Trwy India'r Gorllewin (testun cyfansawdd)

←

Trwy India'r Gorllewin (testun cyfansawdd) gan David Cunllo Davies

→

I'w darllen pennod wrth bennod gweler Trwy India'r Gorllewin

Gellir darllen y testun gwreiddiol fel rhith lyfr ar Bookreader

TRWY

INDIA'R GORLLEWIN.

TRWY

INDIA'R GORLLEWIN.

GAN Y

PARCH. D. CUNLLO DAVIES,

MACHYNLLETH

CAERNARFON:
CWMNI'R CYHOEDDWYR CYMREIG (CYF.),
SWYDDFA "CYMRU."

RHAGDRAETH.

GAN Y PARCH. WILLIAM LEWIS,
PONTYPRIDD.

Yn oedd yn dda iawn gennyf glywed ei fod yn mwriad fy nghyfaill a'm cyd-deithiwr, y Parch. D. Cunllo Davies, i ysgrifenu hanes y daith trwy Ynysoedd India'r Gorllewin,—taith hapus a dyddorol dros ben. Gwyddem o'r blaen ei fod yn ddyn sylwgar; a gwelsom ef ar y daith lawer o weithiau yn arfer y gallu hwnnw sydd mor werthfawr i deithiwr, ac yn cymeryd nodiadau ar dir ac ar fôr; yr oeddem yn disgwyl gan hynny rhywbeth o'i law gwerth i'w ddarllen pan y cyhoeddid ei gynyrchion. Ac ni chawsom ein siomi. Ychydig ddyddiau yn ol daeth y copi mewn llawysgrifen i'n llaw, a darllenasom ef rhag blaen, gydag aiddgarwch nid bychan; ac wrth ei ddarllen teimlem ein bod yn tramwy y llwybrau a mwynhau y golygfeydd unwaith eto.

Taith i'w chofio ydoedd i ni ein dau. Bu yn adferiad iechyd i un o honom ac yn arbediad bywyd, ac yn adgyfnerthiad mawr i'r llall, ac yn estyniad einioes, ni gredwn, ac ychwanegiad i ddefnyddioldeb bywyd y naill a'r llall, ac eangiad i'n meddwl. Rhoddodd hefyd awch newydd i'n gallu i fwynhau bywyd. Daeth addewid werthfawr gennym o ddechreu y daith hyd y diwedd. Dyma hi:—"Ac wele fi gyda thi: ac mi a'th gadwaf pa le bynnag yr elych, ae a'th ddygaf drachefn i'r wlad hon, o herwydd ni'th adawaf hyd oni wnelwyf yr hyn a leferais wrthyt." Bu yr addewid hon i ni gystal a'i gair.

Cymaint wêl ambell un ar daith fwy nag arall! Mi welaf fod Mr. Davies wedi gweled llawer, ac y mae wedi llwyddo i ddesgrifio y pethau a welodd mewn iaith goeth, gref, gyfoethog, a phrydferth. Fe ga darllenydd y penodau hyn syniad clir beth yw mordaith. Nid oes ei chyffelyb i dreulio gwyliau; ac un rhyw un sydd yn hoffi haf o hyd cymered y daith hon. Bydd darlleniad y llyfr hwn yn sicr o greu awydd yn y darllenydd i weled yr ynysoedd hyn drosto ei hun. Ceir yma lawer o wybodaeth am gaethion duon India, ac anwariaid gwledydd pell," ac am brydferthwch digyffelyb y parthau hyn o'r byd. Ceir yma hanes darganfyddiad yr ynysoedd hyn a'r digwyddiadau ynglŷn â hwy hyd yn awr. Prin iawn yw llenyddiaeth y gangen hon o wybodaeth yn yr iaith Gymraeg, ac ychydig o Gymry sydd wedi gwneuthur y daith hon. Un Cymro welsom ar y daith fedrai siarad iaith ei fam. Gwelsom lawer i Scot, ac Americaniaid luaws.

Clywsom ein cyfaill droion yn pregethu gyda chryn arddeliad i gynulleidfa o bobl du eu crwyn. Yr oeddynt yn gwrando yn astud a byth nid anghofiwn y bonllef o Amenau godai o'r gynulleidfa yn awr ac eilwaith yn response i'w ddeisyfiadau taer ar eu rhan. Addawn i bwy bynnag a ddarlleno y pen- odau hyn wledd o ddanteithion, ac ychwanegiad gwybodaeth am India Williams Pantycelyn.-- gwledydd y perlau, ynysoedd y siwgr a'r or- enau a'r bananau, a "glannau'r palmwydd gwyrdd."

CYNHWYSIAD

I.—Gadael Cartref
II.—Ar y Môr
III.—Barbados
IV.—Ynysoedd y Gogledd
V.—Nadolig yn y Trofannau
VI.—Ynysoedd y De
VII.—Jamaica
VIII.—Caethion Duon India
IX.—Troi Adref
X.—Golwg yn ol

Y DARLUNIAU

Yr "Atrato" yn gadael Southampton
Cario Glo i'r Llong yn St.Lucia
Caribbeaid o Dominica
Maes o Afalau Pinwydd
Porthladd St. George, Grenada
Plant Ysgol yn India'r Gorllewin
Congl o Farchnad Jamaica
Un o Ferched Trinidad
Marchnad Monserrat
Plant yn dod o'r Ysgol, Jamaica
Capel a Thy Gweinidog yr Annibynwyr,
Mandeville, Jamaica
Marchnad Mandeville, Jamaica

Trwy India'r Gorllewin.

I. GADAEL CARTREF.

"Ar ddyfroedd fyrdd, ei efryd
Wna bwyntio yno o hyd."
—ISLWYN.

AR yr wythfed o Ragfyr, 1903, gadawodd dau honom—y Parch. William Lewis o Bontypridd, a minnau, y wlad a'n magodd; ac yr oedd ein gwyneb ar diriogaeth gostwng haul yn India'r Gorllewin. Yr oedd fy nghyfaill yn hen deithiwr profiadol. lechweddau yr Alpau. Gwyddai am Chwedleuai am ei brofiad yng ngwlad y dyn du. Bu ar hyd ystrydoedd rhai o brif drefydd Cape Colony a Natal, yn Delagoa Bay, yn ninas hynafol Rhufain a dinasoedd eraill yr Eidal; ac yn ymlwybro mewn ymchwil am iechyd yn Teneriffe, Orotava, Las Palmas a Madeira. Gŵr dibrofiad oeddwn innau am y môr. Gwyddwn fwy am fynyddoedd a llynnau ac afonydd; ac o dawelwch aelwyd y bum hyd hynny yn gwrando ar anthem y gwynt. Canasom yn iach i'r rhai a garem; ac ar ol ychydig ddistawrwydd, a rhywbeth yn poeni y gwddf heblaw anwyd, dechreuasom ymborthi mewn dychymyg ar ramant yr hyn oedd o'n blaen.

Daeth teimlad pererin drosof. Ceisio gwlad yr oeddwn, ac wrth feddwl am dani teimlwn ei swyn, a chyn pen awr sylweddolwn fod pob modfedd o honof yn deith- iwr. Taflai y profiadau newyddion eu cysgodau drosom, a hyfryd oedd peraroglau y gwledydd draw. Wedi breuddwydio am noson yn Llundain, cawsom ein hunain yn fore drannoeth yng ngorsaf Waterloo yng nghymdeithas ein cyd-deithwyr. A rhyfedd y gymysgedd oedd yno. Clywsom bedair neu bump o wahanol ieithoedd; ac amrywiol iawn oedd lliw croen y rhai fyddai gyda ni rhwng ystlysau y llong bellach am yn agos i bythefnos. Yr oedd llythyrau y Nadolig yn myned allan gyda ni, a syn oedd gweled y fath gruglwyth o sypynau. Pa sawl newydd prudd gynhwysent? I sawl mynwes y dygent obaith gwyn? Byddent yn cael eu darllen mewn cabanau ar lan afonydd De America—yn swn yr Orinoco a'r Magdalena; mewn plasdai yng nghysgod palmwydd yn Jamaica a Trinidad; mewn ffermdai unig yn Antigua a Dominica; ac yn masnachdai Kingston a Caracas. Rhwydd hynt i'w neges, a'n dymuniad oedd am i bob sypyn a phob llythyr ddwyn y ddaear yn agosach i'r nef ar ddydd pen blwydd Gwaredwr. Yr oedd yno dyrfa o bobl ieuainc o drefedigaethau Prydeinig y gorllewin yn dychwelyd adref—rhai am ysbaid a rhai am byth o golegau ac ysgolion Lloegr. Yno hefyd yr oedd y peirianydd ieuanc ar ei ffordd i weithiau copr Bolivia, ac i chwilio am aur ac arian yn Venezuela. Chwilio am iechyd yn awelon y Werydd yr oedd rhai, ac ymawyddai eraill am bleser ac anturiaeth.

Prynasom bapur newydd, a dau beth yn unig o'i gynnwys sydd yn aros ar ein meddwl. Yr oedd Herbert Spencer wedi marw, ac yr oedd proffwydoliaeth am ystorm yng ngholofnau y tywydd. Ar ol taith bleserus cyrhaeddwyd Southampton, a chawsom ein hunain a'n heiddo ar fyrr o dro ar ddec llydan yr agerlong Atrato, llestr braf perthynol i linell y Royal Mail Steam Packet Co.

Danghoswyd i ni ein ystafell a'n gwely cul ynddi ar ochr aswy i'r llestr; ac aethom o gwmpas er cynefino a'r byd oedd yn derfyn i ni ar y donn aflonydd am ysbaid bellach. Yr oedd yno ugeiniau wrth yr un neges a ninnau,—rhai a'u genau yn llawn chwerthin yn cerdded yn frysiog ol a blaen, ac ambell un yn welw a thrist a deigryn ar olchi dros y geulan. Dyma'r capten! Gwr hynaws ei wedd ydyw, ac awdurdod ym mhob ysgogiad, a'i lygad yn disgyn am y waith gyntaf ar y rhai fyddai dan ei ofal ar y fordaith. Efe fydd ein pen—llywydd, a sicrhawyd ni gan ei wyneb y byddem yn gartrefol yn ei deyrnas. Cerddai yn hamddenol o gwmpas am rai munudau; ond yn sydyn dyna gloch yn canu. Rhedai swyddog ol a blaen. Brysiai y rhai a'n hebryngasant draws y fynedfa. Ar bob llaw clywid cyfarchiadau am daith hapus a rhwydd hynt, ac yma a thraw gwelid ffarwel ddistaw. Nis gall y galon ddweyd ei phethau dyfnaf, ac ni fynega anwyldeb ei chyfrinion mewn geiriau. Canodd y gloch eil waith—a'r drydedd waith. Codwyd y rhodfa. Datodwyd y rhaffau. Symudodd y peiriannau, ac, wele, yr oeddem wedi cychwyn. Chwifiwyd cadachau gwynion oddiar y cei, a'r peth olaf a welsom ni oedd cap coch Cymro ieuanc yn troi, a llais yn yr hen aeg yn gwaeddi—"Llwyddiant i'r daith."

Bob ochr gwelsom longau Affrica a China. Dadlwytho eu trysorau yr oedd rhai, a pharotoi i daith yr oedd eraill.

Hyfryd oedd Southampton Water a'r Solent. Meddem wrthym ein hunain,—"Peth braf ydyw morio." Eithr ni chofiem ar y pryd ein bod rhwng y glannau a chysgod ynys ar yr aswy, a Hampshire a'i choedwig ar y ddeheulaw. Trodd y llywiadur a'i agerfad yn ol a'n llythyrau gydag ef, ac yn ei blaen yr ai ein llestr gan aredig y dyfnder, a chysgodion nos yn araf ledu dros y ffurfafen.

I rywrai oedd yn ein plith oedd yn ffarwelio a'u gwlad am flynyddoedd, ac i eraill o blant gwledydd pell oedd wedi dysgu caru ein hynys, yr oedd rhyw dynerwch yn y trefniant i'r nos ymdaenu dros brydferthwch Prydain cyn iddynt fyned o'i golwg. Byddai ymadael yng nghanol swynion y goleuni yn gwneyd i delyn y galon roddi miwsig ei thannau lleddfaf; eithr a'r tywyllwch o'n cwmpas, a lampau y nefoedd yn gynneu, ymagorai swyn ac eangder y greadigaeth o'n blaen, a hawddach meddwl y pryd hwnnw am a ddaw nag am a fu.

A ninnau, a'n gwynebau ar wlad o fythol haf, a gydymdeimlem a'n cyfeillion yng Nghymru oer a'r gaeaf wedi eu dal.

II. AR Y MOR

"Dy anthem yw y storom,
A'r tonnau hyf dy gôr.
A dull ni feddi di.
—ISLWYN.

HYD yn hyn ni chawsom un ysgydwad. Ond a Chastell Hurst ar un llaw a'r Nodwyddau—rhes o greigiau tal, miniog,—ar y llaw arall, a thonnau y sianel yn rhuthro i'n cyfarfod codai a gostyngai yr Atrato, ac ymgripiai rhyw deimlad dieithr o wadn y droed i fyny. Ceisiem gerdded a methem; a chymerodd prif beiriannydd y llestr—gŵr siriol caredig o'r Ysgotland, drugaredd arnom. "Rhaid i chwi wrth bar o goesau'r môr," ebe fe, ac yn ei fraich y bum am tuag awr yn ceisio eu hennill, gan gerdded o gwmpas y dec yn frysiog.

Ciliai Lloegr o'r golwg yn gyflym. Yr oeddem yn gadael pob cysgod o'n hol yn brysur. Chwareuai tonnau bychain o'n cwmpas, a chyffelybem hwynt i waith hen

ffermwr a adwaenem yn gosod ei ordd yn esmwyth ar y post i gael bod yn sicr o'i ergyd cyn taro â holl nerth ei fraich. Yn y man clywsom sain udgorn yn ein galw i giniaw; a chan i mi feddwl fod rhai eisoes yn gwybod oddiwrth ein cerddediad mai morwr amhrofiadol oeddwn, es i barotoi ar ei chyfer gyda phob gwroldeb, er nad oedd arnom eisiau dim. Eisteddasom, a gosodwyd danteithion hyfryd iawn ger ein bron, ond yr oeddem yn y gwely, ddegau o honom, cyn naw o'r gloch, yn sal iawn, yng nghrafangau clefyd y môr, yn cysgu ac yn effro bob yn ail. Tua chanol nos codais ar fy mhenelin ac edrychais trwy y ffenestr fach gron ar gyfer y gwely. Yr oedd golwg ffyrnig ar y dyfroedd, a'r lloer yn gosod rhyw lwybr o oleuni drostynt. Ymdroent ac ymsymudent fel meddwon, a'u holl ddoethineb a ballodd. Wedi i'r llestr droi ychydig ar ei hochr, daeth gwyneb y lloer i'r golwg, ac yno y buom ynghanol ein salwch yn ceisio ei hanerch. "Os meddi di dafod, ac os wyt ti yn, gweled Morgannwg yn awr, paid a dweyd wrth neb fy mod i fan yma mewn poen, a bod hiraeth arnaf am wely mwy esmwyth na hwn." Rhedodd cwmwl drosti fel i aw

grymu nad oedd dydd i adrodd yr hyn a welodd ar dir a môr wedi gwawrio eto. Bore drannoeth 'doedd dim ond y môr mawr llydan yn y golwg; ac yr oedd ei donn yn frigwyn a'i wyneb yn grych. Ciliodd ein salwch, a gallem fwynhau yr eangder ag enaid iach heb gorff sal yn bwysau wrth ei godreu.

Codi wnaeth y gwynt am ddyddiau. Nos Sadwrn a'r Sabboth yr oedd yn chwythu storom enbyd, a rholiai y llong yn drwm o ochr i ochr. Rhedai ein heiddo ar draws y cabin fel pe buasai ysbryd y corwynt wedi eu meddiannu. Codai y môr yn fynyddoedd, a chreai ddyffrynoedd wedyn ynddo ei hun. Lluniai y gwyntoedd fryniau fel pe buasai rhyw bwerau anhywaeth, ynfyd, wedi eu gollwng yn rhydd ar y môr mawr; a chwelid hwynt yn llwch gan anadliad arall. Tua chanol dydd ymddisgleiriai yr haul, a gwisgai y donn enfys bychan yn addurn ar ei phen cyn disgyn yn ol i'w gwely.

Sabboth o ymborthi ar ryfeddodau y Crewr mawr ar lwybrau dieithr i mi oedd hwn. Yr oedd yr hin yn rhy arw i ni gael gwasanaeth crefyddol gyda'n gilydd. Cefais dipyn o gymdeithas y saint er hynny. Buom yn ymddiddan yn hir a pherson Eglwys Loegr am fywyd y morwr, a dywedodd wrthym nad oedd un Sabboth yn myned heibio nad oedd yn cofio yn ei weddi am y rhai oedd yn gwneyd eu gorchwyl yn y dyfroedd mawrion. Meddyliasom am yr estyll ar ffrynt orielau capelau min y môr yn fy ngwlad a'r apel dyner arnynt "Cofiwch y morwyr." Darllenasom glasuron yr Ysgrythyr ar y môr; a chanwyd pennill Pantycelyn,—

"Mae'r iachawdwriaeth fel y môr,
Yn chwyddo fyth i'r lan";

ac eiddo David Williams, Llandilo Fach,

"Yn y dyfroedd mawr a'r tonnau,"

gyda chymaint o hwyl ag a allem godi.

Wrth chwilio llyfr emynau ein cyfundeb, ni chawsom bennawd cymwys i forwyr, a rhaid oedd troi i gyfrol Dyfed am emynnau i rai a ddisgynnant mewn llongau i'r môr. Dyma hwy. Buont yn foddion gras ar y Sul cyntaf i mi ar For y

Werydd,—

"Nid oes ddaear yn y golwg,
Ond mae'r nef o hyd yn glir;
A chysuron gras mor amlwg
Ar y môr ag ar y tir,
Nid oes yma
Ond y Nef yn dal yr un.

"Nid oes imi waredigaeth
Ond o honot Ti, fy Iôr;
Ynnot gwelaf iachawdwriaeth
Dyfnach, lletach, fyth na'r môr;
Gad i'm nofio
Anherfynol foroedd gras."

