Tro yn Llydaw/Morlaix

← Ynys Arthur

Tro yn Llydaw Corff y llyfr gan Owen Morgan Edwards Corff y llyfr

Dros y Mynyddoedd Duon →

XIII.

MORLAIX.

ANNAML y bu mwy o eisiau bwyd na'r eisiau oedd arnom ni pan gyrhaeddasom Drecastell tua dau o'r gloch ar brynhawn mwll a phoeth.

Prin yr edrychasom ar yr eglwys na'r ystrydoedd; ac wedi troi i mewn i westy, edrych ar y bobl yn gwneud bwyd oedd yr unig beth diddorol inni. Tra'r oeddym yn bwyta, heliai pobl y pentref i mewn i'r gegin eang i weled y dieithriaid. Siaradent yn ddibaid, ond yr oeddym yn rhy brysur i dalu'r sylw lleiaf iddynt. O'r diwedd cododd Ifor Bowen ei ben, a dywedodd, — " Helo, dyma ferched braf." Meddyliasant ein bod yn medru Llydaweg oddiwrth hynny, a rhedasant allan blithdraffith. Y mae'n ddiame eu bod wedi gwneud sylwadau y buasent yn eu tyneru pe tybient ein bod yn eu deall. Yr oedd accordion yn y tŷ, a dechreuodd Ifor Bowen ei ganu. Wrth sŵn hwnnw mentrodd y merched ieuainc yn ol, a dechreuasant ddawnsio ar y llawr. Gwelem y boddheid hwy yn neilltuol gan ambell alaw Gymreig, — megis Dyffryn Clwyd a Hobed o Hilion. Canasant amryw ganeuon Llydewig, ac yr oedd pruddglwyf y Cymry lond eu lleisiau. Y mae Ifor Bowen yn perthyn i grefydd, a gwrthododd ail ddechre canu caneuon dawns. Ond mynnai'r Llydawesau ddawnsio, ac yr oedd un yn canu rhyw ychydig o nodau, — "un, dau, tri, pedwar, pump, a naw, — tra bo sodlau ysgeifn y lleill yn symud. Yr oeddynt yn gwibio trwy ei gilydd mor esmwyth a phe baent blu eira mewn awel, nes oedd ein llygaid bron a britho wrth edrych arnynt. Meddyliem, wrth adael Tregastell, y bu amser y gwelid merched Cymru'n ymdrwsio i fyned allan gyda'r chwareuyddion dawns. Pan newydd adael y dref, gwelsom" Galfaria" ar fin y ffordd ar ein llaw chwith. Tŵr cerrig ydyw, a chapel yn ei waelod, a grisiau yn troi am dano i'w ben. Ar furiau'r capel bychan gwelais amryw gerfiadau, — un yn dweyd i'r Calfaria hwn gael ei adeiladu trwy ras Duw, ac elusen ar Frythoniaid; un arall yn dweyd beth enillai'r hwn ddoi yma ar bererindod; a thrydydd yn moli'r groes fel arwydd i'r morwr deflid ar y lan ei fod ymhlith brodyr, boed hwy Saeson neu Spaenwyr neu Ffrancod, os gwelai hi. Gwelais rydd — gyfieithiad o frawddeg yn llyfr Thomas o'r Kempis,

“

"Ar saent a bellee mui ha ma ellent dious compagnunez an dud, hac a oa gwell gant ho en em antreteni gant Doue."

”

Yn ymyl hwn y mae pennill Llydewig, —

"Ar bed am eus, sivaos! caret,
An' am eus cavet ennan,
Nemet poen corff ha poen speret,
En ansaf o ran breman;
Choui nebquin, ma Doue, so mad,
Ha capabl d’hon chontantin."

Onid iaith a phrofiad Cymru ydyw? "Y byd, ysywaeth, garwyd gennyf fi, ni chefais ynddo namyn poen corff a phoen ysbryd, yr wyf yn ei gydnabod y pryd yma. Chwi'n unig (neb cyn), fy Nuw, sydd fâd a galluog i'n boddloni ni." Ar du allan y tŵr gwelsom lawer diareb Lydewig wedi ei hysgrifennu, —

"Gwell eo diski mab bihan
Efit dastum mado d'ehan." *
"Bugale Duw a d'le bepret,
Efel breudeur, en em garet." †
" Gna hirie ar fad a chelli,
Warchoaz martese e farfi." ‡
"Diou sceul a gas dann enf euz ar bed cristenien,
Unan ann elusen hag an eil ar beden " §

————————————————

*"Gwell yw dysgu mab bychan na hel cyfoeth iddo."
† "Plant (bugeiliaid) Duw a ddyle bob pryd, fel brodyr, fod yn ym garu."
‡"Gwna heddyw'r da (mâd) a elli, yfory hwyrach e ferwi."
§"Dwy ysgol enfyn y cristion i'r nef o'r byd, un yw elusen, ac yr ail yw gweddi."

