Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion/Pughe, William Owen, D.C.L

← Pugh, Hugh. (telynor)

Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion gan Edward Davies (Iolo Meirion)

Pugh, Parch. William, Llanfihangel y Pennant →

PUGHE, WILLIAM OWEN, D.C.L. Ganwyd ef ar y 7fed dydd o Awst, 1759, yn Ty'nybryn, yn mhlwyf Llanfihangel-y-Pennant. Yn fuan wedi geni William, symudodd ei rieni i Egryn, yn Ardudwy. Anfonwyd ef i'r ysgol yn Altringham, gerllaw Manchester, pan yn bur ieuanc. Profodd mewn amser byr ei fod yn meddu meddwl cryf, ac amgyffred cyflym. Ymsefydlodd yn Llundain pan yn 17 oed; a dechreuodd ei fawredd ddyfod i'r golwg yn fuan yno. Yr oedd yn rhy fawr i anghofio ei Gymraeg; yn rhy fawr i wadu ei genedl, &c. Darllen a myfyrio llyfrau oedd tueddfryd cryfaf y bachgen, a'r llyfrau hyny gan mwyaf yn dwyn perthynas â'r Cymry a'u hiaith. "Rheolai ei holl ddarlleniad â barn bwyllog, oleuedig, ac annibynol." Tua'r flwyddyn 1782 daeth yn gydnabyddus â Robert Hughes, neu Robyn Ddu o Fôn," Owen Myfyr, ac amryw enwogion Cymreig eraill, y rhai oedd yn dwyn zel angerddol dros "Gymro, Cymru, a Chymraeg ;" a'i arwyddair yntau fyddai, dyrchafu ei genedl, ei iaith, a'i wlad i uwch pareh, ac i fwy o sylw. Yn y flwyddyn 1806, daeth etifeddiaeth fechan yn eiddo iddo gerllaw hen dref Dinbych; a chyn pen hir symudodd y Doctor yno i fyw. Yn y flwyddyn 1816 bu ei wraig farw, yr hon a briodasai yn y flwyddyn 1790, ac o'r hon y cafodd ddwy ferch ac un mab. Tuag amser cyhoeddiad ei Eiriadur, etholwyd ef yn aelod o'r Gymdeithas Henafiaethol; a chafodd D.C.L. o Brifysgol Rhydychain tua'r flwyddyn 1824. Yn haf y flwyddyn 1835, aeth i ymweled â'i hen ardal enedigol, a chyn nemawr o ddyddiau bu farw yn Dolydd—can, plwyf Talyllyn, Mehefin 3ydd, 1835. Nid llawer o'r Cymry sydd wedi efrydu y Gymraeg mor drwyadl, gwneyd cymaint o les i lenoriaeth Cymru, a gwneyd y fath egni i roddi cyfeiriad newydd iddi, ag a wnaeth y Dr. William Owen Pughe. Ceisiwn yma roddi crynodeb o'i lafur llenyddol:—1. Y gwaith llenyddol cyntaf ag y cawn enw Dr. O. Pughe mewn cysylltiad âg ef yw, History of Wales, in nine Books, by the Rev. W. Warrington," London, 1788. Y mae yr awdwr, yn ei ragymadrodd, yn cydnabod ei rwymau i Mr. William Owen, Llundain, am ddiwygio llythyraeth y geiriau a'r enwau Cymraeg. Yr ydym yn deall hefyd fod parthlen o Gymru ynddo, ac achau Tywysog Cymru, o eiddo Dr. W. O. Pughe. 2. Mewn undeb âg Owain Myfyr yn casglu a golygu Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym—" Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym. O Grynhoad Owen Jones, a William Owen." Llundain, 1789. "Collection of Poems, published by W. Owen. 1789." Dr. W. O. Pughe oedd y casglydd. 4. Cyfieithu Barddoniaeth Llywarch Hen i'r Saesneg. "The Heroic Elegies and other Pieces of Llywarch Hen, Prince of the Cumbrian Britons: with a Literal Translation, by William Owen. Y Gwir yn erbyn y Byd. London, &c. 1792." 