Traethawd ar Gaio a'i Hynafiaethau/Cywydd i Gynwyl Gaio

← Lewys Glyn Cothi

Traethawd ar Gaio a'i Hynafiaethau gan William Davies (Gwilym Teilo)

Awdl i Gaio →

GYNWYL GAIO.

Gwel Gwaith "Lewis Glyn Cothi," rhan 1af, dosp. iii., tud. 203.

Ni a gyfieithwn y "nodiadau" ag sydd yn taro ein pwrpas, gan gymeryd ein rhyddid i dynu oddiwrth, neu roddi at unrhyw beth, yn ol fel y byddo amgylchiadau yn gofyn.

"Goreu un lle ger ein llaw,
I leyg yw Cynwyl Gaiaw;
Mi a gawn ym o Gynwyl,
Mwy nog o Iorc, (1) yn min gŵyl;
Awn i Gynwyl wèn ganwaith,
Ac yno aed a gân iaith;
Ni ddeuai hwn ei ddau hyd
O Gynwyl Gaio enyd;
A'r haela' oll yn rhoi'i lyn
Hir o dudwedd Rhyd Odyn; (2)
Dyn yw heb, hyd yn Nhiber, (3)
Domas Llwyd (4) dim us a llèr. (5)

Mab Morgan (6) yn mhob mawrgost,
Mwy nog un y mỳn ei gost;
Ban Dafydd Fychan (7) yw fo,
Ben cywaeth meibion Caio.
Bid rhyw Philip Trahaearn^[1]
Bena' o'r byd ban ro barn;
A chaned faled (8) i ferch,
A chyrhaedded awch Rhydderch.
Glyn Aeron, Rhyd Odyn dir,
Oedd ei adail a'i ddeheudir.
Digrifion doethion fu'r do
Oedd a aned oddi yno.

A gair mwyn a geir am wys,
Tomas (9) fal Tim sy felys.
Gwna ei hun, gan ei hanerch,
Gan' mil o ganeuau merch;
A phob penill Ebrillaidd
I fedw grym, hefyd a'i gwraidd.
Nid dewr un, er maint ei ras,
Nid da ym onid Tomas;

Mae'n dda Mon a weddiwyd,
Mae sy well ym, Tomas Llwyd;
Arafa' oll yw ar fil,
Nes ei ofyn yn sivil;
Ef yw un, pan ofyner,
A ofyn barn a fo'n bêr;
A gwna hawl, ac enwi hon,
Wedi'r hawl fo dyr holion;
Os barn, neu wys, a bair neb,
Parotaf y pair ateb;
Os aliwns a gwnsela
I fwrw ein tir o fraint da,
Ar Domas rhaid yw ymwan,
A'u bwrw hwynt-hwy obry'n y tân;
O dyd ei lawnfryd a'i law,
Domas Llwyd am ais Llydaw."

Dyna i gyd sydd o'r cywydd hwn ar gael.

ESPONIADUR:—Mae y bardd yn y cywydd dyfynedig yn moli Caio yn uchel, ac yn ymffrostio yn fawr yn y gwleddoedd a gafodd yno; siarada yn uchel iawn ar haelfrydigrwydd a chymwynasgarwch un Tomas Llwyd, yr hwn oedd yn byw yn Nghaio yn amser ein melus-fardd Lewys. Fe all Caio ymlawenychu mewn bardd arall, ysef y Tomas Llwyd hwn; dywed am dano, fel cyfansoddwr rhiangerddi tlysion, ei fod o dymher addfwyn a charedig, ac o yspryd rhyddfrydig a gwladgarol. Nid ydyw y beirniaid Mechain a Thegid yn dyweyd dim ynghylch y Tomas Llwyd yma. Yr ydym ni yn barnu mai un o hynafion Llwydiaid Ffos-y-Bleiddiau ydoedd, olafiaid pa rai sydd yn byw yn y Brunant (Bre-nant?) yn ymyl Caio yn awr. Dyma waith eto i ryw rai yn Nghaiaw, ydyw gwneuthur ymchwiliad manwl yn nghylch y Tomas Llwyd hwn, a threio dyfod o hyd i rai o'i ganiadau—maent yn sicr o fod ar gael yn rhywle yn awr. Byddai yn anrhydedd i Gaio, ac yn enw i'r hwn a ddaw o hyd iddynt. Maent yn werth ymchwil ac ymholiad manwl. Gallem feddwl eu bod yn lluosog, wrth y ddwy linell hyn o eiddo'n bardd:—

"Gwna ei hun, gan ei hanerch,
Gan' mil o ganeuau merch."

Gwel y ffugyrau a roddasom yn y cywydd blaenorol. (1) "Mwy nog o Iorc," &c. Better than those feasts at York.

(2) "Rhyd Odyn" neu Odwyn. Palas Rhydedwyn, neu Edwinsford, ar afon Cothi, yn mhlwyf Llansawel.

(3) "Hyd yn Nhiber." Mor bell a'r afon Tiber.

(4) Y Tomas Llwyd a nodwyd.

(5) "Ller." Efrau y llafur.

(6) "Mab Morgan," &c. Rhyw Forgan Llwyd.

(7) "Ban Dafydd Fychan." Yr oedd y Vaughans, neu y Fychaniaid, yn deulu lluosog, fel y cawn nodi eto. Dywed ein bardd am danynt,—

"Mae'r deuddeg llwyth yn Nghaeaw,
Mae pob llwyth yn wyth neu naw."

(8) "Faled," Baled neu Riangerdd.

Nodiadau

1. "Philip Trahaearn," o Ryd Odyn.