————————————————

O ben y tŵr gwelem wlad fryniog dlos dan ei niwl; gwelem hefyd y ffordd hir ddigysgod yr oedd yn rhaid i ni ei cherdded, yn rhedeg fel saeth dros fryniau digoed tua'r de, tra rhedai ffordd Trebeurden a Phleumeur ohoni i'r de orllewin. Yr oedd yn boeth anioddefol i gerdded, ond caem aml i ysgwrs, ac aml i lymaid o ddwfr oer " â chroesaw. Gwelem wragedd yn gweu gwasgodau i'w plant, y gwasgodau gleision welais am gymaint o fechgyn Llydewig hyd lannau bau Aber Teifi. Pabyddion a dieithriaid oeddynt i mi yr adeg honno, ni chofiwn fod mam ofalus yn pryderu am bob un ohonynt, a'u bod fel ninnau'n meddu ered yn Rhagluniaeth a chariad at natur a hiraeth am eu gwlad.

Anawdd inni oedd gadael Lannion, a throi tua Morlaix. Cymeriad gwan roddai Mari i'r lle yr aem iddo, — "lle drwg, llawn o ferched meddwon, nid lle tawel duwiol fel Lannion." Ond gadael oedd raid, ac yr oedd tyrfa o forwyr, a'r gair * Caledonien' ar eu capiau, yn dod gyda ni. Yr oedd gan rai ohonynt wynebau eithaf meddylgar, a gwelsom lawer wyneb hardd, tebycach i wyneb offeiriad nac i wyneb morwr. Yroedd gwrid iach y wlad yn aros ar rai o'r wynebau; ondyr oedd llygaid y rhai hynaf wedi hagru, a'u hwynebau heb feddu'r meddylgarwch sy'n prydferthu wyneb y canol oed.

Teithiasom tua'r de drwy wlad fryniog. Yr oedd y diwrnod mor boeth fel y croesawem yr awel ddeuai i'r tren, er fod parddu ar ei hesgyll. Gwelem ffyrdd dyfnion wedi eu torri yn y ddaear fras, a'r gwenith yn cyhwfan uwch eu pennau'n gysgod iddynt. Yn y cysgod oer braf gwelem Lydawiaid yn bwyta eu ciniaw, — sosej a bara du; ac ni wyr neb beth yw ystyr — bara gwyn os na orfod iddo rywdro geisio cnoi a threulio bara du. Yn ein tren yr oedd dau newydd briodi. Gwyddem hynny oddiwrth y ffaith eu bod yn eu dillad goreu, oddiwrth eu dull yn gwenu ar ei gilydd, oddiwrth ei gwaith hi'n brwsio'r llwch oddiar ei gột, a'i waith ynte'n cynnig codi'r ffenestr i fyny ar y diwrnod poethaf wnaeth erioed. Yr oedd ef wedi mynd yn hen lanc cyn priodi, gellid gweled hynny oddiwrth ei ofal am ei ambarelo ac oddiwrth ei wisg, — crys gwyn fu'n lanach, rhimin o gadach du main, cadwen felen wedi ei phrynnu at y briodas ac yn cael lle mawr ar ei wasgod. Priodeles? ebe fi wrth yr eneth. Gwridodd hithau, a rhoddodd ysbonc balch a'i phen, fel pe na bai rhyw lawer o gamp cael hwn, ac un pur hyll oedd, — wyneb du hagr rhychiog, llygaid na fedrech ddweyd o ba liw yr oeddynt, a sug tybaco rhwng ei ddannedd melynion. Ond yr oedd ef wedi gwirioni tipyn, ac ni welai neb ond y hi.