Bore Llun pasiwyd ynysoedd yr Azores; ac yr oedd llwybr y llong ar y tu deheuol iddynt. Yr oeddynt mor bell fel mai prin y gwelwyd copẩu eu mynyddoedd trwy y gwydrau. Ar y moroedd hyn ymladdwyd llawer o frwydrau gwaedlyd rhwng y Spaniaid a'r Saeson yn yr unfed ganrif ar bymtheg. Yma ar lestr ei elyn y bu farw Syr Richard Greville yn 1581, wedi ymladd yn wrol â nerthoedd dwy waith cryfach nag ef ei hun. Dyma lwybr Drake, Cavendish, Frobisher, a Raleigh—glowion y dyddiau gynt; gwroniaid yr erys eu henwau yn ymffrost cenedl nes y bydd y waewffon olaf wedi ei throi yn bladur, a'r nifer olaf o gleddyfau wedi eu troi yn sychau i aredig yr anialwch er ei droi yn ardd i'r Arglwydd.

Ar brydnawn Mawrth, Rhagfyr 15, a ni ddwy fil o filldiroedd o gyrraedd pen ein taith, teghaodd yr hin a llonyddodd y môr. Dydd Iau yr oedd yr hinsawdd fel Mehefin Cymru. Y bore hwn dychrynwyd ni tuag unarddeg o'r gloch. Chwibanodd yr hwter yn sydyn; a rhuthrai y morwyr a nifer o'r swyddogion at y badau; ond deallasom mai ymarfer yr oeddent ar gyfer perygl trwy dân neu ddrylliad. Gwyddai pob un y fan yr oedd i fod pe bai galwad am i ni adael y llong ar fyrr rybudd; ac nis gallasem lai na bod yn ddiolchgar am ddarpariaeth o'r fath. Eithr ar yr un pryd gobeithiem na fyddai y gwaith hwn yn myned ddim pellach nag ymarferiad byth ar y llong hon.

Gwelsom bysg hedegog y prydnawn hwn, a disgynnodd un o honynt ar y dec. O'n hol am oriau y dyddiau hyn dilynid ni gan haid anferth o for foch. Llament o donn i donn, ac ymddanghosent fel am gyrraedd yr hafan o'n blaen.

Yr oedd ein hail Sabboth ar y Werydd yn ddydd braf, a phenderfynasom ei dreulio ar ochr yr adgyfodiad i fedd Gwaredwr byd. Gadawsom ein gwely yn blygeiniol, yr oedd ynnom awydd am fod mewn agwedd adolgar ar yr adeg y byddai saint Cymru yn esgyn mynydd Duw. Er mwyn cydymgrymu a hwynt yn eu hodfa ddeg o'r gloch, rhaid oedd i ni fod yn effro am chwarter wedi chwech; oherwydd yr oedd ein cloc, gan ddilyn gyrfa yr haul, dair awr a thri chwarter ar ol amser ein gwlad ni y Sul hwnnw. Bore bendigedig oedd hwn. Gorweddai y môr lonydded a phalmant; adlewyrchai lun pob cwmwl gwyn, a chwareuai y pysgod o'n cwmpas. Am hanner awr wedi deg dyma'r gloch yn ein galw i'r gwasanaeth crefyddol. Cynhelid ef yn yr ystafell fwyaf ar yr Atrato. Ar ben y bwrdd safai y capten, ac o'i flaen y prif swyddogion.

Yr oedd pob un o honnt yn ei wisg briodol i'w swydd. Y tu ol safai nifer o'r morwyr cyffredin, a ninnau y teithwyr a eisteddem i gyfeiriad dwy ystlys y llestr. Canwyd i ddechreu yr emyn a gyfieithiwyd mor fendigedig gan Dafydd Jones o Gaio,—

"Mae gwlad o wynfyd pur heb haint,
Byth yno y teyrnasa'r saint."

Darllennodd y capten amryw Psalmau a gweddiau o'r Llyfr Gweddi Gyffredin gyda llawer o eneiniad. Y pedwerydd Sul yn Adfent yn ol calendar yr eglwys oedd hwn, a swn dyfodiad yr Arglwydd oedd yn y geiriau. Hyder cryf a geisiem i gredu ein bod eisoes yn ei adnabod, fel pan ddelai ni fyddai dim yn ddieithr ynddo i ni. Wedi canu,-

"Holy Father, in Thy mercy
Hear our anxious prayer,
Keep our loved ones, now far absent,
"Neath Thy care,"

diweddodd y gwasanaeth, ac aeth pawb ati i dreulio y dydd fel y gwelai yn dda. Ar ganol y Werydd croesir caeau mawr o wymon, neu wyg y môr. Pan ddaeth Christopher Columbus a'i longau i'w cymydogaeth cododd gwrthryfel enbyd, gan y credai y morwyr fod yno greigiau cuddiedig. Ni welsant wymon erioed ond ar lan neu ar graig, a dyma yr unig fan ar y moroedd y ceir y llysiau hyn yn tyfu ar wyneb dyfroedd, a rhai milltiroedd o ddyfnder iddynt. Gorweddant yno yn y Sargossa Sea rhwng rhediadau dwfr yr Atlantic; a phleser mawr a gawsom wrth daflu bach i bysgota peth o hono. Y mae gan y morwr draddodiad prydferth iawn am y gwymon hyn. Oesoedd yn ol safai cyfandir ar y rhan yma o'r moroedd. Suddodd i lawr o dan ryw gynhyrfiad, ac erys y llysiau bach oedd yn tyfu ar ei lan i ddangos man ei fedd yn y dyfnder. Prydferth iawn! Arhosant fel i ddisgwyl am ei ddyfodiad yn ol eto.

Nid oes llythyrgludydd yn cyrraedd o unman ar y weilgi eang. Ar lan y môr, ac yn y ffynhonnau, yn ystod gwyliau yr haf, dyfodiad hwnnw a chyrhaeddiad y newyddiadur ydyw rhai o raniadau pwysicaf amser. Edrychir ymlaen at ganol dydd gyda dyddordeb dwfn ar bob llong. Cymerir y mesuriadau am ddeuddeg o'r gloch, a gosodir i fyny nifer y milldiroedd a redwyd yn ystod pedair awr ar hugain. Ar fap y fordaith, peth cyffrous oedd sylwi ar y seren fach a ddynodai y llong yn symud yn nes nes bob dydd i ben y daith.

Yr oedd y cwmni yn ddifyr. Tarawem ar rywun newydd o hyd. Cawsom oriau gyda'r peirianwyr ym mherfeddion y llestr; a cheisiasom fyned i mewn i gyfrinion y peiriannau. I ni o wlad y glo nid anyddorol clywed fod y liner hon yn llosgi triugain a deg o dunelli o lo bob dydd, a bod owns o lo yn gallu cario tunell am bellder o filltir ar y dŵr. Elai rhai allan i chwilio am orchids; ac wedi oriau o ymddiddan ar hoff flodau Mr. Chamberlain teimlem ein bod mewn byd newydd. Ar brydiau byddem yng nghanol dadl ar gaeth fasnach a gwareiddiad; a phrydiau ereill yn hela creaduriaid ysglyfaethus yng nghanolbarth Affrig. Rhaid oedd darllen pob llyfr a ddaethai i'n llaw ar y wlad yr oedd ein gwyneb arni, a hedai yr amser heibio fel chwedl. Yn ein mysg yr oedd nifer o Ddaniaid ar eu ffordd yng ngwasanaeth llywodraeth Denmark i ynys Santa Cruz. Wedi ymddiddan llawer â hwynt, digwyddasom ofyn iddynt ryw ddiwrnod eu barn am Lundain. Dywedasant am yr hyn a welsant. Buont o flaen y Senedd-dai, yn Westminster Abbey, ar bont Twr Llundain, ac yn Eglwys Gadeiriol Sant Paul. "Gwelsom," meddai un o honynt, "golofn Nelson yn Trafalgar Square, ac arni yr enw Copenhagen." Cofiais am Nelson yn gosod y gwydr wrth ei lygad dall ac yn tanio o'i lynges ar y dref honno yn Denmark; a chredwn fod y Daniaid gwladgarol yn teimlo rhyw gymaint wrth weled coffad am y frwydr ymysg dewrion actau Nelson ar y golofn.

Ond cofiais beth arall, ac ebwn wrthynt,-"Y mae y tro yna ymhell iawn yn ol; chwi roisoch frenhines i ni wedi hynny, ac y mae yn un o oreuon byd." Mewn tarawiad tynasant eu hetiau, ac yr oedd eu gwen siriol yn dangos fod i'r frenhines Alexandra le cynnes yn y wlad a'i magodd yn ogystal a'r wlad a fabwysiadodd.

Elai cryn lawer o chwareuon diniwed yn y blaen; a thrwy bob peth rhed yr amser heibio gyda chyflymder syn ar fwrdd llong.

Ar foreu Llun, Rhag. 21, tua chwech o'r gloch gwelsom oleuadau Barbados am y tro cyntaf; ac am ugain munud wedi chwech bwriwyd yr angor. Arhosodd y peiriannau; ac wele ni yn ngolwg tir ar ol taith o 3,690 o filltiroedd. Y mae rhywbeth yn urddasol mewn llong yn myned i mewn i hafan. Rhaid i'r capten ei hun fod ar y bont yr adeg honno, ac y mae pob swyddog yn ei le; a dieithr iawn yw y teimlad feddiana ddyn pan y mae y llong wedi aros. Cyrhaeddasom yn ddiogel, a phawb oedd yn cychwyn wedi cyrraedd yn fyw. O'n cwmpas yr oedd llu o fadau a badwyr, am yr uchaf yn cynnyg eu gwasanaeth i ni. Dynion duon oeddynt bob un, a rhwng eu hapeliadau atom bwytaent gorsen siwgr. Yma a thraw mewn math o fad eisteddai nifer o fechgyn melyn groen; a cheisient ein perswadio i daflu pres i'r môr. Cawsant lawer.

Neidient ar eu pennau, a deuent a'r darn arian i fyny rhwng eu dannedd. Dywedid wrthym fod y môr yn llawn o forgwn; ac er yn ddiau fod yno lawer un o honynt yn edrych o gwmpas am damaid blasus i frecwast, daeth pob bachgen a phob ceiniog a aeth i'r dyfnder yn ol i'r bad.

Golwg ddieithr oedd ar Barbados. Yn lle derw, mahogany a'r balmwydden. welem; ac yn lle caeau o yd melyn, caeau o gorsenau siwgr, o gacao a bananas, a welem yn rhedeg i lawr i ymyl y dŵr. Nid oedd mynydd uchel yn y golwg, ac nid llwydion fel creigiau Eryri oedd y creigiau, eithr gwyn fel eira oherwydd coral oeddent.

Yn y bau safai ugeiniau o longau wrth angor; ac yr oedd yr olygfa yn un brysur anarferol. Eithr rhaid tewi. Y mae bad yn ein disgwyl, a ffwrdd a ni yn llawn. diolchgarwch i'r nefoedd a'r ddaear am roddi i ni ddyddiau mor hapus, a chwmni mor ddiddan, ar ein taith gyntaf yn groes i'r Werydd.

III. BARBADOS.

"O dan balmwydden, brodor tywyll-rudd
Gysgoda rhag pelydrau canol dydd,
Ag anian iddo'n hael o'i ffrwythau ir
A dyfant yma fel mewn Eden wir."
—SARNICOL.

DYMA ben ein llwybr bellach ar ein teithiau. Oddiyma y cychwynnwn ar dair siwrne—i Puerto Rico trwy ynysoedd y Gogledd; i La Guayra yn Venezuela trwy ynysoedd y De; ac i Jamaica trwy'r Mor Caribbean. Saif yr ynys fel angel gwarcheidiol wrth borth India'r Gorllewin. Hi ydyw yr agosaf atom, a hi ydyw yr unig ynys yn y wlad sydd wedi aros yn eiddo parhaus i ni o'r dydd y daeth o dan faner Prydain.

Y mae yr angorfa y tu allan i dref Bridgetown—tref o ran ymddangosiad wahanol i ddim a welsom erioed. I'r mwyafrif o'r tai yr oedd penty agored (verandah), ac yr oedd nen llawer o honynt yn wastad.

Ar ol gweled ein heiddo ar yr agerlong Esk, yr hon oedd i fod yn gartref i ni am y pythefnos nesaf, aethom i dir. Ar y cei lle glaniasom yr oedd torf o negroaid a golwg hapus, hunanfoddus neillduol arnynt; ac yn gorchymyn iddynt i wneyd ffordd i ni yr oedd dau heddgeidwaid croenddu. Aethom i fyny drwy heol gul nes cyrraedd Trafalgar Square, ac yno y gwelsom golofn goffa yr Arglwydd Nelson. Nid oedd dim i awgrymu mai yn Llundain mewn lle o'r un enw yr oeddem; oherwydd dynion duon troednoeth oedd yn myned heibio, a phasiodd llwyth cert o gorsenau siwgr ni pan oeddym yn darllen argraff y golofn.

Y mae yr ynys yn un boblog iawn. Ei hyd yw un filltir ar hugain, a'i lled yn bedair milltir ar ddeg. Y mae ei phoblogaeth tua 200,000 o'r rhai y mae 15,000 yn wyn eu croen; 50,000 yn wineuddu neu liw copr; 135,000 yn negroaid duon. Hanna yr hanner can mil o'r Carib-Indiaid y wlad a'r Indiaid a werthwyd i'r ynys fel caethion; ac y mae eu gwynebau yn harddach nag eiddo y negro. Sylwasom fod y gwragedd a'r merched yn hoff iawn o gario pethau ar eu pennau, a cherddent mor syth a'r saeth. Yn wir, gwelsom ddynes yn cario potel fechan ar ei phen ac yn siarad fel llifeiriant ar yr un pryd; ond cawn ddychwelyd at y negro eto.

Ar yr ynys hon teimlem fod pob modfedd yn hanesyddol; dyma un o'r mannau y dangosodd y Spaniaid greulondeb dychrynllyd wrth ddifodi yr Indiaid yn yr unfed ganrif ar bymtheg; yma y tywalltwyd gwaed lawer yn yr ail ganrif ar bymtheg, a'r ynys hon fu yn gychwynfa i lawer gornest waedlyd rhwng y Ffrancwr a'r Sais. Danfonodd Iarll Marlborough, wedi iddo glywed pethau ffafriol am Barbados, ddwy long allan i gymeryd meddiant o'r ynys yn enw Iago y Cyntaf, brenin Lloegr; a chyrhaeddodd un o honynt o dan gadbenaeth Henry Powell yn 1626. Nid oedd trigolion arni; a chan nad oedd brennau na llysiau yn dwyn ffrwyth yn tyfu yno lledodd Powell ei hwyliau a mordwyodd i Essequibo, lle y cafodd hadau a choed, a pherswadiodd 40 o Arrawackiaid i ddychwelyd gydag ef i Barbados i ddysgu y newydd-ddyfodiaid sut i dyfu defnyddiau bwyd. Addawyd iddynt y cawsent ddychwelyd mewn dwy flynedd, ac y cawsent werth hanner can punt o fwyeill, ceibiau, drychau, a gleiniau. Ond ni chawsant ddim yn ol yr amod. Cadwyd hwynt fel caethion.

Rhoddwyd yr ynys o dan warant freninol i Iarll Carlisle gan Iago'r Cyntaf, a chadarnhawyd hyn gan Siarl y Cyntaf. Bu llawer o wrthryfela yn canlyn hyn; a gwnaethpwyd y baradwys hon ar y môr yn fangre waedlyd.

Yn adeg y Rhyfel Cartrefol ymfudodd llawer o Saeson yno; ac yn adeg yr helynt gynyrchwyd gan Dduc Mynwy, alltudiwyd llawer i'r ynys, ac yma y buont weddill eu hoes, a'u bywyd heb fod yn llawer gwell nag eiddo y caethwas. Yma hefyd y danfonodd Cromwell lawer o Wyddelod a barent boen iddo.

Pan oedd Napoleon yn anterth ei rwysg yn nechreu y ganrif o'r blaen, aeth Comodôr Hood allan o Barbados ym Mehefin 1803 a llynges gref o dan ei arweiniad ymosododd ar y tiriogaethau Ffrengig ag Is-Ellmynaidd; ac enillodd St. Lucia, Tobago, Demerara, a Berbice. Danfonodd ymerawdwr Ffrainc ddwy lynges arall allan a dechreuasant ysgubo y moroedd; eithr gorchymynodd Lloegr Admiral Cochrane allan yn Ebrill 1805, a chyrhaeddodd Arglwydd Nelson hefyd, yn y Victory i Barbados ym Mehefin 1805. Yn y wlad hon y tarawyd ergydion cyntaf y rhyfel a orffennodd ym muddugoliaeth fawr Trafalgar yn Hydref yr un flwyddyn. Ar lwybr fel yna—llwybr y bu hanes yn cael ei nyddu arno gan oesoedd a fu y cawsom ein hunain; ac nis gallem ei deimlo yn ddim ond dyddorol.

Buom yn Bridgetown bedair gwaith. Bu ein arhosiad am ran o ddiwrnod ar ddechreu ein taith, am ysbaid gyffelyb ar ei diwedd, ac o'r Sadwrn i'r Llun ddwy waith. Arosem mewn pentref o'r enw Hastings, ac yno y daethum i gyfarfyddiad a'r pryf poenus hwnnw y mosquito, sydd a'i frath yn rhoddi briw mor flin. Nid wyf yn sicr i mi weled un o honynt yn fyw, eithr clywais ei swn ddegau o weithiau wrth droi yn anesmwyth ar fy ngwely. Gosodir rhwyd uwchben y lle fwriedir i ddyn gysgu er cadw y gelyn i ffwrdd, ond yr oedd yno o'r blaen neu aeth o dan y rhwyd yr un pryd a minnau. Yr arwydd o ymosodiad y mosquitoes yw swn, megis sain udgorn bychan. Clywais ef a tharewais yn y tywyllwch yn y cyfeiriad o ba un y daeth; ond hollol ofer fu yr amddiffyniad, oherwydd pan edrychais fy hunan mewn drych gyda gwawr y bore, gwelwn ol eu buddugoliaeth ar fy ngwynepryd clwyfedig.

Yr oedd y gwres yn fawr iawn hyd ostwng haul; ac yr oedd y gwlith yn drwm iawn gyda'r nos. Yr oedd mor drwm ar rai o'r ynysoedd fel yr oedd yn beryglus i ni fyned allan heb ofalu gosod mwy o'n cwmpas nag yn ystod y dydd.

