ar doriad y dydd a'i wyneb yn mawrhau y lloer fan draw!
XXII.
Felly gwelir fod y dychymyg sydd yn brif ysgogydd gwareiddiad, yn y gormodiaeth o hono yn rhwystr ac yn dramgwydd. O fewn terfynau ymarferol, y mae yn elfen werthfawr; yn y meddwdod o hono y mae yn wanychiad y meddwl ac yn ei wneyd yn ddiamcan yn ei weithrediadau. Parlysir y meddwl gan or-ddychymyg. Ffrwythau addfed rhamantiaeth yw diystyrwch o wirionedd a sylwedd, diogi, gwrthwynebiad i ymarferoldeb, amddifadrwydd o amcan buddiol. Gwna ddyn yn bendefig, i fyw ar ddychymyg gan gyfrif ei hun yn rhy urddasol i gyflawni gwaith a dyledswyddau gwareiddiad. Ai nid hyn gyfrifa fod ein cenedl hyd yma mor amddifad o gynyrchion gwareiddiad a diwylliant? Nid oes yn ein hanes bensaerniaeth, arluniaeth, cerfiaeth, gwyddor na chelf uwchraddol fel a gaed yn Groeg. Yr ydym hyd yn nod heddyw yn amddifad o'r pethau hyn ac yn amddifad o'r awydd i'w cynyrchu a'r chwaeth i'w gwerthfawrogi. Ni fu yn ein plith erioed ddim yn teilyngu yr enw Dinas. Ni fu genym erioed Brif Ddinas, ac felly ni fu yn ffynu yn ein plith awydd am undeb cenedlaethol, yr hyn sydd wrth wraidd sefydliad a gwneuthuriad cenedl. Q
XXIII.
Ar hyd yr oesau cyfyngid y bywyd Cymreig i gynyrchu bywoliaeth syml, canu, barddoni a rhyfela. Yr oedd yr olaf mor gryf a dim ynom. Yr oedd yr anian hon mor gref fel os na chaem y Saeson yn barod i ymladd a ni, ymladdem a'n gilydd. Os na fyddai genym achos rhyfel, dychymygem un digonol i gychwyn ffrae waedlyd. Cadwai hyn ni yn brysur ar hyd yr oesau, fel na feddem na defnyddiau na hamdden i adeiladu ein gwlad yn gymdeithasol a gwleidyddol. Yr oedd ar lanau Cymru gyfleusderau masnachol godidog a gwledydd eraill, ond ni ymddengys y teimlem ddim dyddordeb yn hyny, fel y Groegiaid gynt. Am ganrifoedd ni ymddangosem yn cynyddu ac yn ymddadblygu dim. Ymddangosem yn ddidoledig oddiwrth bawb, ac yn ymfoddloni yn hollol arnom ein hunain a'n trafferthion mewnol parhaus. Bu ein hymrafaelion a'n hanundeb ar hyd yr oesau yn felldith i ni fel cenedl. Collasom ein gwlad drwy ein hymrangarwch; ac esgeulusasom ein gwareiddiad a'n cynydd i foddio ein hoffder o ryfel a chynen.
XXIV.
"I ha' na faith in the Celtic blude and its spirit o lees," ebe Mackaye yn "Alton Locke," o her- Q wydd ei anwadalwch. "Puir lustful Reubens that they are, unstable as water"-"ansafadwy fel dwfr; ni ragorant." Y mae anwadalwch neu ddiamcanrwydd yn gyfartal a diffyg gallu. Y mae rhamantusrwydd y meddwl Celtaidd yn achos ei wendidau. Un o'i wendidau yw ei duedd i droi ymaith oddiwrth ffeithiau profiad. Car ymgrwydro ymaith i fyd y dychymyg yn mhell o frwydr y byd a'r fuchedd bresenol. Ebe y meddwl rhamantus o hyd "Rhowch i mi bethau anymarferol y darfelydd, pethau gwlad hud a lledrith; pethau anghymwys i'r bywyd presenol." Afradlon yw y meddwl rhamantus, ac ni fydd o fudd hyd y dychwelo i ymafael a'r ymarferol. Nid diffyg gallu a dawn yw diffyg y Celt, ond diffyg gwerthfawrogiad o'i amgylchoedd.
XXV.