Yr oeddym yn aros rhyw ddwyawr ym Mhlouaret, i aros tren Paris i'n cludo tua'r gorllewin. Gorweddodd Ifor Bowen ar fainc yn ystafell aros yr orsaf, trois innau trwy'r gwres tua'r pentref sydd chwarter milltir oddiyno. Gwelwn griw o'r morwyr yn mynd o'm blaen, ac un ohonynt, un oedd yn mynd i'r môr am y tro cyntaf, — yn cael ei hun allan o'r rhes er ei waethaf. Eglwys ar fryn ydyw Plouaret, a lle marchnad o'i chwmpas, a mur crwn o dai o amgylch hwnnw. Ym mhorth yr eglwys yr oedd plant yn chware, a phapurau ar y mur yn cyhoeddi pererindod i St. Brieuc a phardwn Gwengamp. Wedi mynd i mewn i gysgodion oer yr eglwys, y peth cyntaf dynnodd fy sylw oedd y pulpud a'i ddarluniau cerfiedig o Foses ar y mynydd, yr angel yn cyffwrdd â genau Esay, Ieremi'n galaru uwchben Caersalem, Eseciel a'i ddyffryn esgyrn sychion, Daniel a'r angel, Ioan yn y diffaethwch, a phedwar efengylwr y Testament Newydd. Ar ganol yr eglwys gwelais arch, a brethyn du drosto, a lluniau arian arno, lluniau o Amser ar ei adenydd a thuser yr offrwm. Uwchben yr arch a'r corff yr oedd dau ddywediad, — "Heddyw i mi, yfory i tithau;" "Llaw yr Arglwydd a gyffyrddodd â mi." Yr oedd coedwig o ganhwyllau goleu o gylch yr arch, — pedair wrth bob cornel yn ddwylath o hyd, a thair wrth bob ochr. Yr oedd y tawelwch dyfnaf yn yr eglwys, — nid oedd yno ond myfi a'r Brython orweddai dan y gorchudd du.

Y mae rhai capeli prydferth yn yr eglwys. Bum yn sefyll peth amser o flaen capel St. Owen, lle'm hysbysid y cawn ollyngdod oddiwrth fy holl bechodau am flynyddoedd lawer os gweddiwn y gweddiau hyn o'm calon, —

“

"Iesu, Ioseff, a Mair, yr wyf yn cyflwyno i chwi fy nghalon a'm henaid. Iesu, Ioseff, a Mair, cynorthwywch fi yn f'olaf gur. Iesu, Ioseff, a Mair, caffed fy enaid, wedi fy marw, fod mewn heddwch gyda chwi. O Dduw, yr hwn roddaist St. Owen yn dad i'r tlawd, yn ddadleuydd dros y gweddwon, yn warcheidwad i'r amddifaid, dyro i ni ras, trwy ei eiriolaeth ef, i fod yr un mor elusengar, ac i ystyried perl mawrbris tragwyddoldeb yn well na da tymhorol byd sy'n myned heibio.Er mwyn Iesu Grist. Amen. O, St. Owen, goleu eich gwlad, gelyn aflendid, drych perffeithrwydd, gŵr y gwyrthiau, atgyfodwr y meirw, gweddiwch drosom ni."

”

Cyn i mi fynd trwy restr hirfaith perffeithderau Owen Sant, yr oedd pererin Llydewig wedi dod o rywle, a llwch trwchus ar ei ddillad, a'i wyneb wedi llosgi yn yr haul, ac wedi penlinio'n ddefosiynol wrth fy ochr. Hawdd oedd gweled iddo gael siwrne hir, ac nad oedd wedi aros i gael lluniaeth pan gyrhaeddodd Blouaret; hwyrach fod ganddo bechodau yn ei lethu, a chred yn Owen Sant; hwyrach fod yr eglwys ar ei bryn wedi bod yn ei olwg am oriau wrth iddo deithio'r ffyrdd hirion llychllyd, a thra'r oedd ei enaid yn gruddfan am ollyngdod oddiwrth bechodau.

Gadewais y Llydawr yn gweddio mewn ffydd, a bum yn syllu ar rai arwyddluniau Llydewig oedd yn yr eglwys, cyn troi o honi. Wrth y drws daeth awel gynnes i'm cyfarfod, yr oedd gadael yr eglwys fel gadael y bedd.