Yma y gwelsom adar y si (humming birds), a elwir felly oherwydd y swn a wnant gyda'u hadenydd. Y maent o liwiau tlws odiaeth, a phan y disgynnent ar flodau heirdd y cloddiau i dynnu mêl, fel y gwna ein gwenynen ni, teimlem fod yno gystadleuaeth mewn prydferthwch rhwng creaduriaid yr Hwn a greodd bob dim er ei ogoniant.

Ni chlywsom ddim byd mwy swynol na swn brogaod a chwilod ddeuent allan gyda'r tywyllwch. Yr oedd yn debyg i swn clychau gyrr o ddefaid ar y cyfandir; ac er y gwres, ac er cael ein poeni gan y pryf, yr oedd y fath esmwythyd yng ngherddoriaeth y chwilod a'r ymlusgiaid fel nad hawdd peidio cysgu. Toddai

nodau y ddau i'w gilydd; a chynganeddai ysbryd dyn a'i amgylchoedd nes y gallai roddi hun i'w amrant.

Elem o'r dref i'n llety mewn tram dau geffyl gydag ymyl y môr. Ar ein haswy yr oedd catrotty y llywodraeth Brydeinig, ac yno yr oedd gwyr duon a gwynion yn dwyn arfau. Ar ganol y dref hefyd, saif y Senedd-dy, y llythyrdy, a swyddfeydd ereill y Llywodraeth.

Y mae deddfwriaeth y wlad yn gynhwysedig o Lywiadwr, cadarnhad yr hwn sydd angenrheidiol i bob mesur a phenderfyniad; y Cynhulldy, cynwysedig o bedwar aelod ar hugain, y rhai a etholir gan y bobl; a'r Cynghor Llywodraethol o naw aelod, a etholir gan y Goron. Derbynia crefydd symiau mawrion o'r drysorfa wladol. Telir cyflogau yr esgob ac offeiriaid yr Eglwys Loegr, a sicrheir tai iddynt. Derbynia y Wesleyaid £700 yn flynyddol o'r un ffynhonnell. Ca y Morafiaid £400, a'r Pabyddion £50.

Ni thyf y ddaear ddim cystal a chorsenau siwgr. Y mae 35,000 o aceri o ddaear dan y cnwd hwn; ac anfonir allan o'r ynys fechan hon i'w werthu 46,145 o dunelli o siwgr, ynghyda thros dair miliwn o alwyni o driagl, ar gyfartaledd yn flynyddol. Yn yr hen ddyddiau, pan oedd y gwledydd hyn yn llwyddiannus ddiarhebol ac yn dra chyfoethog, siwgr oedd sylfaen eu bodolaeth; eithr pan. ddechreuodd gwledydd Ewrop ag estyn rhoddion i'r rhai a wnaent siwgr o fetys (beet) aeth y corsenau yn is eu gwerth yn y farchnad, a chymylwyd llwyddiant yr ynysoedd. Yn 1898 rhoddodd y Llywodraeth Brydeinig fod i Swyddogaeth Amaethyddol ar gyfer India'r Gorllewin. Cymro twymgalon, genedigol o gymydogaeth Abertawe, sef Syr Daniel Morris, K.C.M.G., D.Sc., yw y Dirprwywr Ymerhodrol ynglyn âg amaethyddiaeth y wlad. Triga yn Barbados, ac o dan ei arolygiaeth gwneir arbrofion yn nhyfiant gwahanol gnydau a ffrwythau trwy yr ynysoedd. Ac y mae gobeithion y dyfodol trwy yr holl wlad yn canolbwyntio i raddau pell ar ymdrechion y swyddogaeth ar ba un y mae efe yn ben.

Treuliasom rai oriau difyr gyda Syr Daniel. Siaradai Gymraeg yn llithrig; a choffaodd gyda theimlad am ei hen athraw yn yr Ysgol Sul. Rhedai y ffordd at ei blas drwy ganol coedwig o fahogany. O gwmpas y lawnt yr oedd blodau hardded a'r enfys; a rhwng dail y coed gwelem adar o bob lliw. Aeth a ni i ystafell y storm. Pan ruthra y corwynt ar yr ynys yn Awst a Medi, pan blyg y coed fel brwyn o flaen ei ymosodiad, a phan nad oes dŷ yn ddiberygl, aiff y teulu i'r ystafell hon a'i nen gadarn a'i mur trwchus, ac yno y maent yn berffaith ddiogel. Cawsom gwpanaid o de gydag ef—te a dyfodd ef ei hun, ac ar ganol ein mwynhad o hono chwalodd ddarn o fara brith ar gledr ei law, a chwibanodd. Er ein syndod dyma ddegau o geneu-goegiaid (lizards) yn rhedeg ato o'r llwyni o gwmpas, ac yn cymeryd bwyd o'i law. Teimlem awydd i wneyd yr hyn a welsom ambell ddynes yn wneyd pan welai lygoden—sef neidio i ben y gadair. Yr oeddynt yn ddiniwed hollol, meddai Syr Daniel Morris; eithr teimlem fod eu lle yn well na'u cwmni, oherwydd onid oes hen elyniaeth rhwng teulu y sarff a'n teulu ni?

IV. YNYSOEDD Y GOGLEDD.

Ac yno am oesoedd y buont yn huno,
Mor dawel a baban heb gynwrf na chyffro;
O'r diwedd y nwyon a ddrylliodd y muriau,
Ac yn eu digofaint rhwygasant gadwynau."
—GLAN CUNLLO.

A HI yn hwyrhau ar Rag. 21ain, gadawai y llongau Solent, Eden, ac Esk—y tair yn perthyn i'r un linell —eu hangorfa yn Barbadoes. Yr oedd un a'i bow ar British Guiana; yr oedd y llall yn myned cyn belled a Venezuela; ac yr oeddym ninnau ar yr Esk yn hwylio i'r Gogledd. Dirybudd a sydyn y deuai y tywyllwch ar ol ychydig funudau o gyfnos. Nid oedd yno ar y mor gesail mynydd i'r goleuni lechu am yspaid ferr, ac nid oedd ganddo orwelau uchel i redeg drostynt.

Bore drannoeth, gyda'r wawr, yr oedd ynys St. Lucia ar y dde; a dyma'r olwg gyntaf i ni ar fynydd tanllyd. O fin y môr esgynnai dau fynydd yn syth fel dau gawr i fro y cymylau—i uchder o 2,700 o droedfeddi. Gelwid hwy y Pitons. O'r tu ol iddynt yr oedd mynydd mwy—Souffriere, a elwid felly gan y Ffrancod o herwydd fod ei grombil yn llawn mygfaen, neu frwmstan. Ar ei lechweddau tarddai ffynhonnau poethion, a dywedai brodor o'r darn yma o St. Lucia wrthym mai yr anhawsder mawr yno oedd cael digon o fwyd gan mor iach oedd y wlad. Yr oedd rhywbeth hudoliaethus yng ngwyrddlesni y caeau o dan belydrau haul y bore; a'r cyfan yn cael eu hamgylchu gan fôr du—las oedd yma a thraw yn ewynnu i ddangos fod y Werydd y, tu ol yn gynhyrfus. Ni wyddis fod neb wedi dringo y serthaf o'r ddau fynydd erioed; eithr clywsom dra— ddodiad fod rhai o forwyr Admiral Rod— ney wedi dringo ei ochr unwaith, ac na ddychwelodd yr un o honynt yn fyw gan fod y lle yn heidio gan nadroedd—y fer- de-lance y mwyaf gwenwynllyd o holl deulu y llwch. Un gymharol fechan ydyw y neidr hon, a'i gelyn anghymodlawn yw y cribo-neidr arall nad ydyw yn gwenwyno ei saeth. Y mae hon yn ddu ei lliw ac o chwech i wyth troedfedd o hyd; a phan ddaw i mewn i dai y wlad ni ddychrynir rhagddi.

Cyrhaeddasom borthladd Castries erbyn ein boreubryd. Dyma Gibraltar India'r Gorllewin; ac a ni yn myned i mewn yr oedd y milwyr Prydeinig yn ymarfer gyda'r gynnau mawr. Ni welsom yr un, ond clywsom eu swn byddarol. Rhuent yn y creigiau o gwmpas. Taflai craig arall y swn yn ol; ac yr oedd gennym ryw syniad am gynddaredd elfennau rhyfel pan ollyngid hwynt yn rhydd; ac wrth eu clywed dechreuodd rhai o'n cyd-deithwyr adrodd helyntion y dyddiau gynt yn ymyl St. Lucia. Gelwir yr ynys "y tir du a gwaedlyd," oherwydd i'w daear yfed cymaint o waed Ffrainc a Lloegr. Bwysiced oedd yr ynys i'r ddwy wlad fel y bu yn fater gelyniaeth a brwydr am wyth ugain o flynyddoedd.

Ymsefydlodd nifer o Saeson ar yr ynys yn 1650; a gyrrwyd hwynt oddi yno gan yr Indiaid mewn llai na blwyddyn. Dyma faes gwrhydri milwrol Syr John Moore arwr Corunna; Syr Ralph Abercrombie; Admiral Rodney—colofn i'r hwn geir heb fod ymhell o Lanymynech yn ymyl Clawdd Offa; a Count de Grasse y Ffrancwr.

O flaen harbwr Castries, o'r tu ol i'r dref, y mae bryn bychan a elwir Morne Fortune. Yn 1803, ar y mynydd hwn yr ymladdwyd y frwydr olaf yn y wlad. Glaniodd Commodôr Hood ar yr ynys, a gyrrodd y Ffrancod o'u cuddfeydd â blaen y bidog; ac o'r dydd hwnnw y mae St. Lucia yn un o drefedigaethau Prydain. Cymerasom lo ar ein bwrdd yma. Cerrid ef mewn basgedau gan y negroaid—yn ddyn a dynes, a rhyfeddol oedd y twrw a wnaethant wrth gyflawni y gorchwyl. Siaradent gymysgedd o Ffrancaeg a Saesneg: a siaradai pob un o honynt fel pe buasent mewn natur ddrwg. Eto pobl dirion, hawdd eu boddio, oeddynt. Gwelsom hwynt yn mwynhau eu hunain a ni yn dychwelyd ar ddydd Calan. Cerddent yr ystrydoedd, curent dabyrddau, dawnsient, a gwnaent yr ystumiau mwyaf digrifol. Nid oedd eu hofferynau cerdd o ddefnydd drutach nag alcan; a baril a darn o groen un pen iddo a wasanaethai fel tabwrdd. Fel hyn y croesawent flwyddyn newydd ac wrth ddweyd eu bod yn hapus iawn dywedwn y peth goraf a fedrwn ddweyd am danynt.

Yn y dref y mae Eglwys Gadeiriol orwych berthynol i'r Pabyddion; ac i'r ffydd honno y perthyna y mwyafrif o'r trigolion. Gan fod gennym oriau i aros, cyflogasom gerbyd, ac aethom allan i'r wlad, a gwelsom berllannau o oranges; ac aceri lawer yn dwyn cocoa a choffi. Yma a thraw ar fin y ffordd gwelem gabanod tô dail oedd yn ein adgofio am fythynod tô gwellt Cymru. O'n cwmpas chwareuai plant duon troed noeth; ac o'n blaen yr oedd coedydd ffrwythau—y breadfruit, y banana, mango, lemon, &c.

Mordwyasom ar ol cael digon o lo, a chwblhau yr ymdrafodaeth â'r llythyrdy; a thua thri o'r gloch cawsom ein hunain y tuallan i ddinas Fort de France, Martinique, ynys berthynol i Ffrainc. Ar y dde, ar ein ffordd i fyny, pasiwyd Diamond Rock, darn o graig yn codi yn syth o'r dyfroedd. Y mae yng ngolwg Martinique; ac yn adeg rhyfeloedd Rodney gosododd Syr Thomas Hood fyddin fechan arno, ac o goryn y graig chwifiai baner Prydain yng ngwyneb y Ffrancod; a thaflai y Saeson gynnwys eu magnelau ar holl longau y gelyn yn y moroedd oddiamgylch. Gwelsant amser caled, a newyn a'u gorfododd i ddodi eu harfau i lawr. Gosodwyd y graig hon i lawr ar lyfrau y llynges Brydeinig fel "His British Majesty's Sloop-of-War Diamond Rock," yn ystod y rhyfel hwn. Ar greigiau ar fin

y môr ym Martinique, gwelsom lawer o greirgelloedd, a chroes fechan ar ben pob un. Yma, ar nosweithiau enbyd, y daw yr offeiriaid Pabaidd i weddio ar yr Hwn rodia ar adenydd y gwynt, dros y morwyr.

Yma y ganwyd Josephine, gwraig Napoleon; ac yn St. Pierre, ar ochr orllewinol Martinique, y cymerodd y gyflafan ofnadwy le ym Mai, 1902. Taflodd y mynydd, Mont Pelee, oedd yn codi i uchder o 4,429 o droedfeddi o'r tu ol i ddinas St. Pierre,-ei gynnwys drosti, a hyrddiwyd yn ymyl deugain mil o eneidiau i dragwyddoldeb ar darawiad amrant.

Hon oedd prif ddinas y wlad. Yr oedd yn ddinas hardd iawn, ac yr oedd ei bywyd yn foethus. Ac edrych arni o'r môr, a'r mynydd glas yn ei chysgodi, a'r môr o'i blaen, nid oedd bosibl cael golygfa harddach yn y Gorllewin paradwysaidd. Gorweddai y mynydd yn llonydd yn ystod ugeiniau o flynyddoedd. Nid oedd yng nghof neb o drigolion yr ynys fod tân wedi codi o hono. Yr oedd ei gopa fel cwpan; ac yn hwn gorweddai llyn o'r dŵr glasaf. I'w lan y deuai pobl St. Pierre i fwynhau golygfa o'u gwlad; ac yno y cyrchai yr ieuainc am wigwyliau yn aml aml.

Helaethai terfynau y ddinas, ac ni ddychmygodd neb fod y mynydd fu yn gysgod i'w thrigolion i brofi yn angau iddynt.

Yn Ebrill, 1902, clywyd swn taranau ynddo. Crynnai y ddaear ychydig, ymddyrchafai mwg o'i goryn, a chynhesai y dŵr yn y llyn. Ond ni welai neb y trychineb yn dod, nag ysbryd y pwerau tanddaearol yn gwylltio trwy yr arwyddion hyn.

Safai colofn fawr i Waredwr y byd ar y fynedfa i'r ddinas o'r môr. Canai clychau yr eglwys rybudd y foreuol a'r hwyrol weddi, a phlygai y defosiynol lin. Yn ei blaen elai y ddinas mewn drwg a da hyd Mai 3ydd. Ar y dydd hwn rhuthrai tafodau o dân allan o'r mynydd a disgynnai cawod o lwch ar y wlad. Tywyllodd y ffurfafen, a dechreuodd y bobl ofni. Drannoeth, ar y Sabboth, y Llun a'r Mawrth, disgynnai marwor tanllyd ar y wlad, a rhedodd afon o lava berwedig dros wely afon pum milltir o hyd i'r môr. Cariodd ffactri siwgr o'i blaen i'r dŵr, a phan gyfarfyddodd y ddwy elfen ddinistriol yr oedd yno swn fel chwythiad miloedd o nadroedd.

Dydd Mercher, pan gerddodd y newydd am hyn, ymdawelodd y trigolion. Credasant fod y gwaethaf drosodd, ac y byddai i Mont Pelee fyned yn ol drachefn i gysgu.

Eithr nid oedd eto wedi bwrw ei lid. Bore Iau y Dyrchafel, yn blygeiniol fore, elai y Pabyddion i'w heglwysi; ac yr oedd y rhelyw o'r dydd i'w roddi i bleser a seibiant. Am saith o'r gloch y bore angorodd yr agerlong Roddam o Lundain yn ymyl y ddinas; ac am wyth gwelai ei llywydd, y Capten Freeman, fur du a darnau o dân ynddo yn esgyn o'r mynydd, ac yn teithio gyda chyflymder arswydus i gyfeiriad ei lestr. Yr oedd y swn yn ddychrynllyd. Cododd y môr yn bentwr. Ciliodd y goleuni, ac yr oedd dywylled a chanol nos. Disgynnai tân yn belenau o gwmpas. Gwaeddodd y capten orchymyn i droi y peiriannau yn eu hol; a ffwrdd a'r Roddam mor gyflym ag y medrai ager ei gyrru i gyfeiriad St. Lucia.

Pan gyrhaeddodd yno, fel drychiolaeth o'r dyfnder, yr oedd deunaw o'i chriw yn gyrff meirwon: ac yr oedd pump yn fyw o dan eu clwyfau i ddiolch am un o'r gwaredigaethau rhyfeddaf mewn hanes. Diangodd y prif swyddog Scott, oedd ar y Roraima—agerlong berthynol i Canada; eithr o'r deunaw llestr oedd yn angori yng nghysgod y mynydd y bore hwnnw, yr agerlong Roddam yn unig ddiangodd allan. Ac o'r trigolion nid arbedwyd ond un, a hwnnw yn garcharor mewn daeargell. Am iddo daro dyn gosodwyd llaw arno gan y ddeddf, ac yno yr oedd yng ngharchardy y ddinas pan gymerodd llifrithiad le. Ei enw oedd Ludger Sylbaris; a negro ydoedd o genedl. Gwaredwyd ef gan offeiriad Pabaidd ar fore Sabboth, Mai 11eg, 1902. Clywsom rai fuont ar ymweliad â'r lle yn dweyd fod y golygfeydd mewn ychydig ddyddiau ar ol y trychineb y tu hwnt i ddirnadaeth. Yn rhai o'r tai eisteddai teuluoedd o gwmpas y bwrdd yn bwyta eu boreufwyd pan ddaeth galwad angau. Lladdwyd hwynt gan arogl y brwmstan, ac eisteddent mor naturiol a phe buasent yn fyw. Yr oedd yr Esk yn cyrraedd yno y nos Iau fythgofiadwy honno; ac yr oedd ganddi mails i'w gadael ac i'w cyrchu. Ni wyddai neb o du y gogledd i ynys Martinique fod dim wedi digwydd, gan fod y wifrau tanforawl wedi eu torri.