5. Ei brif orchestwaith—ei "Eiriadur Cymraeg a Saesneg." Daeth rhyw gyfran o'r Geiriadur allan yn 1793; a chyfran arall yn 1799; a daeth allan yn gyflawn yn 1803. Dyma waith, wrtho ei hun, yn ddigon i anfarwoli enw ei awdwr mewn unrhyw wlad fwyaf cyfoethog o enwogion! 6. "The Works of Taliesin, a Bard of the sixth century. With a Literal English Version and Notes. By William Owen. London: E. Williams, 1793." 7. "The Cambrian Register," Llundain. Cyf. I. am 1795; yr ail am 1796; a'r olaf am y flwyddyn 1818. Y golygydd oedd Dr. W. O. Pughe. 8. "Cynghorion Priodor o Garedigion i Ddeiliaid ei dyddynod." Llundain, 1800. Cyfieithiad yw y llyfr hwn o "Cardiganshire Landlord's Advice to his Tenants." Milwriad Johnes yw yr awdwr, a Dr. W. O. Pughe yw y cyfieithydd. 9. "Cyhoeddiad gan y Brenin." 1800. Y cyfieithydd i'r Gymraeg oedd Dr. W. O. Pughe. 10. "Myvyrian Archaeology of Wales," yn dair cyfrol; daeth allan o 1801—7. Hen ysgrifau anghyhoeddedig Cymreig ydynt, a gasglwyd gan Dr. Pughe, Owen Jones (Owain Myfyr), ac Edward Williams (Iolo Morganwg). Dywedir iddynt gasglu digon o hen lawysgrifau i wneyd 60 o gyfrolau 4 plyg. 11. "Llyfr y Resolution," &c., 1802. Cyfieithiad o lyfr Seisnig yw hwn; yr awdwr ydoedd Robert Gwynn; y cyfieithydd, Dr. Davies, o Fallwyd; a golygydd y pedwerydd argraffiad, Dr. W. O. Pughe. 12. "Egluryn Ffraethineb, sef Dosbarth ar Retoreg," &c. Cyfansoddwyd y gwaith hwn mewn rhan gan William Salesbery, a gorphenwyd ef gan Henry Parry, o'r Maesglas, sir Fflint, ac a argraffwyd gyntaf yn 1595, ac ail argraffwyd ef yn 1807, dan olygiad Dr. O. Pughe. (Rhy faith i fanylu.) Efe yw awdwr "Cambrian Biography;" cyfieithydd y" Traethawd ar drin tir;" "Paradise Lost;" "Heber's Palestine;" "Gray's Bard;" "Caneuon Hemans;" a'r "Mabinogion" i'r Saesneg; golygydd y Greal; cyhoeddydd ei "Fuchdraeth Gymreig;" "Dyheuwyd Cristion." Ysgrifenodd lawer i Rees's Enoyclopedia; Hoare's History of Wiltshire; Britton's Beauties of England and Wales; Campbell's Books on Wales; Gunn's Tracts; Meyrick's Cardiganshire Lore; Chalmers's Caledoniá; Coxe's Publications, &c. Y mae hefyd liaws o ganiadau, llythyrau, a thraethodau, &c., y rhai a ymddangosasant, rhai yn llyfrau ar eu penau eu hunain, fel "Hu Gadarn o'i eiddo. Cywydd ydyw hwn o dri chaniad, gan Idrison, 12mo bds., Llundain, 1822. Y mae eraill o'i eiddo mewn cyhoeddiadau cyfnodol, megis "An outline of the characteristics of the Welsh." Ysgrif alluog anarferol o'i eiddo a ymddangosodd yn Transactions of the Cymrodorion, Hefyd y mae lliaws o erthyglau yn y cyhoeddiadau crybwylledig, ac eraill nas gwyddis pa faint, a lliaws o'r rhai hyny heb ei enw priodol ef wrthynt, fel na cheir byth allan eu hawdwr, oddieithr iddynt gael eu hadnabod ar gyfrif eu rhagoroldeb.