Cerddais heibio drysau y cylch eang o dai, a gwelais y morwyr o gwmpas bord gron mewn tự tafarn tô brwyn. Yn yr un tŷ yr oedd barilaid o osai, a gwelwn res o gwpanau piwter uwch ben drws y parlwr, heblaw y rhai oedd yn nwylaw'r morwyr. Yr oedd y gloch gnul yn canu, ond ni welais neb yn gwrando arni oddieithr hen ŵr, a llygaid fel gwydr, un wyddai y bydd ei gloch yntau'n canu gyda hyn. Gwelwn lwythi mawn yn prysur ddod i mewn, yr oedd yr eithin wedi ei gynhaeafa'n barod mewn deisi uchel. Gwellt ydyw to'r tai; ac wrth i mi edrych i mewn iddynt oddiallan dros y rhagddor, ni welwn ond duwch, oddigerth ambell fflam goch pan fyddai rhyw hen wrach yn taflu eithin dan y crochan.

Erbyn i mi gyrraedd yr orsaf, yr oedd y morwyr wedi dod yn ol o'm blaen, ac yn bargeinio gyda hen wraig am eirin duon. Clywais lais un ohonynt yn gofyn yn wawdlyd," Pa gimint? Whech!" A chlywais yr hen wraig yn ateb, wedi rhoddi'r eirin o un i un, — Dene douzec !" Dechreuodd y morwyr ddawnsio cyn hir. Yr oedd un ohonynt wedi gwario cryn dipyn, — a chofier y gellir meddwi'n chwil yn Llydaw am bum ceiniog, — a phur afrosgo yr oedd yn dawnsio. Er hynny clywsom ef yn cynghori ei gyfaill i ddawnsio'n iawn," gan ei alw wrth enw adnabyddus yn Llydaw a Chymru ar un ofnir gyda'r gwyll. Sylwai Ifor Bowen yn gyffredinol mai y rhai sy'n dawnsio'n gam yn y byd yma sydd hoffaf o gynghori eraill i ddawnsio'n iawn.

Daeth tren Paris cyn hir, a chydag iddo stopio clywsom wylofain. Yr oedd geneth wledig o Dre Guier wedi anghofio disgyn yng Ngwengamp, ac wedi dod ymlaen i Blouaret. Dywedid wrthi y gallai fynd yn ol gyda'r tren nesaf, ac nad ai ei chelfi ar goll. Llydaweg oedd yn siarad, ac yr oedd y morwyr oll yn gydymdeimlad i gyd, ond ni fynnai'r enethig ei chysuro. Yr oedd dynes ffasiynol o Ffrainc yn y tren, a chwarddai wrth weled yr eneth yn wylo, gan ddweyd yn wawdlyd, — " Mae hi'n ddigon hen i edrych ar ei hol ei hun, mae hi'n un ar bymtheg oed." Yr wyf wedi sylwi droeon mai anodd iawn gan ferched gydymdeimlo â'i gilydd, yn enwedig rhai dibriod.

Canodd cloch y tren fel pe bai claddedigaeth yn cychwyn, ac wedi i ni fynd tipyn darganfyddodd y Ffrances grand ei bod hithau wedi colli ei ffordd. I Lannion yr oedd yn myned, dylai ddisgyn ym Mhlouaret, ond dyma'r tren yn ei chwyrnellu tua Brest. Atgofiodd un o'r morwyr hi ei bod yn ddigon hen i edrych ar ei hol ei hun. Cawsom ei chwmni anifyr anewyllysgar cyn belled a Phlounerin, ac yno disgynnodd. Danghosai rhai o'r teithwyr bentre bychan i ni ar y chwith, a dywedent am bererindod flynyddol oedd newydd gymeryd lle, — ymlusga'r pererinion ar eu gliniau o amgylch y fynwent, ac yna tynnant am danynt yn noeth lymun groen ac ymolchant yn ffynnon Laurent Sant. O Blounerin i Forlaix cawsom ffordd ddiddorol, — weithiau rhosdir yn ymestyn at y môr, dro arall byddem ar lethr bryniau, a dyffrynnoedd isel oddi tanom, yn llawn o bobl yn cyweirio gwair. Tua thri o'r gloch cawsom ein hunain ar bont anferth uchel, a gwelem dref a phorthladd Morlaix i lawr ar lan afon yn syth odditanom.

Stopiodd y tren newydd groesi'r bont, ac ar ein cyfer gwelem y gwesty y cawsom ein cyfarwyddo iddo gan ein cyfeillion Llydewig yn Lannion, — yr Hôtel Bozellec, un o'r gwestai gore a rhataf yn Llydaw. Un o'r pethau cyntaf a wnaethom oedd holi'r westywraig am Mr. Jenkins, cenhadwr y Bedyddwyr. Oedd, yr oedd yn ei adnabod yn dda, y mae pawb yn adnabod Mr. Jenkins ym Morlaix, ebe hi. Y mae pawb yn hoff ohono, y mae wedi gwneud da na wyr neb ei faint yna, wedi dysgu llawer i ddarllen ac i fyw'n well." Dywedodd hefyd am y deffroad diweddar, ond meddyliwn y cawn hanes manylach gan Mr. Jenkins ei hun.