Wedi cyrraedd cymdogaeth St. Pierre rhoddodd yr Esk yr arwyddion arferol, ond nid atebodd neb oddiar y tir. Disgynnodd yr ail swyddog yn y bâd a rhwyfwyd at y lan; ond wrth ddynesu at y tir teimlent y tywyllwch yn ofnadwy, ac nid oedd dim i'w weled ond golosg ymhob cyfeiriad. Nid oedd yno neb i dderbyn y llythyrau. Yr oeddynt oll wedi cyrraedd i wlad na fedrai daear ddanfon neges at un o'i thrigolion.

A ni yn myned heibio, gwisgai Mont Pelee gwmwl du yn goron ar ei ben; a theimlem ei lwch yn dod gyda'r awel. Wrth ddod yn ol heibio iddo, dywedai rhai y carent ei weled yn fflamio. Byddwch ddiolchgar," meddai un o'r swyddogion; "pe gwelsech ef unwaith ni byddai awydd arnoch am ei weled byth wedi hyn."

Yr ynys nesaf yw Dominica. Darganfyddodd Columbus hi ar ei ail fordaith, ar Dachwedd 3, 1493. Dydd yr Arglwydd oedd hwnnw, a dyna paham y rhoddwyd yr enw ar y wlad. Y mae yn ynys fynyddig, a phan ofynodd brenhines Spaen i Christopher Columbus fath un ydoedd, gwasgodd ddarn o bapur yn ei law a thaflodd ef i'r bwrdd. Buom ar hyd dyffryn Roseau, a gwelsom flodau yn tyfu yn wylltion ar y perthi na buasem yn alluog i'w codi o dan wydr a gwres yn ein gwlad ni. Yr oedd yr afonyad yn llawn pysgod, a'r coedydd yn llawn adar. Pabyddion yw y mwyafrif o'r Dominiciaid, a gwelir colofnau a chroesau ar bob llaw. Dywedwyd wrthym fod yno ddelw o Grist du yn ymyl yr Eglwys Gadeiriol. Er mwyn argraffu ar feddwl y brodorion fod eu Gwaredwr a'u Brenin yn un o honynt, lliwiwyd ei groen yn ddu. Dan haul Syria dichon fod ei bryd yn dywyll, ond sicr yw nid oedd yn ddu; eto y mae Crist du Dominica yn dod a'r Imanuel yn agos iawn atynt.

Y mae caeau cotwm yr ynys yn eu blodau ar adeg ein hymweliad, ac yr oedd yn adeg cynhaeaf y lime fruit. Yr oedd cannoedd o alwyni o'u sudd yn cael eu parotoi ar gyfer Llundain.

Buom yn Guadelope. Swn Ffrancod yn cweryla o'r tuallan i'n ffenestr ddarfu ein deffro yno, a buom yn ceisio dweyd wrthynt mewn Cymraeg glân gloew am beidio aflonyddu dim ychwaneg arnom. Treuliasom oriau ar ynys Montserrat. Galwasom yn Antigua, Nevis, a St. Kitts. Cyrhaeddwyd St. Thomas ar y nos cyn Nadolig, a bwriwyd angor ynghanol porthladd naturiol y tuallan i dref Charlotte Amalie. Denmark bia'r ynys, a llywodraetha hi yn dda. Troir y carcharorion allan i lanhau y dref yn y bore; a dywedir fod Sais, yr hwn oedd wedi cadw tipyn o dwrw wedi mwynhau gwledd yn y dref ryw noson, yn gorfod gwneyd iawn am hynny drannoeth gyda'r ysgubell, ac efe yn nillad y wledd hefyd.

Bu y porthladd hwn yn farchnad bwysig i gaethion yn nyddiau y fasnach; a dyma un o orsafoedd canolbwyntiol y môr-ladron. Saif castell ar y lan, a chredir ei fod yn gartref unwaith i Henry Morgan, y Cymro a fu yn arswyd i'r moroedd hyn yn yr ail ganrif ar bymtheg. Gwnaed ef yn farchog gan Siarl II., a bu Syr Henry Morgan yn is-raglaw Jamaica.

400p0x

V. NADOLIG YN Y TROFANNAU.

"Tra bo'r haul a'i wyneb cannaid,
Cofir Bethlehem a'i bugeiliaid;
Cofir doethion a'u doethineb,
A'r Mab bychan yn y preseb."
—NATHAN WYN.

Y NOS cyn Nadolig buom yn canu emynnau am Bethlehem a'r geni yno'n dlawd. Canai y bobl dduon oedd yn ffurfio criw yr Esk yn hyfryd iawn. Canasant Psalm cxxii. drosodd a throsodd; ac o'r lan clywem swn tabwrdd a chân y negro. Pasiodd hen long fu yn dwyn caethion o Affrica heibio i ni ar ei ffordd i Santa Cruz, gan ddwyn llythyrau a negeseuau y Llywodraeth, ac adgofiwyd ni o'r dydd y troir y cleddyfau yn sychau, a'r dydd y torrir holl folltau pres caethiwed, wrth ei gweled yn nofio yn ysgafn i'r môr agored.

Yn ein hymyl yr oedd llong ryfel fawr —y Stosch, perthynol i Germani. Ar y lan y fan draw yr oedd amddiffynfa Denmark; ond trigem mewn hedd. Y mae y Gŵr a anwyd yn ninas Dafydd yn brysur ddod a chenhedloedd y ddaear i gyd-fyw mewn heddwch a lifa fel yr afon. Bore drannoeth, pen blwydd ein Gwaredwr, a wawriodd yn deg. Canai yr aderyn oedd i fod yn rhan o'n ciniaw amser brecwast. Nid iawn ei ladd yn rhy gynnar, neu gallasai fod yn rhy aroglus i ni aros wrth yr un bwrdd ag ef.

Aethom i eglwys y wlad yn y bore, ac yr oedd dyn tebyg i'r Arglwydd Randolph Churchill yn y pulpud. Darllennodd ran o'r ail bennod o Luc yn destyn. Gallasem feddwl fod y côr yn gyflogedig. Canent yn fendigedig, ac er mai yn y Daniaeg yr elai y gwasanaeth ymlaen, profem ein bod yn addoli. Aethom oddi yno i gapel y Morafiaid, a theimlem barch calon i'r hen enwad parchus hwn wrth groesi rhiniog eu haddoldy am y tro cyntaf erioed. Negroaid oedd mwyafrif y gynulleidfa, ac yr oedd y gwasanaeth yn yr iaith Saesneg. Esgob y Morafiaid yn India'r Gorllewin oedd yn gweinyddu, a chawsom bregeth rymus ar enedigaeth yr Iesu. Uwchben y pulpud yr oedd seren aml-liw; ac yn y sêt fawr yr oedd Christmas tree yn llawn o deganau, a dywedai y cyhoeddwr y byddai i bob plentyn ddeuai i wasanaeth y nos dderbyn canwyll oleuedig i ddangos fod yr Hwn a anwyd ar ddydd Nadolig yn oleuni y byd.

Drannoeth, aethom mewn badau gyda'r capten, y meddyg, a swyddogion eraill, i ran arall o'r ynys, ar ymweliad â hen wr o'r enw Monsanto, Portugiad of genedl. Trigai yn Krum Bay, y lle mwyaf unig y bum ynddo erioed. Nid oedd llochesau y Berwyn yn hafal iddo. Ar ein gwaith yn glanio daeth ef a'i feibion allan i'n cyfarfod; ac o dan y palmwydd y treuliasom un o'r dyddian mwyaf diddan. Yr oedd ei dŷ ar fath o raft. Adeiladwyd ef felly gyda'i dad am y credai y byddai yr ynys yn suddo i'r dyfnderoedd ryw ddiwrnod, gan mai coral oedd ei ddefnydd. Pa bryd bynnag y deuai yr adeg, os y deuai byth, byddai ef a'i dŷ a'i dylwyth yn gallu nofio uwchben yr adfeilion. Gwyddai yr hen frawd y cyfan am yr adar a'r gwylltfilod a'r pysgod; a bu dau o honom yn gynulleidfa astud iddo trwy y dydd. Daethom yn gyfeillion yn gymaint felly fel y darfu iddo agor i ni gyfrinion ei fynwes. Yr oedd wedi claddu ei briod; a theimlai ei ferch, ei feibion, ac yntau, ei hymadawiad yn chwerw. Bu farw yn y bore, a chladdwyd hi gyda gostwng haul yr un dydd. Aethpwyd a'i gweddillion dros y dŵr i ymyl Charlotte Amalie; yr oedd y galarwyr—y ferch a'r tad—y tu ol yn y bad; rhwyfai y meibion; ac mewn bâd a ddilynai y cyntaf wrth raff, deuai yr arch.

O dan y coed yr huliwyd ein bwrdd, a mawr ddifyrrwch gafodd rhai wrth chware ar fath o wifren a gariai gerbyd o balmwydden i balmwydden. Y Sabboth, pregethais i gynhulleidfa o ddynion duon yng nghapel y Wesleyaid; a chodwyd angor yn y prydnawn. Mordwyasom i Puorto Rico, a chawsom ein hunain fore Llun yn ymyl San Juan, ym mhresenoldeb olion y rhyfel fu rhwng yr Yspaen a'r Unol Dalaethau.

America bia Puorto Rico, a dyddorol ydyw gweled y ddau wareiddiad—gwareiddiad yr hen berchenogion ac eiddo y newydd ochr yn ochr â'u gilydd yn San Juan. Yr oedd troliau ychen yn cludo corsennau siwgr a dybaco i mewn i'r ddinas yn arwydd o un; ac yn eu pasio gyda chyflymdra chwim yr oedd yr electric trams, yn arwyddo y gwareiddiad arall.

Mewn siop, gwelsom faner a gynhygid gan y Llywodraeth i'r ysgol wnelai y gwaith goreu mewn arholiad yn yr iaith Saesneg. Y mae yr Americanwr a'r un syniad ganddo ag oedd gan Alexander Fawr. Gwnai ef i'r wlad a orchfygid ganddo ddysgu ei iaith.

Meddiennid ni â syniadau uchel am y Talaethau Unedig trwy ddrych eu gwaith yn y lle hwn. Y mae gofal mawr yn cael ei gymeryd i holi dynion cyn caniatau iddynt lanio. Cawsom ninnau rai cwestiynau rhyfedd iawn, megis-"A fuom mewn carchar erioed?" A oedd deugain doler yn ein meddiant?" Daethom yn ol i Barbadoes dros yr un llwybr; a gwelsom y ffordd yn faith oherwydd yr oeddem yn disgwyl cael yno ein llythyrau cyntaf o gartref, a newyddion am y rhai a garem o sir Forgannwg.

VI. YNYSOEDD Y DE

WEDI treulio yn agos i dri diwrnod ar y tir ar ynys Barbados, a dioddef cryn lawer dan glwyfau y mosquitoes, mordwyasom yn yr agerlong Eden—chwaer lestr i'r Esk; a chawsom ein hunain pan ymadawodd cwsg a ni bore drannoeth yn rhedeg gyda glannau St. Vincent ynys hirgul a rhes o fynyddoedd yn rhedeg trwy ei chanol. Yn y gadwen hon y mae Souffriere—mynydd tanllyd a lyfrithiodd yr un adeg a Mont Pelee. Ni fu y dinistr mewn bywydau yma ond yn gymharol ychydig; eithr tywalltwyd lava dros ran o'r tir brasaf ar yr ynys, ac y mae hwnnw yn awr yn anialdir digynnyrch.

Y mae ar gof a chadw hanes dwy gyflafan arswydlawn o waith Souffriere. Cymerodd un le yn 1718 a'r llall yn 1812.

Ar ei goryn yr oedd llyn o ddwr glasliw, ac yr oedd iddo ddyfnder mawr, a chraig wyth can troedfedd o uchder yn fur o'i gwmpas. Bu y mynydd yn rhybuddio y wlad am fisoedd yn 1811 o'i fwriad i greu galanas. Ar dir Venezuela teimlwyd daeargrynfaau yn ystod y flwyddyn honno a'r un flaenorol, ac yn Mawrth 1812 ysgydwyd dinas Caraccas yn ofnadwy. Lladdwyd deg mil fel canlyniad i'r ysgydwad; ac er fod ynys St. Vincent yn agos i bum cant o filltiroedd o Garaccas, prif ddinas Venezuela, yr oedd cysylltiad yn ddiau rhwng cynhyrfiadau tanddaearol y ddau le.

Adroddir gan Charles Kingsley am fachgen o negro oedd yn gwylio praidd ar lechwedd Souffriere ar Ebrill 12, 1812. Syrthiodd carreg yn ei ymyl, ac un arall; a meddyliodd y llanc mai rhyw fechgyn oedd yn taflu ato o'r creigiau yn uwch i fyny; a dechreuodd daflu yn ol. Eithr yn fuan clywodd swn fel rhuad taranau lawer; disgynnodd cawod o lwch, a duodd yr awyr. Y mynydd oedd yn bwrw cerrig ato, a ffodd am ei einioes.

Cyrhaeddodd y swn i Barbados, gan milltir i'r dwyrain. Yr oedd fel pe buasai dwy fyddin wedi cwrdd a'u gilydd. ar un o'r ynysoedd cyfagos, a chymaint oedd y dychryn fel y galwyd y milwyr oll at eu harfau. Safai gwyliedyddion ar y traethau, a disgwylient weled hwyl y Ffrancwr gelyniaethus neu'r Yspaniad yn dod yn fygythiol dros y gorwel. Ond distawodd y twrw. Noswyliodd pobl Barbados mewn syndod ar y nos Sadwrn honno, a disgwylient am ddehongliad gyda gwawr y Sabboth; a daeth y Sabboth, ond ni ddaeth gwawr. Tarawodd pob awrlais chwech y bore, ond ni welwyd haul ac ni ddaeth goleuni. Credai y bobl fod diwedd byd a therfyn amser wedi dod, a disgwylient am yr angel i ganu cnul yr oesoedd. Disgynnai cawodydd o lwch; a theyrnasodd tywyllwch hyd dros ganol dydd. Yr awr honno daeth y gwynt o'r mor, a gwelwyd gwyneb yr haul. Yr oedd Souffriere wedi hyrddio darn o hono ei hun yn olosg dân i'r nen; a llwythwyd yr awyr â thywyllwch. Tawelodd daeargrynfâu Deheudir America, oherwydd yr oedd yr elfennau dig a drigent yn mynwes yr hen ddaear wedi cael anadlfa yn St. Vincent.

Nid oedd digwyddiad y flwyddyn 1902 yn debyg i'r hyn gymerodd le ddeng mlynedd a phedwar ugain mlynedd cyn hynny. Cadwodd y gwynt y dryghin draw o'r trefydd; ond bu y golled i eiddo a bywyd yn un bwysig iawn; a gwelsom ddarn o'r difrod yn llymdra rhan o'r wlad.

Wrth edrych y bore hwnnw am Souffriere dan ei niwl, teimlem barchedigaeth ofnus. Nis gallem lai nag edrych nes iddo fyned o'n golwg i'w gyfeiriad, ac nis gallem lai na diolch fod Cymru fy ngwlad heb ymweliadau trychinebau fel hyn.

Yn y prydnawn cyrhaeddasom Grenada, ac ar ein ffordd i fyny at dre Sant George trwy harbwr naturiol, disgynnai ein llygaid ar goedwigoedd a pherllanoedd ffrwythau hyfryd iawn. Yma a thraw safai palmwydden y gneuen cocoa yn driugain i driugain a deg o droedfeddi o daldra fel gwyliedydd uwchben y prydferthwch i gyd."

Ynghanol coedwig wyrddlas gwelem adeilad go fawr, wynned a'r calch; a dywedwyd wrthym mai lazaretto, sef ysbyty i wahangleifion, ydoedd. Y mae y clefyd hwn yn un cyffredin yn India'r Gorllewin; a darparai trugaredd dy uwchben y dioddefwyr ar amryw o'r yn- ysoedd.

Ar ynys Grenada ceir llawer o'r Caribiaid. Hwy ydyw hen breswylwyr y

tiriogaethau hyn, a hawdd eu hadnabod,

fel y cyfeiriasom o'r blaen, wrth eu gwynepryd.

Drannoeth yr oeddem yn Tobago-ynys a ddarganfyddwyd gan Columbus ar ei ail fordaith. Yma y daeth o hyd i fyglys gyntaf, a hi roddodd yr enw ar y ddeilen. Yma y bu "Robinson Crusoe," cymeriad adnabyddus Daniel Defoe, yn trigiannu am flynyddoedd, ac y mae ei ogof yn un o olygfeydd cywrain yr ynys. O Trinidad, ynys gyfagos, y daeth y dyn Friday, yr hwn a fu yn gymaint swcwr i Crusoe yn ei alltudiaeth.

Cawsom brofiad a allasai brofi chwerw yn y lle hwn. Dringodd dau o honom fryn gyferbyn a'r môr, ac ar ei ochr daethom o hyd i goed yn dwyn ffrwyth dieithr, teg yr olwg arno. Plygai y canghennau dano, ac yr oedd fel pe buasai yn ein cymhell i'w fwyta; eithr er fod y gwres yn fawr a'n syched yn enbyd ymatal rhag bwyta a wnaethum. Boddlonwyd ar dynnu y ffrwyth a llwytho ein llogellau; ond nid da pob peth dymunol yr olwg. Wedi cyrraedd yn ol i'r llestr dywedodd un o'r negroaid oedd yn y criw am i ni eu taflu. "Y mae gwenwyn marwol ynddynt," meddai; ac i'r dyfnder y taflasom yr oll.

Wedi taith dros for digon garw cawsom ein hunain yn y Bocas—culfor yn golchi traed creigiau uchel, ysgythrog, a ffurfiai fynedfa i'r Gulf of Paria, i'r hwn y rhed yr afon Orinoco, ac ar lan yr hon y mae tref Port of Spain. Ar yr aswy yr oedd ynys Trinidad, ar y ddehau Deheudir America, ac o'n blaen nifer o ynysoedd bychain. Wrth angor yn y môr hwn tarawsom ar ddeg o longau rhyfel perthynol i'r rhan honno o lynges Prydain a elwir yn Ysgadran Gogledd America, ynghyda ysgadran y gwiblongau. Yr oedd yr olwg arnynt yn urddasol iawn. Chwifiai llumanau oddiar yr Ariadne, o dan lywyddiaeth Syr Archibald Douglas, a'r Good Hope, banerlong o dan lywyddiaeth Syr W. H. Fawkes. Rhodd Deheubarth Africa i Brydain oedd y Good Hope, ac arni yr ymwelodd Mr. Chamberlain â'r wlad honno. Yno hefyd yr oedd y Drake, Kent, Donegal, Berwick, Charybdis, &c. Mordeithient fel cynrychiolwyr y wlad hon ym Mor y Caribbean i ddangos, ni dybygem, ofal y fam wlad am ei thiriogaethau, ac i ddatguddio cryfder yr aden oedd drostynt, yn ogystal a chario allan ymarferiadau mewn undeb a'u gilydd.

