Traethawd ar Hanes Plwyf Merthyr/Addysg a llenyddiaeth

← Yr Eglwys Wladol Dechreuad a chynnydd Ymneillduaeth

Traethawd ar Hanes Plwyf Merthyr gan William Edmunds (Gwilym Glan Taf)

→

BYRDRAETH AR SEFYLLFA ADDYSG A LLENYDDIAETH YN Y PLWYF.

Yn ngodreu y plwyf, er ys tua thriugain a deg o flynyddoedd yn ôl, nid oedd yma yr un ysgol ddyddiol na Sabbathol, ac anfonid yr ychydig blant oedd yma y pryd hwnnw i ysgol a gynhelid yn Nghraig y Fargoed; ac felly, yr oedd gan yr ysgolheigion i gerdded tua thair milltir foreu a hwyr. Yr ysgolion cyntaf yn Merthyr, o unrhyw sylw oeddynt yr Ysgol Rydd, ger y Tanerdy, a gedwid ar draul y plwyf -Ysgol yr Ynysgau, Ysgol George Williams, ac Ysgol David Hughes, ger Capel Seion. Yn y flwyddyn 1815, nid oedd yn y plwyf ond pedair o ysgolion dyddiol, yn cynnwys tua 250 o ysgolheigion. Yn 1845, yr oedd 32 o ysgolion, heblaw rhai Dowlais. Cynwysent rhwng 6,000 a 7,000 o ysgolheigion. Un o'r rhai goreu a ystyrir yn y lle hwn ydyw Ysgol Tydfil, gan Mr. E. Williams. Ond y mae yma amryw ereill o ysgolion gwir dda yn anibynnol ar y gwahanol ysgolion a gynhelir yn rhannol gan gwmni y gweithfeydd a'r gweithwyr; y rhai hyn oll ydynt ar gynllun cenedlaethol, yn cael eu llywodraethu yn bennaf gan gynrychiolwyr yr Eglwys Wladol. Trefnodd y diweddar A. Hill, Ysw amryw o ysgolion buddiol a daionus yn ei ddydd ac yn eu plith Ysgol y Pentrebach a Throedyrhiw; ar gyfer yr olaf, dechreuodd ar y gwaith o adeiladu ysgoldy eang a chyfleus, ond cyn iddo gael ei orphen, symudwyd ef gan angeu i'r tŷ rhagderfynedig i bob dyn byw; gan hynny, disgynnodd y draul, a'r gofal o'i orphen ar y cwmpeini newydd, Hankey, Bateman, &c. Y peth pennaf sydd gennym i rwgnach o'i herwydd mewn cysylltiad ag addysgiaeth yw, nad oes yma yr un Ysgol Frytanaidd o fewn y plwyf, yr hon a allai fod o fawr wasanaeth mewn ardal mor boblogaidd ac Ymneillduol a Merthyr. Hyderwn y cymer rhyw rại hyn dan eu hystyriaeth, fel y ceir un dda, er mwyn ychwanegu eto at fanteision y do ieuanc sydd yn codi.

Y Neuadd Ddirwestol sydd adeilad hardd, adeiladwyd yn y flwyddyn 1852, ac y mae wedi bod yn faen-tynfa y bardd a'r llenor, &c., bellach er ys llawer o flynyddoedd.

