 5. Salmau Cân yn unig,
Llundain, 1653. 6. Y Salmau Cân yn unig, 1678. 7. Y Salmau
Cân yn unig, 1686. 8. Y Salmau Cân yn gysylltiedig â'r Llyfr
Gweddi Cyffredin, Llundain, 1687. 9. Y Salmau Cân yn unig,
1696. 10. Y Salmau Cân yn gysylltiol â'r Llyfr Gweddi Cyffredin, a ddaeth allan yn Llundain yn 1710, dan olygiad Elis Wynn,
awdwr y Bardd Cwsg. 11, Ynglyn â Llyfr Gweddi Cyffredin,
Llundain, 1711. 12. Ynglyn â'r Bibl a'r Llyfr Gweddi, 1713.
13. Ynglyn â'r Bibl a'r Llyfr Gweddi, dan olygiad y Parch, Moses
Williams, Rhydychain, 1727. 14. Y Salmau Cân yn unig, 1745. 15. Mewn cysylltiad â'r Bibl, Caergrawnt, 1746. 16. Ynglyn a'r
Llyfr Gweddi Cyffredin, Llundain, 1768. 17. Ynglyn â Bibl
Peter Williams, fel y byddwn yn arfer ei alw, Caerfyrddin, 1770.
18. Ynglyn â'r Llyfr Gweddi, Caergrawnt, 1770. 19. Yn gysylltiedig â'r Bibl, yn yr hwn yr oedd nodau cyfeiriol ar ymyl y dail,
gan John Canne; hefyd yr oedd sylwadau ar odrau dail y Testamenet Newydd gan y Parch. William Romaine, Caerfyrddin. 1796.
Y mae Carolau a dyrifau o waith E. Prys mewn Cerdd-lyfr, o gasgliad Ffoulke Owens o Nantglyn, Rhydychain, 1686. Yn y Gwyliedydd am 1835, y mae "Awdl ar ddyn o'i ddechreu i'w ddiwedd," o'i waith. Y mae yn dechreu fel y canlyn:
"Y maban yn wan unwaith-y genir,
Ac ynai dwf perffaith,
Ban êl yn faban eilwaith,
Buan daw i ben ei daith."
Yn y Traethodydd am 1848, tudal. 344, y mae Cywydd o Helynt y Byd,' gan E. Prys. Dechreua fel hyn:—
Gwelais eira glwys oerwyn,,
Ir, heb un brisg, ar ben bryn,
Gwelais haul teg gloyw sail twyn,
Yn ei doddi, nod addwyn."
Canodd tua 35 o Gywyddau ymryson â William Cynwal, a chanodd hefyd Farwnad alarus ar ei ol wedi hyny, y cyfan yn 36.
Rhoddwn eto un englyn o'i waith, a gyfansoddodd ar gladdedig aeth Huw Llwyd o Gynfal:—
"Pob campau, doniau a dynwyd,—o'u tir,
Maentwrog a 'speiliwyd;
Ni chleddir,ac ni chladdwyd,
Fyth i'w llawr mo fath Huw Llwyd."
Hefyd, yr oedd E. Prys yn fardd Lladinaidd. Y mae cân Lladin o'i waith yn Ngramadeg Dr. Davies o Fallwyd, o gymerad wyaeth i'r llyfr. Ei athraw barddonol oedd Sion Tudur.
"Yr oedd Edmund Prys yn un o'r gwŷr mwyaf dysgedig, a'r prydydd hynotaf yn ei oes; ac y mae amryw o'i gyfansoddiadau ar gael eto; y mwyaf hynod o honynt yw ei ddadleuaeth brydyddol efo William Cynwal. Ond nid yw ei ymryson prydyddol hwn ddim mor addas i gyfieithydd ardderchog y Salmau âg y byddai yn ddymunol er adeiladaeth,"-(Y Parch. Thomas Charles, Bala.)
Yr ydym yn ystyried fod cael tystiolaeth fel yr uchod oddiwrth ddyn fel Mr. Charles, yn fwy o werth na'n cofiant i gyd.