Prydferth iawn yw dull llongau o gyfarch eu gilydd, trwy ostwng a chodi y faner. Buom ninnau a'r llongau hyn yn gwneyd hynny i'n gilydd wrth basio.

Yn y môr hwn a'n llong yn aros gwelsom bysgod rhyfedd. Oherwydd fod rhyw bethau yn cael eu taflu allan o gegin y llong daeth haig fawr o bysgod cochion i fyny o'r dyfnder chwilio am fwyd; ac yn sydyn delai pysgodyn mwy i'r golwg a chiliai y cochion gyflymed ag y medrent o'r golwg. A y gwan yn ysglyfaeth i'r cryf, a'r bach i'r mawr, yn y môr ac ar dir. Y mae y "pwff-pwff," pysgodyn a chwytha ar wyneb y dyfroedd fel ager-beiriant, i'w gael tua genau yr Orinoco. Yno hefyd ceir wyau y môr, y rhai a ymddangosant yn debyg i gragenau crwn. Ynddynt gwneir ei gartref gan greadur bach cyfrwys iawn. Pan ymosodir arno, neu pan y cymerir ef i fyny â llaw, gwthia ei waywffyn drwy fur ei gastell; ac y mae ar bwynt pob un o honynt wenwyn marwol. Pa genhadaeth bwysig, tybed, roddodd y Creawdwr doeth i bysgodyn bychan fel hwn, fel y rhoddodd iddo y fath allu i amddiffyn ei hun? Nis gwn, ond rhaid fod iddo le pwysig, neu ni fuasai castell o'r fath yn gartref mor gryf iddo. Yno hefyd y mae y morgi a'r forgath a'r mor-lyffant, creaduriaid mawr, a pherygl mawr fyddai bod yn gymdogion rhy agos iddynt; eithr wrth edrych ar lawer un o breswylwyr y dyfnderau, dywedasom gyda Dafydd-Mor lliosog yw dy weithredoedd, O Arglwydd! gwnaethost hwynt oll mewn doethineb; llawn yw y ddaear o'th gyfoeth. Felly y mae y môr mawr, llydan, yno y mae ymlusgiaid heb rifedi, bwystfilod bychain a mawrion y rhai hyn oll a ddisgwyliant wrthyt; am roddi iddynt eu bwyd yn ei bryd."

Yn nhref Port of Spain, Trinidad, tarewid ni gan wyneb na welsom mohono o'r blaen yn y gwledydd hyn, sef gwyneb Indiad y dwyrain sydd wedi ei gludo yma i weithio tymor. Ymrwymant i wasanaethu am flynyddoedd penodedig yn y lle am gyflog; a dychwelant yn ol i'w genedigol wlad ar ddiwedd y tymhor a digon o dda y byd hwn gan y mwyafrif o honynt i fyw arno weddill eu hoes. Y mae gwragedd y Coolies hyn yn or-hoff o dlysau, a gwisgant rai yn eu clustiau ac yn eu ffroenau. Triga yr Indiaid hyn mewn pentrefi ar eu pennau eu hunain, ac nid oes ymgyfathrach rhyngddynt â'r Negroaid. Y mae ganddynt eu teml, ac addolant yn ol dull eu bro enedigol.

Yn y dref hon gwelsom y Ty Coch— Senedd-dy y wlad. Yr oedd yn adfeilion ar ol y tân ddilynodd y cynwrf yn Port of Spain ynglŷn â threth y dŵr ym Mawrth, 1903. Gresyn gweled adeilad drudfawr a hardd fel hwn yn gartref i ystlumod; yr unig breswylydd a welsom yn y lle oedd cigfran fawr, ac yr oedd hi yn brysur wrth ysglyfaeth a gawsai yn rhai o heolydd y dref.

Drannoeth, ar ol mordaith yn ystod oriau y tywyllwch gyda glannau Venezuela, wele ni yn Carupano. Gadawsom lythyrau yno; eithr ni laniasom oherwydd fod yr awdurdodau yn gofyn am dal am osod o honom droed ar eu tir. Croeswyd oddiyma i ynys Margarita—hen gynefin i ddarllenwyr gweithiau Kingsley, a glaniwyd yn ymyl tref Por la Mar. Pur gyntefig, a dweyd y lleiaf, oedd golwg pethau yn y fangre hon. Ymddibyna yn llwyr ar y pysgodfeydd perlau yn y môr cyfagos; ac adeilad perchenogion, neu y rhai a ddaliant brydles y bysgodfa, ynghyd ag eglwys, yw y prif adeiladau. Aethom i mewn i'r olaf, a dilynwyd ni yno gan offeiriad pabaidd. Yr oedd yno ffigyrau mewn cwyr o Fair y forwyn, y Gwaredwr, a Ioan y disgybl anwyl. Ni chawsom olwg ar Ioan. Tystiolaeth yr offeiriad yn unig oedd gyda ni o'i fodolaeth yno mewn delw, oherwydd yr oedd o'n golwg mewn cwpwrdd, ac nid oedd gan y gwr Rhufeinig a siaradai iaith Spaen agoriad ar y pryd iddo. Clywsom am Gromwel yn gorchymyn tynnu delwau arian o'r apostolion i lawr mewn rhyw eglwys, ac yna eu toddi, a gwneyd o honynt arian bathol, fel y gallent, megis eu Hathraw, rodio oddiamgylch gan wneuthur daioni; a meddyliasom y byddai y cwyr hwn yn ateb diben cystal pe gwneid canwyllau o hono.

A ni yn troi dros riniog yr eglwys, tynnodd yr offeiriad ei het yn foesgar, a bu yn cyhoeddi rhywbeth uwch in pennau; ac wrth ddal ambell air deallasom mai rhoddi ei fendith arnom yr ydoedd.

Gwelsom y pysgotwyr yn disgyn ac yn esgyn o'r môr, wedi eu hamgylchu gan ddillad ymsoddwyr. Yr oedd degau o fadau hwyliau ar ddarn o fôr, a megin ar fwrdd pob un, er awyru y dillad, a rhoddi modd i'r gwr oedd yn y dyfnder anadlu. Ymguddia y perl mewn cragen. Math o afiechyd ar y pysgodyn ydyw; daw yr haint i mewn a gogonedda yntau ef trwy ei guddio a gwneyd perl o hono. Ar brydiau, ceir perlyn fydd yn werth cannoedd o bunnau; a gellir brydiau eraill godi degau o gragennau heb gael ynddynt yr un perl.

Ar lannau Margarita gwelsom lawer o fflamednod ar eu haden; ac, a'r haul yn gostwng, ymddanghosent fel palmant o dân yn y pellder. Ar fin y môr safai amryw bentrefi perthynol i'r Caribiaid, ac eglur i ni oedd y ffaith fod y rhai a drigent ar yr ynys hon ymhellach yn ol mewn gwareiddiad na'u brodyr ar yr ynysoedd Prydeinig, canys nid oedd eu tai ond plethiad o goed a phridd, a thystiolaethai y badau y tuallan i'w pentrefi eu bod yn byw ar bysgod.

La Guayra, porthladd yn Venezuela, tua thair milltir ar hugain o ddinas fawr Caracas, oedd ein gorsaf nesaf. Darganfyddodd Columbus y wlad hon yn 1498; ac arhosodd yn drefedigaeth o dan lywyddiaeth Spaen hyd 1811, pan yr enillodd ei hanibyniaeth o dan arweiniad Simon Bolivar, yr hwn a elwir yn "Washington Deheubarth America." Gwlad dda odiaeth, a chyfoeth o feteloedd yn ei mynyddoedd, a'i daear yn ddigon bras i dyfu digon o yd i genhedloedd lawer, yw Venezuela; eithr ysgydwir hi yn awr ac yn y man gan ryfeloedd cartrefol a barlysant anturiaethau masnachol. Yr oedd yn iachau ar ol cynhyrfiad a fu yn cochi ei meusydd â gwaed ei meibion pan oeddem ni yno. Y mae yr Arlywydd Castro yn llywodraethwr cryf, ac yn filwr dewr; ac y mae tymor ei weinyddiad gyda'r goreu a welodd y wlad erioed.

Cysylltir La Guayra a Characcas gan reilffordd a osodwyd gan gwmni o Saeson; ac y mae yn un o ryfeddodau peirianyddol y byd. Cyfyd o'r môr i fryn, ac o fryn i fynydd, ar y raddfa o un droedfedd mewn wyth ar hugain, nes cyrraedd brig y mynyddoedd, ac yna disgynna at y brif ddinas.

Ar yr aswy i La Guayra saif pentref. Macuto, lle yr a y gwladwyr am newid awyr. Gwelsom Castro, yr arlywydd, ar ei ffordd yno i dreulio y Sabboth. Cyrhaeddodd yn nhren hwyr y Sadwrn, a rhuodd magnelau yr amddiffynfeydd uwchben y dref, ac un o longau rhyfel ei wlad, mewn un ergyd ar hugain, groesaw iddo.

Yr oedd y trefwyr yn dra defosiynol o doriad gwawr dydd yr Arglwydd hyd ddeg o'r gloch. Canai clych yr eglwysi droion yn ystod yr oriau, ac elai y tyrfaoedd i gyfaddef eu pechodau yn ol dull y Pabyddion; ond wedi hynny darfu holl. arwyddion Sabboth. Yr oedd ymladdfa deirw i gymeryd lle yn Caraccas; a bu llawer o ymladdfeydd ceiliogod yn y dref lle yr arhosem ni.

Lle cynnes iawn oedd y porthladd hwn, a theimlem yn wywedig hyd nes y delai awel iach o'r môr rai oriau wedi i'r haul godi. Delai a meddyginiaeth yn ei hesgyll bob bore, ac wrth deimlo ei balm dywedai y morwyr—"Y mae'r meddyg yn dod." Gostyngai y gwynt cyn canol nos, ac ymwelai drachefn â ni fel hyn yn y bore, ac adfywiai ni yn rhyfeddol. Ar ein ffordd oddiyma cawsom gwmni nifer o brif ddynion llywodraeth Venezuela. Yr oeddynt yn myned i agor doc newydd ar yr afon Orinoco. Deuent mor bell a Charupano, ac oddiyno i ben eu siwrne yr oedd ganddynt daith o ugeiniau o filltiroedd, a bwriadent ei gwneyd ar droed ac ar geffylau. Ymysg y teithwyr hyn tarawsom ar y Cadfridog Dusharme— arweinydd y chwyldroad diweddaf yn Venezuela. Dyn byrr o gorffolaeth ydoedd, a llygad go fawr ganddo. Cawsom rywsut o hyd i ben y llinyn, ac er ei fod yn rhy ddirodres i siarad am dano ei hun, cawsom dipyn o'i hanes. Gwelodd amser enbyd wrth arwain yn y gwrthryfel. Bu yn y cyfrwy ar daith o dair mil o filltiroedd. Saethwyd ei geffyl o dano. Bu yn cuddio mewn hesg ar ymyl llyn, ac estynnai Indiad fwyd iddo ar ben corsen bamboo. Disgleiriai ei lygad wrth son am ei wlad a'i gobeithion, ac amlwg oedd ei fod yn ei charu yn angerddol, ac yn barod i aberthu popeth er ei mwyn. Ysgydwasom law yn wresog wrth ffarwelio drannoeth; ac yn ol dull y tramoriaid hyn, tynasom ein hetiau i'n gilydd.

Dydd Sadwrn, Ionawr 16eg, yr oeddem yn ol yn Barbados, a threuliasom ran o dri diwrnod ar y tir, ac nid cynt yr aethom i'r lan nag y gwelsom fod rhywbeth allan o'r cynefin yn bywiocau y lle. Yr oedd bechgyn Trinidad a Demerara yn cyfarfod yn y lle i chware criced, ac ar ddyddiau yr ornest yr oedd y masnachdai o ben i ben i dref Bridgetown yn gauedig am rai oriau bob dydd. Dyma rai o'r pethau sydd yn clymu y Trefedigaethau Prydeinig wrth eu gilydd y tu draw i'r

moroedd.

VII. JAMAICA.

AR ganol dydd Llun dringasom ystlys yr agerlong Trent, a gyrhaeddodd y bore hwnnw o Southampton. Codwyd angor, ac yr oeddem ar y llwybr i Jamaica. Ar ol mordaith ddigon garw, cyrhaeddasom harbwr dinas Kingston yn blygeiniol dydd Gwener. Ni fu ein troed ar long odidocach na'r Trent; a theimlem yn ddedwydd iawn arni, ac ar ei ffordd yn ol o Colon bwriadem groesi adref ynddi. Wedi gadael cysgod tir a bwrw allan i'r môr agored tarawyd ni gan wynt cryf o'r gogledd. Golchai ton ar ol ton drosom; a pheryglus oedd myned allan ond ar ochr gysgodol i'r llestr—ar y leeward, chwedl y morwyr; eithr dydd Iau, wedi cyrraedd cysgod Haiti, tawelodd y môr a dychwelodd hwyliau da i ysbryd pawb.

Ar ein ffordd i harbwr Kingston, rhedai y Trent trwy gulfor, a'r tir ar un law, a chraig hir o goral ar y llaw arall. Pasiwyd Port Royal, prif orsaf filwrol Prydain Fawr ar yr ynys, ac ymddangosai tai y lle fel yn gydwastad a'r dŵr. Bu y dref hon yn gartref i heintiau marwol; ond nid oes ynddi bellach gynifer mewn poblogaeth, oherwydd fod cannoedd o'r milwyr yn byw mewn pebyll yn awyr iach mynyddoedd y wlad.

Daeth dau weinidog caredig, perthynol i'r Bedyddwyr, i'n croesawu i dir yn Kingston, sef y Parch. W. Pratt, M.A., a'r Prifathraw James, B.A., Llywydd Coleg Duwinyddol Calabar.

Y peth cyntaf a wnaethom wedi myned allan i'r ddinas oedd agor ein llygaid mewn syndod wrth ganfod y prysurdeb, yr adeiladau gwych, a'r trams trydanol.

Lletywyd ni wrth droed y Blue Mountains, cadwen o fynyddoedd uchel sydd yn ffurfio asgwrn cefn yr ynys. Esgynnant i uchder o 7,423 o droedfeddi uwchlaw y môr; ac ymddangosai eu pinaclau fel pe cyrhaeddent i gymanfa ser y ffurfafen. Enw ein llety oedd y Constant Spring Hotel, a gwanwyn parhaol oedd i'r fangre. Yr oedd orenau aeddfed ar gangen, ac ar yr un pren gwelsom flodau hefyd. Dyma baradwys o wlad. Yn y caeau o'n cwmpas tyfai afalau pinwydd, sinsir, a thybaco; a darparai y greadigaeth fud o'n cwmpas harddwch i'n llygaid ddisgyn arno nos a dydd. Chwareuai pryf y tân, gan neidio rhyw hanner cylch, ar ol iddi dywyllu; a gwnaent dduwch y nos yn brydferth. Ymddangosent fel pelenau bychain o dân, ond nid oeddent yn amgen na gwybed. Y mae yn y wlad hon hefyd berthynasau agos i bryf y tân. Gelwir hwynt yn bryf y llusern (lantern flies), a chariant ddwy fflam danbaid yn eu llygaid, y rhai sydd gyffelyb i ddau oleuad cerbyd. Clywsom ddywedyd am ddau Wyddel yn gorwedd ar wely yn hir ac yn methu cysgu am y poenid hwynt gan y mosquitoes; a phenderfynodd un o honynt, am na chawsai lonydd, fyned o dan y gwely, gan feddwl na ddeuai y poenwyr o hyd iddo yno. Aeth, ond erbyn cyrraedd yno yr oedd un o bryfed y llusern yno o'i flaen, a gwaeddodd ar ei frawd,—" Pat, Pat, y mae yn waeth yma. Y mae yma hen fachgen a lantern ganddo yn chwilio am ysglyfaeth."

Daliodd un o'r cwmni ysgorpion yn ymyl y llety hwn. Un fechan ydyw hi, ac nid oes llawer o gorff ganddi, ond croen ac esgyrn. Daliwyd hi, a gosodwyd hi mewn llestr, ac aethpwyd ati i'w lladd. Ceisiwyd ei boddi, a gwingai yn anhywaeth yn y dŵr; eithr yn y man trodd ei chynffon at ei chorff a brathodd ei hun a'r colyn sydd ganddi yn ei chynffon. Trengodd, a chroesodd ei hysgerbwd y Werydd yn yr un llong a ninnau, ac y mae bellach wedi ei dangos i lawer o gyfeillion.

Aethom i'r llythyrdy yn Jamaica yn fuan wedi cyrraedd yno, a gofynasom am stamp ceiniog. Mawr oedd ein syndod pan estynwyd i ni ddarlun bychan of raeadr fynyddig, ac yn argraffedig arni— "Llandovery Falls." Gwyddem am dref yr Hen Ficer yn dda. Yn ei hymyl y gwelsom oleu ddydd gyntaf; ond ni wyddem am yr olygfa hon ar un o'i hafonydd, a bu raid i ni holi y ferch ddu a estynodd y stamp beth olygai "Llandovery Falls." Dywedodd fod yno stâd ac afon yn dwyn yr enw ar yr ynys, a thebygem, yng ngwyneb absenoldeb unrhyw dystiolaeth i'r gwrthwyneb, mai gwr o sir Gaerfyrddin roddodd yr enw hwn ar y lle.^[1]

Ym Medi 1903 ymwelodd storm o ruthrwynt ofnadwy ag un ochr o ynys Jamaica. Duodd yr awyr ar ol oriau o wres bron anioddefol, a disgynnodd y gwynt fel byddin ymosodol o elfennau digofus. Yr oedd ei ruthriadau yn arswydol; plygai y coed fel brwyn; lluchiai y tai o gwmpas fel teganau; dinystriwyd llawer o gapelau, ac yr oedd y meusydd siwgr a phlanhigfeydd bananau yn gydwastad a'r llawr. Yn ol troed y gwynt daeth cawodydd o wlaw trwm; ac ar lawer llechwedd gwelsom arwyddion o'r ymweliad rhyfedd—ymweliad a barodd ddychryn a cholled nas gellir ei hennill yn ol yn ystod blynyddoedd lawer.