Y Llyfyrgell sydd yn Thomas Town, lle derbynnir i fewn newyddiaduron dyddiol ac wythnosol yn nghyd a chylchgrawnau misol Cymraeg a Seisnig, ac y cedwir tua 2,934 o gyfrolau yn cynwys llyfrau yn y ddwy iaith a enwasom. Sefydlwyd hon trwy danysgrifiadau gan tua 308 n aelodau, a llywyddir ei hachosion gan bwyllgor a etholir yn flynyddol o'r tanysgrifwyr. Ei blynyddol dderbyniadau ydynt tua £130. Mewn cysylltiad a'r llyfrgell hon mae Cymdeithasau Llenyddol, megys Young Men's Christian Association, a Mechanics' Institution; ei hysgrifenydd yw Mr. Thomas Stephens, (Casnodyn.) Y Gymdeithas Gymreigyddol gyntaf o werth sylw a gychwynnwyd yn y Patriot, ag a symudwyd oddiyno dan dywysiad Ab Iolo, Rhydderch Gwynedd, Gwilym Tew o lan Taf, a Lewis Morgan, Feddyg; a chynhelid canghennau o honni ar hyd tafarnau ereill, megys y Bell Inn, y Swan, The George, Dyffryn Arms, Bush Hotel, a'r White Horse Inn, ar Dwynyrodyn. Tua'r blynyddau 1840, 1841, 1842, 1843, a 1844, cynhaliodd y pwyllgor a enwasom amrai Eisteddfodau rhwysgfawr a mawreddus yn Merthyr, pryd meddir, y rhoddwyd y testyn ffug-hanesol a bugeilgerddol gyntaf yn Nghymru. A dywedai rhai mae yma y rhoddwyd y mesur arwrol gyntaf i gyfansoddi arno yn yr iaith Gymraeg. Ond ymddengys nad ydyw y dybiaeth olaf yn gywir, oblegyd mae gennym hanes i Daniel Ddu o Geredigion, a William Saunders, pryd hwnnw o Llanymddyfri, fod yn gyd-fuddugwyr ar gerdd-arwrol ar y Gauaf mewn Eisteddfod, yn Nghaerfyrddin, yn y flwyddyn 1828. Ond beth bynnag am Eisteddfodau Merthyr, mae yn wirionedd profadwy iddynt fod yn achosion i ddadblygu llawer o dalentau, a chodi amrai enwogion i barch a sylw y genedl, megys T. Stepheus (Casnodyn,) awdwr " The literature of the Cymru," &c., Rees Lewis, Nathan Dyfed, Bardd y Grawerth, T. Powell, T. Davies, ac amryw ereill. Nid ydyw dylifiad estroniaid, na nerth llifeiriol y Saesonaeg, wedi llwyddo i ddiffodd y tan cenedlaethol a ferwa yn gwythenau y Cymro dros ei iaith, oblegyd cynhelir yma Eisteddfodau yn flynyddol mewn amryw fannau, megys yn Dowlais, yn Tabernacl, Merthyr, ac yr oedd y 10fed Eisteddfod yn cael ei chynnal yn y Neuadd Ddirwestol, Nadolig diweddaf, 1863. O gychwyniad yr Eisteddfodau hyn hyd yn awr maent wedi dwyn i'r goleu amryw sêr newyddion yn ffurfafen llenyddiaeth a barddoniaeth, megys Tydflyn, R. G. Jones, awdwr y "Darlithiau ar Lyfr y Dadguddiad," &c., J. Rees, Penydaren, awdwr "Rees's History of Merthyr," &c., Gwilym Gellydeg, Dafydd Morganwg, Ab Rhun, Howell Morganwg, ag ereill rhy faith eu henwi. Tua'r flwyddyn 1859, cynhaliwyd Eisteddfod rwysgfawr yn Nhy'r Farchnad, pryd oedd yn wyddfodol rai o brif feirdd, llenorion, a cherddorion Deheudir Cymru, yn cymeryd rhan yn eu gwasanaeth. Enillwyd gwobrwyon o tua £20 gan rai o'r gwahanol fuddugwyr, yn eu mysg yr oedd Llew Llwyfo ar Gwenhwyfar. Nid oes ond dau Newyddiadur yn cael eu hargraffu yn Merthyr, sef y Merthyr Telegraph a'r Merthyr Star. Yn awr yr ydym yn terfynu ein hanesiaeth, gyda dweyd ein bod wedi gochel pob peth a allasai daflu anfri ar y lle i'r oes a'r oesau a ddel, heb eu dwrn i fewn o gwbl, oblegyd ystyriem na fuasai hynny o nemawr ddyddordeb i wedi cofnodi thai ystadegau, &c., yn anghywir, gwnaeth unrhyw ddarllenydd ystyrbwyll a difrifol. Ac os ydym am hynny mewn amryfused ", trwy gael ein camarwain gan rai a styrient eu hunain yn gywir yn hynny o hwne. Gan hynny, dymunem ar i ti ddarllenydd ymddwyn atom yn ôl fel y dymuni i Farnwr byw a meirw ymddwyn atat tithau ddydd y frawdlys olaf,

CYNWYSIAD
Rhagymadrodd
Y dull y cafodd Merthyr yr enw
Hanesiaeth y Court House a Chastell Morlais
Yr arglwyddi boreuol o'r plwyf a trosiad eu hetifeddiaethau i'r arglwyddi presennol
Enwau y tyddynod-eu perchenogion a'u deiliaid
Cofrestr rai o'r teuluoedd hynaf a pharchusaf yn y plwyf
Trem ar arwynebedd y plwyf
Haiern weithfeydd y plwyf
Gwaith y Gyfarthfa-trefniad y brif ffordd a'r gamlas
Yr hen dy ger gwaith y Gyfarthfa, elw etifeddion Bacon, &c
Gwaith Penydaren House a Adeiladiad y Penydaren Mansion House a gwneuthuriad y ffordd haiarn i'r Basin
Gwaith Plymouth
Cyfoeth mwpol y plwyf
Golygfa ddychymygol ar y lle bedair canrif yn ôl
Terfysg 1800
Eto 1831.
Hanesiaeth gyffredinol
Yr Eglwy, Wladol Dechreuad a chynnydd Ymneillduaeth
Addysg a llenyddiaeth

ARGRAFFWYD GAN J, T. JONES, ABERDAR.