Wedi cael ymborth, arweiniwyd Ifor Bowen a minnau gan fachgen bach bochgoch i lawr tua thrigle'r cenhadwr a thua'r dref. Troisom i ystryd gul, a churasom wrth ddrws derw du. Daeth bachgennyn i'r drws, — yr oedd Mr. Jenkins wedi mynd i ffwrdd am ei wyliau, ac ni ddoi'n ol tan ddydd Iau. Dyma'r siomedigaeth gyntaf, a'r unig siomedigaeth fawr, a gawsom yn Llydaw. Drwy'r prynhawn hafaidd hwnnw buom yn crwydro drwy ystrydoedd troellog henafol Morlaix. Cymerer un ystryd fel esiampl, — y mae'r tai uchel ymron a chyffwrdd yn eu bargodau, fel pe’n moesymgrymu i'w gilydd; ar eu llawr y mae siopau hirion llawnion, o frethyn a llestri ac ymborth a blodau; ym mhob ffenestr llofft gwelir wynebau pruddglwyfus y Llydawiaid drwy'r gorchuddlenni o rwydwaith gwyn. Ar ganol yr ystryd, — prin y medr glaw na phelydr haul ddod trwy'r rhimin o awyr welir rhwng y bargodau, — gwelir hen wŷr yn hollti ac yn rhwygo coed, a hen wragedd yn llifio'n galed.

Yr oedd yr haul eto yn y golwg pan gyrhaeddasom y Place des Marines, lle agored yng nghanol y dref. Anodd cael golygfa fwy tarawiadol. Oddiamgylch y mae tai uchel, a choed y llethrau sydd y tu ol iddynt i'w gweled dros eu pennau. Rhed yr afon yn gyflym a gwyllt hyd un ochr i'r lle, a gwelir rhes hir o ferched ar ei glan yn golchi'n ddiwyd. Ar y lan arall, y lan agosaf i'r ysgwar, eistedd rhes o hen Lydawiaid ar y garreg ganllaw isel, i drin y byd. Uwchben popeth gwelir y bont fel dwy enfys, ac wrth edrych i fyny arni hi y mae'r tai uchel fel corachod. Y mae naw dolen yn y bont isaf, a phedair ar ddeg yn yr uchaf, a hawdd y gallaf gredu fod hon yn un o'r pynt ardderchocaf yn y byd. O'r Place rhed ystrydoedd culion i bob cyfeiriad, — trigle gofaint, teilwriaid, hetwyr, basgedwyr, gweyddion, oriadurwyr. Pobl foesgar a charedig iawn oedd ar lan yr afon, ond nid oedd Ifor Bowen yn gweled y merched cyn dlysed a'r rhai welodd yn Lannion, gan fod eu crwyn yn dduach. Lle dedwydd oedd ar y ganllaw garreg hir er hynny, clywem furmur y dŵr a Brythoneg, ac erbyn hyn yr oedd y tai uchel yn taflu cysgodion hyfryd dros yr afon i ganol yr ysgwar. Pan oeddym yn dechre teimlo'r cerrig yn oerion, gwelem orymdaith yn dynesu'n araf, — gŵr mewn dillad hen ffasiwn yn gyntaf, yna nifer o fechgyn mewn gwen wisgoedd, ac yna rhyw bedwar offeiriad. Arosasant wrth ddrws ar ein cyfer, gwelais fod gorchuddlenni dros y ffenestri, a daeth y bechgyn yn ol o'r tŷ gyda chanh wyllau cwyr hirion wedi eu goleuo yn eu dwylaw. Yna gwelsom arch dêl dyn tlawd yn cael ei gario allan, a daeth dau hen ŵr, dau frawd galarus, allan ar ei ol. Rhoddodd y gwragedd heibio olchi, arhosodd pob un oedd yn twyso ceffyl a throl dros palmant, cododd pedwar dyn carpiog y corff, dechreuodd yr offeiriaid ganu, a dyma bawb yn cychwyn.