Heddyw, ar ol tair blynedd, cyrhaedda newydd am ddaeargryn ddifrifol o ddinas Kingston. "Pedwar cant wedi eu lladd; wyth cant wedi eu niweidio; tân am filltir a chwarter: miloedd o negroaid yn meddwl fod diwedd y byd wedi dod; adeiladau heirdd yn adfeilion,"—dyna yw penawdau y newyddiaduron y dyddiau hyn, a gwelwn enw un ymysg y lladdedigion a fu yn garedig wrthym. Diau y bydd tlodi enbyd ymysg y rhai oeddynt dlawd eisoes, ond ni wneir apel at y fam-wlad heb agor o honi ei chalon mewn tosturi at ei phlant duon ar yr ynys hon ym moroedd y Gorllewin.

Ar y pumed dydd, er mwyn ysgoi y gwres, aethom i'r mynyddoedd; a syrthiodd ein coelbren ym Mandeville, tref fechan a saif yng nghanol plwyf Manchester, ddeg a deugain o filltiroedd o Kingston; ac yma y buom am bythefnos, o dan gronglwyd un o'r rhai caredicaf a gyfarfyddasom erioed. Ffermwr oedd gwr y ty. Tyfai goffi, orenau, lemonau, bananau, a chorsenau siwgr; ac yr oedd iddo was o'r enw Thomas. Pan elem yn ei gwmni ar draws y caeau, cerddai y gwas ymlaenaf, ac ar ol ein gilydd. cerddai y gwr oedd bia nenbren ein llety a ninnau. Rhaid oedd wrth y trefniant hwn, oherwydd yr ymlusgiaid fyddai ar y meusydd. Yn awr ac yn y man ymholai y meistr—" Any ticks, Tammas?" "No, massa," ebai hwnnw, ac ymlaen y teithiem fel cerbydres ac astell y signal yn cyhoeddi ffordd glir iddi; ond dylem ddweyd mai math o chwannen fawr a'i brath yn boenus oedd y tick. Heigient yn y glaswellt; ac os caent afael ar ein

Marchnad Montserrat

cnawd, gorchwyl pur anhawdd oedd ymadael a hwynt. Gyda'r nos, bwytaem giniaw, a gorffwysem mewn cysgod. Yr oedd y nos yn beryglus heb ofal, o herwydd trymder y gwlith. Nid oedd perygl oddiwrth y brodorion. Gallem gerdded yn ddibryder o un gongl i'r llall o'r ynys heb ofni niwed; eithr cadwai y gwlith ni o dan gysgod. Yno buom yn gwrando ar gân ambell negro a deithiai y ffordd gyfagos, a chlywem adsain cân y cysegr yn ei acenion dieithr. Disgleiríai y ser gyda phrydferthwch, ac yr oedd y lleuad fel pe buasai yn agosach atom yn y trofannau. Safai preswylwyr y ffurfafen allan o'r nefoedd; ac nid fel y gwnant mewn awyrgylch fwy niwlog— yn debyg i berlau wedi eu gosod yn y nos.

Yn Neheubarth America gwelsom ser dieithr i'r wlad hon. Buom ganol nos yn edrych ar y Groes Ddeheuol yn sefyll yn syth i fyny ymysg y ser; a buom yn meddwl fod drychfeddwl am Galfaria fryn yn meddwl y Crewr pan alwodd hon i fod; canys cafwyd llun Ei groes ar y nef yn y nos.

Ym Mandeville daethom i gyfarfyddiad a llawer cenedl. Y Chineaid oedd rhai o fasnachwyr y lle, a buom yn y llys gwladol yn gwrando helynt rhwng Chinead a negro. Rhaid oedd iddynt gymeryd eu llw fod eu tystiolaeth yn wirionedd, a gofynnai swyddog i'r gwr o China sut y cymerai ei lw-trwy lyfr, trwy ddysgl, neu trwy dân? Atebai yntau, gan nad oedd yn Gristion, mai trwy dân; ac ar hyn cyneuwyd matsen o'i flaen a chwythai yntau y fflam allan. Arwyddai hyn ei fod yn tynnu difodiad ysbryd arno ei hun os nad oedd yn rhoddi tystiolaeth gywir. Pe bai o gred arall, byddai yn dryllio dysgl dê neu soser, i arwyddo y byddai yntau yn cael ei ddryllio os na ddywedai wirionedd.

Ymysg ein cyd-letywyr yr oedd hen foneddwr o'r America. Oerfel yr Unol Daleithau a'i gyrrodd belled o'i gartref; a chydag ef yr oedd boneddiges ieuanc raddedig yn un o'r ysbytai. Gwahoddodd ni yn gynnes i ymweled âg ef pe bai Rhagluniaeth yn ein harwain i ogleddbarth yr Amerig rywbryd, a sicrhaodd ni y byddai i ni groesaw. Dywedodd hyn droion, ac ymddanghosai yn cael blas ar ei ddweyd. Tarawodd ni wrth weled fyrred oedd ei gam, nad oedd dyddiau hir iddo; ac yn ddiau yr oedd y peth yn taro ei gydymaith, canys estynnodd ddarn o bapur i ni ar ein hymadawiad ac arno y geiriau awgrymiadol hyn,—

"Ships that pass in the night and speak each other in passing;
Only a signal shown, and a distant voice in the darkness;
So on the ocean of life, we pass and speak one another;
Only a look and a voice, then darkness again and a silence."

Y mongoose ydyw y creadur gwyllt mwyaf dyddorol yn Jamaica. Daw, fel y llwynog neu'r wenci, yn agos i'r tai, ac y mae yn lleidr digywilydd. Nid yw yn frodor o India'r Gorllewin. Affricaniad ydyw, a daethpwyd ag ef yma i glirio y pla llygod a boenai amaethwyr y siwgr, ac a barent gymaint colled. Lladdodd y llygod i gyd mewn rhai blynyddoedd, ac yna rhoddodd ei sylw i'r nadroedd; y mae yn difa y rhai hynny yn brysur; ac mewn canlyniad y mae y pryfed sydd yn fwyd i'r seirff yn cynyddu yn gyflym.

"Gwnaethost hwynt oll mewn doethineb," meddai'r Salmydd, a hawdd credu hynny. Er mwyn cadw y bydoedd o ymlusgiaid hyn yn eu lle, ac i fantoli eu gilydd yn briodol, y mae y pryfed hyn bellach yn difa y mongoose, meddai sylwedydd craff wrthyf un diwrnod.

Prif gynnyrch y wlad ydyw ffrwythau, siwgr, coffi, rum, coed at liwiau, perlysiau o bob math, chwaethrawn (pimento), sinsir, a choedydd drudion. Codir llawer o fyglys, nutmeg, grawnwin, a thê yno hefyd. Nid yw y cyflogau yn uchel; eithr gall y negro fyw yn rhad iawn yn rhy rad iddo orfod gweithio yn galed. Y mae natur yn darparu mor doreithiog ar ei gyfer ar y goeden ac yn y ddaear, fel nad oes egni mawr i weled yn ei ysgogiadau un amser. Yn ei ardd-wedi iddo oglais y ddaear-chwedl yntau, tyf tatws melus, a yam, a chou-chou, ac Indian Corn, a chassava ar gyfer ei fara, ac y mae yntau ar ben ei ddigon yn eu canol.

Ynys baradwysaidd ydyw Jamaica, ac oni bai am wres ei haul a dieithrwch ei choedydd a'i ffrwythau, gallem gael awgrym yn nhroadau ei ffyrdd, cilfachau ei bryniau, a noethder ei chreigiau, o'n hanwyl wlad ni. Y mae ei hawelon yn falmaidd; llwythir ei chwaon gan arogl perlysiau. Swynir ni gan ei phalmwydd, ond er tlysed plu ei hadar nid yw eu cân fel eiddo'r fwyalchen a'r fronfraith; a gwell gennym gysgu heb wybod fod modrwyfilod hardded a pherlau drud o ran eu croen yn dringo muriau ein ystafell. Gwlad o fythol haf yw hi. Ni welodd ei mynyddoedd uchaf bluen o eira erioed; a diolchwn yn gynnes am gael gosod ein troed arni, ac am y cyfle i gael gweithio cymaint o'i hiechyd i'n pabell o bridd.

VIII. CAETHION DUON INDIA.

CEIR cyfeiriadau mynych yn emynyddiaeth Gymraeg at India'r Gorllewin a'i thrigolion, a hynny mewn ffurf o ddeisyfiadau am i'r Efengyl gael llwydd yn eu plith. Ac i ni, oedd wedi canu cymaint am danynt yng nghyfarfod gweddi dechreu y mis, dyddorol oedd eu gweled wyneb yn wyneb. Dyma rai dyfyniadau o'r llyfr emynau,

"Gad imi gael heddwch, y perl sy'n fwy drud
Na meddiant holl— India'r Gorllewin i gyd,"
&c.

"Fe'i car y negro tywyll du;
Yn hyfryd maes o law;
Pan t'wyno gwawr efengyl gras
I dir yr India draw."

"Daw caethion duon India,
Anwariaid gwledydd pell,
I blygu'n llu i Iesu,
Gan geisio gwlad sydd well."

Williams Pantycelyn bia'r ddau gyntaf, a Morgan Jones o Drelech (1768—1835) ydyw awdwr yr olaf. Canodd Williams eraill,—

"Doed yr Indiaid, doed barbariaid,
Doed y negro du yn llu," &c.
"Doed paganiaid yn eu t'wllwch,
Doed y negro dua'u lliw," &c.

Er mai dyfodiaid ydyw y negroaid, hwynthwy ydyw mwyafrif mawr trigolion Jamaica. Y mae yno lawer o Garibbeaid—preswylwyr cyntefig yr ynysoedd a gawsant eu difa o flaen y Spaniaid yn canrifoedd yr heigiai y moroedd hyn gan y fôr-ladron. Hefyd, y mae llawer o Indiaid melyn-groen i'w cael yn y tiriogaethau pellaf. Ond ceir y negro ymhob man, a hawdd ei adnabod oddiwrth asgwrn uchel ei wyneb, ei wefus dew, a'i wallt gwlanog. Siarada iaith perchennog ei wlad. Ffrancwr ydyw ym Martinique a Guadeloupe. Sieryd Saesneg yn Barbadoes a Jamaica; a chymysgedd o Ffrancaeg a Saesneg ydyw tafodiaith St. Lucia.

Cenedl a anwyd mewn un dydd ydynt. Ar ryddhad y caethion daethant i feddiant o freintiau a'u dyrchafodd i safle dynion am y tro cyntaf yn eu hanes; ac ar i fyny y maent yn myned mewn gwareiddiad, mewn addysg, a chrefyddoldeb. Llawer fu ymdrechiadau dyngarwyr i ryddhau y caethion ar hyd y blynyddoedd, a chymerodd dymor hir i argyhoeddi cydwybod y gwledydd o bechadurusrwydd y fasnach mewn negroaid. Un o'r cyntaf i ddadleu hawl y dyn du oedd George Fox, sylfaenydd y Crynwyr. Granville Sharp fu yn foddion i gael gan y llywodraeth gydnabod y caethwas yn ddyn rhydd wedi gosod o hono ei droed ar yr ynys hon.

Yn Ebrill, 1791, cynhygiodd Wilberforce, yn Nhy'r Cyffredin, benderfyniad yn galw ar y Wladwriaeth i rwystro ychwaneg o gaethion gael eu dwyn i mewn i diriogaethau Prydain Fawr ym mhob rhan o'r byd. Collodd ei gynhygiad, ond ni lwfrhaodd Wilberforce. Cododd y mater yn ystod pob Senedd-dymor. Tua'r flwyddyn 1805 yr oedd y werin bobl yn gyffrous ar y cwestiwn; ac ym Mawrth, 1807, gorchymynnodd y Llywodraeth yr hyn a gynhygiwyd droion gan Wilberforce. Yr oedd dwyn ychwaneg o gaethion i unrhyw wlad lle chwifiai baner Prydain yn weithred a gosbid â dirwy drom. Ar ymneillduad Wilberforce, cymerwyd ei le fel amddiffynydd y negro gan Thomas Buxton. Ym Mawrth, 1823, daeth a chynhygiad gerbron y Senedd yn datgan fod caethwasiaeth yn

wrthwynebol i egwyddorion y cyfansoddiad Prydeinig a'r grefydd Gristionogol, ac y dylid ei diddymu yn raddol yn nhiriogaethau Prydain. Ni phasiwyd y cynhygiad hwn, ond mabwysiadwyd penderfyniad yn cynnwys holl ysbryd cynygiad Mr. Buxton. Aeth y Llywodraeth mor bell ar ol hyn ag annog y Trefedigaethau i wellhau sefyllfa y caethwas, a pharodd hyn gryn dwrw ymysg y meistriaid. Ni chymerasant yr anogaeth yn yr ysbryd goreu; eithr lleddfwyd llawer ar y safle mewn canlyniad.

Yn 1833 gosododd Mr. Stanley Fesur gerbron Ty y Cyffredin er diddymu caethwasanaeth. Pasiodd yn bur hawdd, ac aeth y drydedd waith drwy Dŷ yr Arglwyddi ar y 19eg o Awst, 1833. Bu farw Wilberforce dair wythnos cyn hyn; ond yr oedd wedi byw yn ddigon hir i weled baner buddugoliaeth ar y maes a gymerodd. Yn ol Mesur Mr. Stanley, a ddaeth yn ddeddf ar Awst laf, 1834, yr oedd pob caethwas ag oedd dros chwech oed i gael ei osod yn egwyddor-was yng ngwasanaeth yr hwn a'i piodd. Yr oedd yr egwyddor-wasanaeth hon i orffen ar Awst laf, 1838, ynglŷn â'r crefftwyr a'r rhai a weithient yn y tai; ac mewn perthynas a'r rhai a weithient ar y tir ar Awst laf, 1840. Talwyd iawn o ugain miliwn i'r meistriaid am y caethion, a dydd rhyfedd oedd hwnnw y cyhoeddid eu cwbl ryddid arno. Clywsom hen wraig oedd yn bedwar ugain a phymtheg oed yn adrodd yr hanes. Pan darawodd y cloc hanner nos ar Awst laf, clywyd gwaedd orfoleddus o gwrr i gwrr i'r wlad. "Free, free, free," meddent, a hynny heb wybod ystyr rhyddid i'r graddau lleiaf; eithr y mae pob dyn yn pasio, fel Abram dros ei etifeddiaeth, heb wybod hynny cyn ei chael mewn gwirionedd.

Nid oedd enwau arnynt. Elai llaweroedd o honynt wrth eu rhif. Cymerent enw y meistr yn aml os byddai yn garedig wrthynt; brydiau eraill enwau Beiblaidd, ac enwau y cenhadon. Felly ceid cryn lawer o amrywiaeth, heb son am wreiddioldeb; ac nid syn gennym weled yr enw Angelina John Baptist ar ddynes ym Montserrat, a negro yn Jamaica o'r enw Jones. Dywedodd yr hen wraig a adroddai hanes y rhyddhad, mai y gwahaniaeth mawr rhwng bore Awst laf a phob bore cyn hynny, oedd na chanodd y shellhorn i'w galw at eu gorchwyl.

Oddiar hynny hyd yn awr y mae cenhadaethau y Bedyddwyr, yr Anibynwyr, y Wesleyaid, y Morafiaid, Eglwys Loegr, a'r Presbyteriaid, wedi gwneyd gorchestwaith i'w dwyn at yr Iesu yn lluoedd. Y mae rhai o honynt yn bur oleuedig a dysgedig; ac wedi gweled cipdrem ar waith cenhadol yn eu mysg, yr oeddem yn teimlo yn ddiolchgar iawn i'r Nefoedd am gariad digonol yng nghalonnau dynion i aberthu er mwyn y Gwr fu ar y groes er eu dwyn i afael rhyddid llawer gwell hyd yn oed na rhyddid o gaethiwed corff.

Ymysg y mwyaf anwybodus, ffynna ofergoeliaeth dywell iawn. Y mae yr Obeahman ac Obeahism yn meddu dylanwad cryf neillduol ar eu meddyliau. Math o swyngyfaredd ydyw, a chredant fod gan yr hwn a'i gweithreda awdurdod anffaeledig ar dynged dynion; ac er fod y Llywodraeth Brydeinig yn eu gosod i lawr a llaw drom, erys y gred yn ddylanwad pwysig ar fywyd miloedd yn India'r Gorllewin.

Pan blannir gwinllan o aur-afalau cleddir ynddi ryw swyn; ac weithiau arch fechan fydd; ond nid yw o fawr pwys beth ydyw, y peth mawr ydyw fod ysbryd yr Obeah yn trigo yn y gwrthrych. Yr offeiriad yr obeahman-sydd yn gallu trosglwyddo yr ysbryd hwn i wrthrych; a lle bynnag y trig yr ysbryd bydd ei ofn ar y negro, a rhaid wrth swyn i wrthweithio ei ddylanwad. Ychydig cyn ein hymweliad â phlwyf yn Jamaica yr oedd y ddeddf wedi gosod ei llaw ar swynwr, ac wedi ei garcharu. Aeth rhyw druan oedd mewn gofid ato i ddweyd ei gŵyn a cheisio am ddiogelwch oddiwrth bob math o elynion. Cafodd swyn ganddo, yn gynwysedig o botel fechan yn llawn o gymysgedd, llwy de, pecyn bychan yn cynnwys darn o bren wedi ei losgi a'i wnio yn ofalus mewn cadach; a dwy marble o wydr amryliw fel y rhai y chwareuem â hwynt yn yr ysgol flynyddoedd yn ol. Yr oedd i osod ychydig ddyferynau o gynnwys y botel yn ei botes neu gawl, a'i yfed â'r llwy. Cadwai hynny bob haint a phla i ffwrdd. Yr oedd i gladdu y pecyn o dan riniog ei dŷ. Cadwai hynny bob. gelyn i ffwrdd, a byddai y marbles yn cadw y ddeddf a'i swyddogion o'i blaid. Trigai ysbryd gwarcheidiol yn y pethau hyn wedi dyfod o honynt drwy law y swynwr; a chredai y negro ofergoelus yn ei anffaeledigrwydd.

Fel y cynydda goleuni Efengyl cilia y tywyllwch hyn; eto peth cyndyn yn marw yw pob ofergoeledd. Rhyw adlais ydyw o grefyddau teidiau y bobl hyn cyn eu caethgludo i India'r Gorllewin o ganolbarth Affrica—peth tebyg i grediniaeth yr hen Gymry yn eu dyn hysbys, y canwyllau cyrff, y goblinod, cwn annwn, a phob ffiloreg o'r fath. Y mae ochr well i'r genedl na hon-ei hochr grefyddol. Codwyd baner iddi, ac fel y daw caethion duon India dani, dont i fyny i safon uwch mewn gwareiddiad a moesoldeb.

Cawsom y fraint, braint werthfawr yn ein golwg, o bregethu amryw weithiau i gynulleidfaoedd mawrion o negroaid. Yn nhref Charlotte Amalie, fel y cyfeiriasom, y gwahoddwyd ni gyntaf i draethu y newyddion o Galfaria. Yng nghapel y Wesleyaid y bu hynny, ac yr oedd rhai cannoedd o wynebau duon o'n blaen. Gwrandawent yn astud; a chodai ambell "Amen" a "Praise the Lord" yn gynnes o'u calonnau. Yr oedd y mwyafrif mawr o wyr a gwragedd, a merched a bechgyn, yn ymddangos yn drwsiadus mewn dillad gwynion, a lliw rhuban eu hetiau yn amrywiol fel yr enfys. Yma a thraw gwelsom wyntyll fechan; ac o herwydd poethder yr hin ysgydwid hwynt a ni yn pregethu, er cael anadl o awyr ysgafn. Yr oedd hyn yn cydweddu mor hapus â'r holl amgylchoedd fel nas aflonyddai ddim ar lygad wrth graffu ar y gynulleidfa. Canent yn felus odiaeth; ac yr oedd llawer o fynd yn eu haddoliad.

A ni yn myned allan ar ol yr oedfa, safasant ar eu traed a tharawyd i ganu yn dyner God be with you 'til we meet again." Ysgydwasom law â rhai degau, a gwelsom fore mewn addewid y byddem yn cyfarfod o bob llwyth ac iaith a chenedl o gwmpas yr orsedd wen fawr heb wahaniaeth rhyngom—a'n cân yn un, lle na thyr ffarwel byth dros wefus un o honom. Y Sabboth canlynol yn nhref Bridgetown, Barbados, gofynwyd i mi bregethu gan weinidog o'r enw Mr. Payne—dyn hynaws, croenddu, o daldra angyffredin. Efe oedd yn porthi y praidd Wesleyaidd yn y Y Sabboth cyntaf o'r flwyddyn dref. oedd, ac ar ddiwedd yr oedfa cyhoeddwyd cyfarfod gweddi dechreu y flwyddyn, undebol, rhwng y Morafiaid, y Presbyteriaid a'r Wesleyaid y cynhelid hwynt,—a'r cyntaf i gymeryd lle am bump o'r gloch y bore, y Llun canlynol.

Ar ol cyhoeddi darllenodd y gweinidog y" gwasanaeth cyfamodol." Cynhwysa y ffurf wasanaeth hon o waith Wesley yr hyfforddiant mwyaf dyrchafol a'r apeliadau mwyaf grymus at galon a chydwybod. "Gadewch i'r tair egwyddor hon sefydlu eu hunain yn eich calonnau; fod pethau tragwyddol yn fwy pwysfawr na phethau amser; fod yr anweledig bethau mor sicr a'r pethau a welir; ac mai ar eich dewisiad presennol yr ymddibyna eich tynged dragwyddol. Gwnewch eich dewisiad. Anturiwch gyda Christ-a rhoddwch eich hunain i fyny i Dduw yng Nghrist."

Darllennai y brawd yr ymadroddion hyn gydag awdurdod, a disgynnai ar ein clyw fel cenadwri o fyd arall. Wrth fwrw golwg yn ol ar yr hen flwyddyn a'i cholliadau, pruddaidd ddigon oedd ein hysbryd; ond teimlem awydd anturio yn hyderus gyda Meistr y tonnau am flwyddyn arall, faint bynnag ei throion a'i thywyllwch. Canai aderyn ar un o drawstiau nen y capel yn ystod y gwasanaeth difrifol; ond ni thynnodd sylw neb. Canai ei alaw unig yno; a bu yn foddion i'n hadgoffa o fanwl feddwl Tad am danom. Ni syrthiodd yr un o'r rhai hyn i'r ddaear heb yn wybod iddo Ef. Ar ol hyn gweinyddwyd yr ordinhad o Swper yr Arglwydd; ac wrth weled y dagrau yn rhedeg dros lawer grudd adroddai fy nghyfaill emyn Morgan Jones, Trelech,—

"A'r dagrau ar eu gruddiau,
Wrth gofio angeu loes;
Gan ddechreu canu'n beraidd
Am rinwedd gwaed y groes."

Nid oedd nerth y Parch. William Lewis yn caniatau iddo bregethu. Er fod awydd angherddol ynddo am wneyd, eto, doethineb oedd cofio a gweithredu yn ol cyngor y meddyg. Cynorthwyodd gyda'r gweinyddiad o Swper yr Arglwydd y tro hwn yn y lle agos hwn i'r nefoedd.

Pregethasom mewn cyfarfod diolchgarwch am y cynhaeaf yn Jamaica; ac o'n cwmpas yn y set fawr yr oedd tua deuddeg o wahanol ffrwythau, fel rhyw flaenffrwyth cynyrchiol o ddaioni yr Arglwydd i'r ynys. Cymerasom oedfa yng nghapel y Bedyddwyr yn Queen Street, Kingston (gweinidog, y Parch W. Pratt, M.A.). Y mae hwn yn adeilad mawr iawn. Dywedwyd wrthym fod ynddo le i ddwy fil o addolwyr i eistedd. Buom yn pregethu yng nghapel yr Anibynwyr ym Mandeville (gweinidog, y Parch. James Watson), ac yn annerch cyfarfod cenhadol yn nghylch yr un fugeiliaeth.

Yn Barbados gwahoddwyd ni gan y Parch. C. T. Oehler, gweinidog Eglwys y Morafiaid, i bregethu yn ei gapel. Yr oedd yno gynhulliad o dros chwe chant o addolwyr cynesgalon, a hawdd iawn pregethu iddynt. Ar ddiwedd yr oedfa cyhoeddwyd y byddent yn canu yr emyn weddi a arferent dros eu cyfeillion ar y môr yn eu cyfarfod eglwysig y nos Fercher ddilynol, a chan droi atom, ebe'r gweindog, "Ym mha le bynnag y byddwch am saith o'r gloch y noson honno, cofiwch y bydd cyfeillion yma wrth orsedd gras yn cofio am danoch. Byddwn yn canu yr emyn Saesneg,—

Eternal Father, strong to save,
Whose arm hath bound the restless wave,
Who bidd'st the mighty ocean deep
It's own appointed limits keep;
O hear us, when we cry to Thee,
For those in peril on the sea."

Bu hyn yn foddion i roddi lle dyfnach yn ein calon nag erioed i ganlynwyr John Hus. Nid oes enwad ar y ddaear a sel fwy brwd dros y cenhadaethau tramor na'r Morafiaid. Gosodant bwys mawr ar addysg; ac yn ein ymddiddan ag esgob India'r Gorllewin, holodd lawer ar fy nghyfaill am Ysgolion Sabbothol Cymru, a'u gwaith, a'u dosbarthiadau i rai mewn oed.

Y mae gan y Bedyddwyr Goleg Duwinyddol-Coleg Calabar yn Kingston, Jamaica o dan ofal Cymro-y prifathraw Arthur James, B.A. Yr oedd adeiladau newyddion i'r sefydliad yn barod i'w hagor; ac edrychai y llywydd arnynt fel sylweddoliad gobeithion llawer o flynyddoedd.

Y mae yn yr un ddinas ddau goleg i barotoi athrawon yr ysgolion elfennol-y Mico College i fechgyn a'r Shortwood College i ferched. Buom ar ymweliad a'r olaf; ac yr oedd yno chwech a deugain o fyfyrwyr. Arosant yn y coleg dair blynedd, ac yn ystod y flwyddyn gyntaf gwnant holl waith y sefydliad mewn glanhau a golchi. Rhoddir hyn o ddyledswydd arnynt er mwyn iddynt gyfarwyddo a chadw ty ac i fod yn foddion i ddysgu eraill, am yr edrychir ar yr ysgolion a'u hathrawon fel canolbwyntiau addysg a moddion derchafol ymhob cyfeiriad da. Y tu ol i'r coleg hwn safai cartref i blant amddifaid, yn fechgyn a merched; a phan y cerddem o gwmpas yr oeddynt yn brysur yn plethu hetiau gwellt. Rhoddir addysg grefyddol yn yr holl ysgolion, a synwyd ni yn fawr wrth wybodaeth y plant o brif ddigwyddiadau yr Hen Destament a'r Newydd.

A ni wedi gosod ein camera ar waelod bryncyn ar yr hwn y safai ysgol ddyddiol, un prydnawn, a phob peth yn barod i dynu darlun y plant pan redent o'r ysgol, meddyliasom am debygrwydd rhyfedd y darnau gwledig o Jamaica i'n gwlad ni. Yr oedd y trofeydd a'r cloddiau cerrig yn union yr un fath a phe buasem yng nghanol sir Feirionnydd. Pe buasai y dderwen yn lle y balmwydden, y pren afalau yn lle y pren orenau; a'r cyfnewidiadau eraill yn ychydig—dyma wedi hynny wlad debyg iawn i hen wlad y bryniau. A ni yn myfyrio fel hyn dyma sain hyfryd yr hen alaw "Ar hyd y nos" yn taro ar ein clust.

"Beth yw hyn?" meddem, a dechreuodd ein calon guro yn gyflymach. Distawodd yr alaw. Rhedodd y cantorion allan. Tynnais eu darlum, ac ymholais am yr alaw, ac ymddengys eu bod yn canu emynnau ar hen alawon ein gwlad, a chawsom addewid am glywed "Rhyfelgyrch Gwyr Harlech" y tro nesaf. Eithr y mae miloedd o filldiroedd o fôr rhyngom, a'r tro nesaf yn debyg o ddod. byth.

Y mae gan y negro lawer o ddiarhebion tarawiadol iawn. Dyma rai fel y dywedir hwynt yn Jamaica,-"Dog behind is dog; dog before is Mr. dog;" "Nebar call alligator big mouth 'til you cross ribar; "Ribar bottom never say sun hot; " Sojer's blood, but general's name.'

Nid yw yn credu llawer mewn gwelliantau amaethyddol. "Goglais y tir " yw ei ddesgrifiad o amaethu. "Duw wnaeth y ddaear ac nis gall dyn ei gwella ag achles," meddai yn bur awdurdodol. Y mae natur fel pe bai yn afradlon yng ngwasgariad o'i thrugareddau. Tyf pob dim heb fawr o lafur na gofal; a cheir cnwd ar ol cnwd yn ystod yr un flwyddyn.

Paradwys i ddynion diog yw y gwledydd hyn. Nid yw tymhorau y flwyddyn yn galw am egni. 'Does yno yr un gaeaf yn galw am ymdrech i lanw ysguboriau â chnydau haf. Y wraig a'r ferch yw y gweithwyr caletaf.

Cenedl yn dringo ydyw. Nid yw eto wedi meddiannu gyda llwyredd yr hyn a ddaeth iddi yn rhyddhad y caethion; eithr a'r dyn gwyn yn genhadwr ati, y feddwl iddi, ac yn arweinydd arni, daw yn uwch, a chyrhaedda ogoniant yn y man. Erys dau beth byth ynnom wedi ymgydnabyddu rhyw gymaint a'r negro, —y mae ein ffydd yng ngallu yr efengyl i godi dyn yn gryfach nag erioed; a gallwn weddio"deled Dy deyrnas gyda mwy o aiddgarwch na chynt wedi gweled gras wrth ei orchwyl yn ynysoedd y dyn du.

IX. TROI ADREF.

"Mae'n werth troi'n alltud ambell dro,
A mynd o Gymru fach ymhell.
Er mwyn cael dod i Gymru'n ol,
A medru caru Cymru'n well."
EIFION WYN.

MORDWYASOM a'n gwynebau ar Loegr yn Kingston, Jamaica. Ar ein taith i lawr gyda ffordd haearn y llywodraeth gwelsom gannoedd o bobl yn y gorsafoedd yn gwerthu pob math o ffrwythau; a buasem wedi prynnu llwyth cert o honynt pe baem heb wybod na allem eu cario adref yn eu haddfedrwydd. Yr oedd mordaith o bum mil o filltiroedd yn rhy faith i'r orenau, y tangerine, a'r banana addfed.

Wedi gosod ein heiddo ar y llong aethom allan i fin y môr i gasglu cregin. Daethom a thua dwsin yn ol a gosodasom hwynt ar y ffenestr, a mawr oedd ein syndod bore drannoeth pan welsom nad oedd yno yr un. Yr oeddynt yn cerdded o gwmpas i'r ystafell yn sionc, neu yn fwy cywir yr oedd eu preswylwyr yn eu cario ar eu cefnau ar draws y 'stafell. Nid oeddym wedi dychmygu fod creadur yn byw ynddynt wrth eu gweled yn y môr, a chryn helynt gawsom gan arogl y cyrff wedi iddynt drengu.

Codwyd ager ar ganol dydd; ac yn swn y seindorf yn chwareu-"Should auld acquaintance be forgot," a banllefau a chwifiad cadachau a hetiau, troisom ein cefnau ar Jamaica a rhedwyd yn araf gydag ochr y ddinas sydd bellach yn adfail trwy ddifrod y ddaeargryn. Mewn ychydig oriau nid oedd ond copa tal y Mynyddoedd Gleision yn y golwg o'r ynys hon sydd fel perl ym Moroedd y Gorllewin.

Galwyd yn Trinidad a Barbados; ac ar ganol nos rhwng Sadwrn a Sul gwaeddai un o'r swyddogion-"All for the shore, hurry up," ac wele yr oeddem ar y Werydd agored pan wawriodd dydd yr Arglwydd.

Ein prif ddyddordeb ar y ffordd yn ol oedd edrych ar drysorau ein gilydd: a rhyfedd ac ofnadwy oedd casgliadau rhai o honom o gywrainbethau gwlad ein hymdaith. Gan un yr oedd ysgerbydau seirff ac ysgorpionau ac ymlusgiaid; gan arall wddfdlysau a braich dlysau wedi eu gwneyd o had y mimosa, &c.; a chan arall ddail a blodau prydferth.

Cawsom olwg ar Corvo a Flores, dwy o ynysoedd yr Azores, ar y ffordd yn ol. Bu y môr yn dawel; eithr teimlem yr hin yn oeri bob dydd. Gwawriodd arnom, ymhell cyn i'n llygaid syrthio ar dir Lloegr, mai gaeaf oedd hi eto yng Nghymru. Daeth tyrau Poldu i'r golwg yn y bore, y rhai hyn yng Nghernyw sydd yn ffurfio gorsaf y pellebyr diwifrau ar eithaf tir Prydain.

Yn y prydnawn pasiwyd goleudy Eddystone—ei neges ef ydyw rhoddi goleuni ac achub bywyd. Y mae goleu ar y graig hon oddiar 1700; ac ysgubwyd y ty cyntaf i ffwrdd gan ystorm yn 1703, ac un peth sydd ynglyn a'r dinystr hwn oedd fod y cynllunydd Winstanley yn marw ynddo. Aeth yn ysglyfaeth i'r elfennau dig ei hunan gyda'r goleudy a gynlluniodd. Wedi agor ein heiddo yn Plymouth ger bron yr awdurdodau, dyma ni yn y tren ar y ffordd adref, a'r hyn oedd uchaf yn ein calon oedd teimlad o ddiolchgarwch, am drugareddau a welodd ein llygaid, ac am drugareddau fuont yn rhan i ni, na welsom o honynt.

X. GOLWG YN OL.

"Gwn am haul nad yw yn machlud
Dros fynyddau'r co'."
—DYFED.

WRTH edrych dros ysgwyddau y blynyddoedd, a thros filoedd o filltiroedd o fôr, o'r cornel gartref, ymddengys golygfeydd a fu yn ein swyno, a phersonau fu yn ein dyddori, yn bur wahanol. Gwna pellter amser a lle i ambell fynydd fyned yn llai, ac a ambell un yn fwy.

Diflanna rhai amgylchiadau. Suddant, fel y llynnau a greir gan wlawogydd ar wyneb y ddaear, i lawr i rywle; eithr erys rhai pethau yn fyw o hyd. Try y meddwl atynt yn fynych mynych, ac ymbortha arnynt.

Gwel dyn â'i galon, a fe wel calon yn ddyfnach ac yn eglurach na llygad. Ymafael hi yn dynn yn ei gwrthrych; ac am hynny y mae parhad a phwyslais ym mhethau calon.

Dywed un o'r beirdd Seisnig fod dyn yn rhan o'r oll a gyfarfyddodd. ydym ni yn myned drwy amgylchiadau:

y mae amgylchiadau yn myned trwom ninnau, ac y mae eu dylanwad yn aros. Ni cherddodd yr un o honynt dros deimlad nac ysbryd heb adael ol ei droed i aros. Erys dyddiau digwmwl pen y mynyddoedd y dyddiau y buom yn cydchwerthin a'r awelon; a'r niwloedd obry yn y glyn. Erys dyddiau y dyffrynnoedd hefyd-dyddiau a gwyneb eu haul dan orchudd. Erys gair caredig a gwên cyfaill; ac erys siomedigaethau. Aiff gwyrddlesni gwanwyn a llwydni gaeaf i mewn i ysbryd dyn, ac erys sawr blodau ac oerni y llwydrew mewn bywyd; ac yma yn y cornel teimlwn wrth edrych yn ol fod y daith yn aros-a rhai darnau o honi yn pwyso yn drymach na'u gilydd ar feddwl a chalon, a rhai darnau yn ymddangos yn dra gwahanol i'r hyn oeddynt.