Yn Llydaw, fel yng Nghymru, caiff dyn tlawd gladdedigaeth barchus. Dilynasom y corff i ystryd gul uchel dywyll, ac yr oedd pob balconi yn yr hen ystryd yn llawn o wynebau difrifol yn edrych arnom, wynebau swynol ieuainc, a hen wynebau gwywedig, melyn. Daethom ar i fyny i eglwys wedi ei chodi'n union dan un o fwaau y bont, wrth droed un o'r colofnau, ac aethom i mewn. Eglwys newydd oedd, ac ni feddai brydferthwch eglwysi henafol Llydaw. Yr wyf yn meddwl mai'r Chwyldroad ddinistriodd ryw eglwys arall ym Morlaix, ac mai dyna'r rheswm pam y codwyd hon. Meddyliwn, wrth ei chymharu â'r hen eglwysi, am aderyn wedi gorfod ail wneud ei nyth pan oedd adeg y defnyddiau drosodd.

Rhowd y corff ar lawr yr eglwys, a chauodd yr offeiriaid arnynt yn y côr, i ganu. Tybiwn fod y bobl yn gweled eu hoffeiriaid ymhell oddiwrthynt hyd yn oed ar lan y bedd; ni chysurent y galarwyr â gobaith gwell, ni wnaent ond oer ganu ffurf — weddiau nad oeddynt hwy eu hunain, hwyrach, yn eu deall. Nid oedd rhyw lawer o urddasolrwydd ar y gwasanaeth, rhai sal iawn oedd y cantorion, ond yr wyf yn credu i mi wneud un darganfyddiad wrth wrando arno. A dyna oedd, mai'r gwasanaeth claddu Pabyddol ydyw Morfa Rhuddlan. Ni allwn ysgwyd ymaith yr ymdeimlad fy mod yn gwrando ar gôr o Gymry'n canu'r alaw honno. Ai nid y gwasanaeth claddu yr eid trwyddo wrth ben y marw ar ol y frwydr ydyw'r alaw bruddglwyfus hon? Hawdd oedd i alarnad am y marw droi’n ofid am golli brwydr. O'r eglwys, ail gychwynasom i fyny ystryd serth tua'r fynwent. Yr oedd hon yn rhy serth i'r dynion, ac ni welid ond Ifor Bowen a minnau, a rhyw ffag clonciog o Lydawr cloff, yn dilyn yr offeiriaid a'r merched i fyny'r ystryd.

Daethom i lawr i'r Quai de Léon. Oddiyma y mae Morlaix'n debig iawn i Fenis, tai uchel ar lan afonydd yn y naill, a phalasau yn y llall. Oddiyno cyrhaeddasom le'r Hotel de Ville, a buom yn treio siarad Llydaweg â merched y siopau, ac â'r bobl oedd yn eistedd tan y coed. Pan glywsom sân y tren wyth yn croesi'r bont, fel sŵn taran bell, troisom yn ol trwy'r Place Souvestre, — lle gwelsom hen dai tlysion dan eu heiddew, i ystryd Gambetta. Clywem y plant yn siarad Ffrancaeg, ond wrth chware, rhigymau Llydewig oeddynt yn ganu.

Yr oedd pobl y gwesty'n garedig iawn, pawb yn siarad Llydaweg, ac yn cymeryd diddordeb mawr ynnom. Un peth a'm blinai yno, yr oedd papurau newyddion Paris yn cyrraedd yno bob dydd. Nid oedd Ifor Bowen wedi gweled ond papurau Cymreig a Seisnig o'r blaen, a gwridai wrth weled darluniau papurau Paris. Trwy hanes Ffrainc, y mae dylanwad Paris wedi bod yn bopeth ymron. Gwir a ddywed Mr. Freeman mai Paris greodd Ffrainc. Ac yn awr Paris yw calon bwdr y wlad, — tywallt ei meddyliau anffyddol a llygredig i bob cwr. Melltith Ffrainc ydyw dylanwad Paris ffasiynol bechadurus.

"Nos fad" oedd y gair olaf a glywsom wrth ddringo'r grisiau tua unarddeg y noson honno. A nos fad oedd hi. Yr oedd yr awyr wedi oeri'n braf, agorasom ein ffenestri, a chlywem sŵn dawnsio a chanu'n dod i fyny o ystrydoedd y dref oedd yn gorwedd odditanom. Cysgais a breuddwydiais fod y môr wedi dod dros Forlaix yng nghanol y ddawns a'r wledd, — breuddwyd freuddwydiwyd am lawer lle yng Nghymru ac yn Llydaw.