Yr hyn a welsom â'n llygaid ac a glywodd ein clustiau, a geisiasom gyfleu i'r darllennydd. Ni honnaf fod yn awdurdod ar ddim. Yr unig amcan gennyf yw ceisio trosglwyddo cyfran fechan o'r mwynhad a'r diwylliant ysbryd a gawsom ar ein siwrne a thrwyddi.

Ni fuom yn y Bahamas, yn British Guiana, na Honduras-gwledydd o dan faner Prydain. Y maent hwy yn cael eu hystyried yn rhan o India'r Gorllewin; eithr nid oedd yr un o'r lleoedd yma ar ein rhaglen, ac ni fu ein traed ar eu daear. Ni fuom yn Cuba na Haiti. Y maent hwythau hefyd o fewn terfynau y wlad. Gwlad fynyddig yw Cuba. mae Pico del Tarquino-mynydd yn nwyreinbarth yr ynys, yn 8,300 o droedfeddi o uchder. Ysguba gwyntoedd ystormus iawn dros Cuba fel ei chymydoges Jamaica, yn bur aml; ac y mae daeargrynfâu yn gyffredin. Bu y dwymyn felen yn haint peryglus a ysgubai filoedd o'r trigolion i dragwyddoldeb bob blwyddyn; eithr yn ystod y saith mlynedd ddiweddaf y mae atalfa ar ei galanas.

Daeth yr Yspaniaid i gartrefu i'r ynys hon yn gynnar yn yr unfed ganrif ar bymtheg. Disgynnai môr ladron ar ei glannau yn aml aml yn ystod y can mlynedd nesaf. Tylwyth rhyfedd iawn oedd y rhai hyn; ac ymysg y mwyaf adnabyddus o honynt, fel cyfeiriwyd o'r blaen, yr oedd y Cymro Syr Henry Morgan. "Buccaneers" yw yr enw roddir arnynt mewn hanes; ac enw ar yr Ewropeaid oedd yn byw ar hela gwartheg corniog gwylltion Haiti oedd hwnnw i ddechreu. O dipyn i dipyn daeth yn enw ar helwyr cyfoeth yn y wlad honno, a rhai a sicrhaent gyfoeth â min y cleddyf a thrwy drais a chyfrwysdra. Ni edrychid ar eu gwaith yn nydd eu rhwysg fel peth isel wael; a bu eu hymdrafodaeth greulawn yn gryd i fagu rhai a folir mewn hanes am eu dewrder. Cyfoeth a gallu Spaen oedd eu hysglyfaeth pennaf; a disgynent yn gwmnioedd fel eryrod ar ddinas a thref ar ynysoedd y moroedd hyn yn yr ail ganrif ar bymtheg. Yspeilient, lladdent, a llosgent; a dygent yn aml fawr elw i'w gwlad trwy eu hysglyfaeth.

Yr oedd yr Yspaen, neu o leiaf, teyrnas Castile, yn hawlio perchenogaeth o'r oll o'r America oherwydd mai ar draul y deyrnas honno y bu i Golumbus ymgymeryd â'i fordaith gyntaf o ddarganfyddiad. Yr unig eithriad i hyn oedd fod Brazil yn perthyn i'r Portugeaid. Cadarnhaodd y Pab Alexander VI. hynny drwy weithred, Selwarant y Rhodd (Bull of Donation); ac y mae gennym ryw syniad am sicrwydd eu hawl yn eu hetifeddiaeth pan gofiom fod gwledydd Ewrop oedd yn ffinio a'r môr dan awdurdod ysbrydol y Babaeth ar y pryd. Yr oedd Yspaen yn gwylio ei meddiant yn eiddigeddus iawn. Yn ystod bywyd y frenhines Isabel, nid hawdd hyd yn oed i Yspaniad y tu allan i deyrnas Castile oedd cael lle ar long fyddai yn hwylio i'r Gorllewin.

Deffrodd cywreinrwydd y Cyfandir ar ddarganfyddiad America. Danfon- odd y Ffrancod a'r Saeson longau yno i edrych hynt pethau, ac i fasnachu. Dywed Burney (1816) fod yr Yspaniaid, os yn abl i drechu y llongau hyn, yn cym- eryd y morwyr yn garcharorion. Ymyr- wyr oeddynt yn eu syniad hwy; ac nid hir y bu'r Sais a'r Ffrancwr cyn talu'r pwyth. Masnachent à thrigolion y wlad, a dywedai y gwledydd wrth yr Yspaen nad oedd yr ymyrwyr yn gweithredu fel deiliaid unrhyw dywysog, eithr ar eu hawdurdod eu hun. Dyma'r amgylchiadau dan y rhai yr agorwyd y bennod ryfedd hon yn hanes môr a glannau India'r Gorllewin. Ar ol y rhyfel rhwng Spaen a'r Unol Daleithiau, gweriniaeth yw ffurf lywodraeth Cuba. Y mae yno lywydd, is-lywydd, Senedd, a Thy Cynrychiolwyr: Havana yw y brif ddinas, ac fel yr awgryma yr enw y mae yno hafan ddymunol. Dinasoedd ereill ydyw Matanzas, Santiago, a Cienfuegos. Ni cheir harbwr o bwys ar yr ochr ddwyreiniol i'r ynysoedd, gan fod y trafnid-wyntoedd yn gyrru y graean i'r lan lle bynnag y chwythant, ac nid hir y bydd unrhyw agoriad i'r môr heb ei gau yng ngwyneb y gwyntoedd hyn.

Enwau eraill ar Haiti yw Santo Domingo ac Hispaniola. Y mae ar yr ynys fynydd, Loma Tina, sydd yn esgyn 10,000 o droedfeddi yn uwch na'r môr. Sefydlwyd trefedigaeth Ffrengig ar yr ynys yn 1640. Negroaid yw mwyafrif mawr y trigolion ar ochr orllewinol yr ynys.

Cawsant eu rhyddid o gaethiwed yn 1794; eithr yn nechreu y ganrif o'r blaen gwnaeth Napoleon Bonaparte ymgais i'w hail gaethiwo. Achosodd hyn wrthryfel tost. Taflwyd iau y Ffrancod i ffwrdd, a sefydlwyd gweriniaeth negroaidd yn 1804. Y mae yno gyngor cenhedlaethol; a deil y llywydd ei swydd am saith mlynedd.

Yn ochr ddwyreiniol yr ynys y mae gweriniaeth arall-gweriniaeth o ddynion melyngroen (Mulatto). Yr oedd y bobl hyn o dan lywodraeth yr Yspaen hyd 1844.

Gelwir gweriniaeth y negro yn Haiti, ac eiddo y llall yn Santo Domingo, neu weriniaeth Dominica.

Cododd llawer cwestiwn i'n meddwl nad oedd lef yn ateb iddo. A ni yn pasio ty ar gyffiniau dinas Kingston, Jamaica, gwelsom yr enw "Rhianfa." ar byst ei byrth. Pwy oedd y Cymro a fu yn byw o dan ei nenbren nis gwn. Bum yn yr un ystafell a dau fachgen-swyddogion yn y fyddin Brydeinig a adwaenwn yn nyddiau bachgendod, a hynny heb feddwl ac heb wybod dim am eu bodolaeth yn y lle. Bu rhai yn ein holi ar ol dod adref am ardaloedd yn India'r Gorllewin. Yr oedd rhai anwyl iddynt yn gorwedd yno; ac erys y wlad yn hoff iddynt ar gyfrif y llwch sydd wedi cysegru ei ddaear. Trwy garedigrwydd y llên-garwr adnabyddus, Mr. J. H. Davies, M.A., o Goleg y Brifysgol, yn Aberystwyth, gosodwyd yn fy llaw o lyfrgell y Cwrt Mawr, gyfrol dra dyddorol ar India'r Gorllewin,—

"The History of the Caribby Islands, viz., Barbados, St. Christophers, St. Vincents, Martinico, Dominico, Barbouthos, Monserrat, Mevis, Antego, &c., in all xxviii. In two books. The first containing the Natural; the second, the Moral history of those Islands. Illustrated with several pieces of sculpture, representing the most considerable rarities therein described with a Caribbian Vocabulary. Rendered into English by John Davies of Kidwelly. London, Printed by J. M., for Thomas Dring and John Starkey, and are to be sold at their shops at the George in Fleet-Street, near Cliffords-Inn, and at the Mitre, between Middle Temple Gate and Temple Bar. 1666."

Argreffir y gyfrol trwy ganiatad a thrwydded Mr. Secretary Morice, Whitehall; a rhoddwyd hyn ar Mehefin 2, 1665. Cyflwynir hi i Syr Edward Bysche. Cyfieithiad ydyw gwaith John Davies o gyfrol a ysgrifenwyd (beth bynnag am gyhoeddwyd) ym Mharis, ac ymddengys mai o'r Ffrancaeg y trodd yr hanes; cyhoeddwyd y gwreiddiol yn 1658. Nid amlygir fod gan John Davies yr un amcan mewn golwg ond rhoddi hanes dyddorol y wlad. a'i roddi yn gywir. Yr oedd efe yn un o gyfieithwyr mawr yr ail ganrif ar bymtheg; ac yn llechres yr Amgueddfa Brydeinig

ceir cyfrolau lawer yn dwyn ei enw. Credir mai yr un oedd efe a William De Briten yr awdwr. Yr oedd rhywrai yn rhagfarnllyd yn erbyn trigolion yr ynysoedd, gan dybio nad oedd y wlad ond noddfa i ddynion oedd yn fethiant o ran amgylchiadau a moesau. Dywed John Davies fod yno laweroedd o deuluoedd o barchusrwydd yn byw yn dda ac vn ofni Duw. Cydnabyddir un—y Tad Raymond, a fu yn byw yn Dominica, fel un a roddodd lawer o gynorthwy i sicrhau cywirdeb yr hanes, ac a drefnodd yr Eirlechres Garibbeaidd. Ymesgusoda y cyfieithydd dros roddi rhai enwau ar blanhigion, bwystfilod, adar, pysgod, &c., a ddichon fod yn anadnabyddus i rai oedd ar y pryd yn byw yn y wlad hon o hen breswylwyr yr ynysoedd, am fod mwyafrif preswylwyr Llundain y gallai efe ymgynghori â hwynt wedi symud i'r wlad o'r ddinas oherwydd toriad allan yr Haint Mawr. Dechreua gyda golwg gyffredinol ar bethau. Yn y bennod gyntaf cawn,—

"Nid yw y gwres yn fwy yn y parthau hyn nag ydyw yn Ffrainc yng Ngorffennaf ac Awst; a thrwy ofal neillduol Rhagluniaeth Ddwyfol cyfyd dwyreinwynt tyner sydd yn aml yn parhau hyd bedwar yn y prydnawn, a adlonna yr awyr ac a ddarostynga drymder y gwres. Nid yw byth yn oer yn y Caribbies; ac ni welwyd ià erioed yn y parthau hynny."

"All things are clad in a perpetual green,
And winter only in the snow of lilies seen."

Rhydd y llyfr cyntaf fanylion cyffredinol am yr oll o'r ynysoedd; a sylwn wrth ddarllen y sonnir yn fynych am fanteision crefyddol yr ynysoedd. Y Jesuitiaid a'r Carmeliaid, dwy sect Babyddol, sydd yn cael mwyaf o sylw. Ca amddiffynfeydd milwrol y gwahanol drefydd gryn le hefyd. Enwir y coedydd at wasanaeth seiri; a'r planhigion i ddibenion physigwrol.

Pan ddeuir i fyd cregyn y môr, cawn gryn lawer o'r barddonol. Y mae y gragen sydd yn dwyn perlau, meddai'r awdwr, wedi arfer codi i wyneb y dŵr ar godiad yr haul. Yna ymagora led y pen, a phan yn agor disgynna gwlith arni a thry hithau y gwlith yn berlyn. Y mae yn ein meddiant y gragen gerddorol. Yn groes iddi ceir rhywbeth tebyg i'r hen nodiant yn llinellau ac yn nodau. Wrth drin hon dywed yr awdwr a gyfieithir gan John Davies fod rhywun wedi cael cragen a cherddoriaeth ddigon perffaith i'w chanu. A yn ei flaen i ddweyd, os oes gan fydoedd y ffurfafen fel y dywedodd Pythagoras eu cynghanedd, melusder yr hwn nis gellir ei glywed ar y ddaear oherwydd y dadwrdd; os oes gan yr awyr gân o big yr adar hedant drwyddi; os ydyw dyn wedi dyfeisio math o gerddoriaeth sydd trwy y glust yn adgreu y galon; nid yw ond teg i'r môr sydd yn drafferthus gan donnau i gael cerddoriaeth a cherddorion i ddathlu clodydd ei Grewr penarglwyddiaethol.

Ni chofnoda hanes yr un llyfrithiad o eiddo un o fynyddoedd tanllyd y wlad; eithr sonia am y ddaeargryn; a cheir hanes ymweliad ofnadwy corwyntoedd a'r ynysoedd.

"Yr hyn sydd i'w ofni fwyaf ydyw cydfradwriaeth gyffredinol o'r holl wyntoedd sydd yn myned o gylch y cwmpawd mewn yspaid o bedair awr ar hugain, neu weithiau mewn llai. Dyma yr hyn a elwir yn rhuthrwynt (hurricane); a digwydda yn gyffredin ym misoedd Gorffennaf, Awst, a Medi. Ar adegau eraill nid oes eu hofn."

O flaen y storm desgrifia yr adar yn disgyn i'r gwastadeddau o'r mynyddoedd; a chyn y drychin daw dafnau o wlaw sydd mor hallt a dŵr y môr. Cymerodd hyn le yn 1599; ac wrth son am hyn cofia y cyfieithydd am storm ymwelodd a Lloegr yn adeg marwolaeth Oliver Cromwell ("the late usurper Oliver Crom- well"). Nid oedd ochr waethaf a thywyllaf y gaeth fasnach wedi taro awdwr y llyfr.

"O berthynas i'r caethion, a'r cyfryw ag sydd weision gwastadol, y rhai a wasanaethant yn gyffredin yn yr ynysoedd hyn, Affricaniaid ydynt yn wreiddiol, a dygir hwynt yno o'r wlad o gwmpas Cap Vert, teyrnas Angola, a phorthladdoedd eraill sydd ar draethau y rhannau hynny o'r byd; lle y gwerthir ac y prynir hwynt yn yr un dull a da corniog mewn lleoedd eraill. O'r rhai hyn, y mae rhai wedi eu darostwng dan yr angenrheidrwydd o werthu eu hunain, a myned i gaethiwed parhaus, hwynthwy a'u plant, er ysgoi newyn, oherwydd ym mlynyddoedd diffrwythdra, a ddigwyddant yn fynych, yn enwedig pan fydd ceiliogod y rhedyn, sydd fel cymylau yn gwasgar eu hunain dros yr holl wlad, wedi difa holl ffrwythau y ddaear, dygir hwynt i'r fath eithaf anfeddyginiaethol, fel yr ymddarostyngant i'r telerau mwyaf llymdost yn y byd, ar yr amod o gael eu cadw rhag newynu."

Cyfeiria at rieni yn gwerthu eu plant; ac am werthiant carcharorion gymerwyd mewn rhyfel gan fân dywysogion. Gwerthid hwynt i'r Portugiaid a chenhedloedd eraill am haearn (oedd mor werthfawr yn eu golwg ag aur), am win, a brandi, a gwirod, a dillad.

Wedi cyrraedd yr ynysoedd, ail werthid hwynt, a rhoddid am danynt bymtheg can pwys, neu un ar bymtheg, o fyglys, ac os syrthiai caethwas i law meistr tyner gwell fyddai ganddo ei gaethiwed na'r rhyddid blaenorol.

Dywed fod y negro yn agored i ddy- lanwadau; ac wedi derbyn Cristionogaeth nid ysgogir hwynt oddiwrthi.Y maent yn hoff iawn o gerddoriaeth. Os bydd gan ddyn ddeuddeg caethwas ystyrrir ef yn ddyn cyfoethog. Rhydd fanylion helaeth am eu harferion, ac y mae yn siarad yn garedig am y negro du. Dyddorol ydyw cyfeiriadau y gyfrol at iaith y Caribbiaid. Nid oes ganddynt eiriau am aeaf, ia, cenllysg, ac eira; ac nid oes air ganddynt am ddrygau a phechodau. Rhifant hyd at ugain-rhif bysedd eu dwylaw a'u traed, a phan eir dros ben hyn cyfeiriant at wallt eu pen, neu dywod y môr.

Credant yn anfarwoldeb yr enaid. Erys sefyllfa wych y gwrol mewn rhyfel, -ca gaethion i'w wasanaethu a hyfrydwch mawr. Ni chlywsom ni am lawer o bethau y sonnir am danynt yma; eithr y mae goleuni dwy ganrif a hanner wedi llewyrchu ar yr ynysoedd hyn oddiar cyfansoddiad y llyfr hynod hwn.

Wrth dramwy ar hyd yr ynysoedd, gwelem feddau yn ymyl llawer o dai. Claddent eu meirw flynyddoedd yn ol (ac nid yw yr arferiad wedi llwyr ddiflannu eto), yn ymyl y tyddyn. Rhaid fod y gred o undeb y teulu, er marw, wrth wraidd y drychfeddwl hwn mewn rhyw ffurf. Nid yw ein rhai anwyl yn gadael y teulu. Yr oedd yr eneth fach anfarwolodd Wordsworth, a ddadleuai mai saith oeddent hwy, yn hollol yn ei lle.

Ond er mor ddyddorol yw edrych yn ol, rhaid i mi derfynu. Er mynd ar aden dychymyg i India'r Gorllewin i ail anadlu yr awelon balmaidd, adgofir fi mai dychymyg ydyw mwyach, oherwydd bryniau Cymru welaf, ac y mae Cader Idris yn wyn dan glog o eira yng nghanol Ebrill.

CAERNARFON :

CYHOEDDEDIG GAN GWMNI Y CYHOEDDWYR CYMREIG CYF

SWYDDFA "CYMRU."

Nodiadau

1. Bu i Gymry sir Gaerfyrddin ran helaeth iawn yn hanes dyddorol ynys Jamaica. Gweler ysgrifau Mr. W. Llywelyn Williams yn y Cymmrodor ar Henry Morgan a theulu'r Gelli Aur