Hyd yn ddiweddar y mae y Cymro wedi dangos mwy o'r diffyg hwn na'i frodyr, yr Ysgotyn a'r Gwyddel. Oni freuddwydiodd y Cymro ei fywyd ymaith drwy yr oesau, gan fawrhau ac ymhyfrydu yn ei feddyliau ei hun, gan dybio nad oedd eu gwell i'w cael? Drwy yr oesau bu a'i fryd arno ei hun a'i ragoriaeth dybiedig yn lle ymgydnabyddu a rhagoriaethau gwareiddiad a'u mabwysiadu a'u gwneyd yn eiddo iddo ei hun. Ymfoddlonodd ar ddychymygu rhes o Q ffug freninoedd a gwychder teyrnasol yn y cynoesau, heb flino o gwbl yn nghylch cael teyrnas a theulu breninol gwirioneddol. Rhagorach gwaith na ffugio pethau wedi bod, yw llunio pethau i fod. Fel y dywed yr awdwr Ffrengig, nid yw dychymygion anymarferol namyn coedwig ddiwreiddiau (une foret qui n'a pas de racines). Nid addoli y gorphenol wna y meddwl doeth, eithr adeiladu arno bethau rhagorach o oes i oes. Ar hyd yr oesau ni fu campau y Cymro yn deilwng o'i ddoniau. Treuliodd hwy i ryfela, barddoni ac ymddifyru yn ddiam "Herein lies the pitiful tragedy of his life." Ni ddirnadodd y ffaith bwysig fod gwareiddiad yn golygu gwybod a gwneyd. Meddyliai fwy o'i hunan nag o'i genedl a'i wlad. Ni chymerai ddyddordeb mewn pensaerniaeth, cerfluniaeth, arluniaeth, athroniaeth, gwyddoniaeth, celf na chrefft o radd uchel. Y mae yr oll o'r braidd o'i lenyddiaeth yn farddoniaeth, a'i awen fwyaf barddonol yn rhyddiaith, megys y Mabinogion, y Bardd Cwsg a Llyfr y Tri Aderyn. Awgrymiadol iawn yw y cyfaddefiad hwnw o eiddo awdwr "Drych y Prif Oesoedd" pan y dywed yn nglyn a'r traddodiad i'r Cymry ddyfod o Gaerdroia, y ceid gweled y bugeiliaid ar bob twyn a bryn yn tori llun Caerdroia ar wyneb y glas, ac ebai efe ar yr un pryd rhwng crom- Q fachau ["Yr oeddwn i yn cwbl fwriadu, pan sgrifenais hyn ar y cyntaf i osod yma lun Caerdroia, ond nid oedd dyn o fewn fy nghydnabod ag oedd o fedr i wneuthur hyny nac mewn pren nac mewn efydd"]. Nid llawer yn well ydoedd hi ar Thomas Pennant pan yn dwyn ei Deithiau allan gyda Moses Griffith fel ei gydymaith celfol. Fel y cydnebydd Pennant nid oedd y darluniau namyn gwaith "an untaught genius," geiriau a ellid gymwyso at athrylith y Cymry ar hyd yr oesau.
XXVI.
Awgryma hyn i ni ffaith amlwg yn nglyn a'n cenedl ni, sef na osododd o'i blaen erioed nod uchel mewn unrhyw gamp, ddim hyd yn nod yn y pethau yr ymhyfrydai fwyaf ynddynt, sef rhyfela, barddoni a chanu. Onid oes llawer o wir yn ngeiriau awdwr "Drych y Prif Oesoedd" pan y dywed "Gwaith salw a chwith yw adrodd helynt y Cymry, eu haflwydd a'u trafferthion byd yn mhob oes, canys mor anniolchgar oeddynt i Dduw ac mor chwanog i wrthryfela yn ei erbyn ac mor barod i syrthio i brofedigaeth y byd, y cnawd a'r diafol, yr hyn a barodd eu bod mor anffodiog ac aflwyddianus."
XXVII.
Mor druenus yw y desgrifiad a roddir o ys- Q bryd ymrafaelus y Cymry, yr hyn a gyfrif am eu colliad o'u gwlad a'u cyflwr tlawd ar hyd yr oesau, yr hyn a'u cadwodd yn ddigyfleusdra addysg a gwareiddiad. "Hwy allasent gadw y Rhufeiniaid a'r Sacsoniaid allan o'u gwlad pe buasent yn unfryd a heddychol a'u gilydd; ond rhaid addef mai dynion diffaith, cynenus, drwg, oeddynt na fedrent gydfod fel brodyr yn nghyd." Ac ebai eto, "Odid fyth y byddai heddwch parhaus yn y deyrnas, y trechaf yn treisio y gwanaf," &c. "Dylyn eu hen gamp ysgeler a wnaethent hwy fyth i ymryson a mwrddro eu gilydd, fel y gwelwch adar y to yn ymgiprys am ddyrnaid o yd," &c.
XXVIII.
Ond nid eu hymrysongarwch a'u hymrangarwch oedd unig ddiffyg y Cymry, eithr yr oeddynt yn ddiystyr o werth arfau effeithiol, ac yn ddisylw o werth medr i ryfela. Fel y dywed awdwr y "Drych," "Ni wna gwr dewr, heb fedr, ond sawdiwr trwsgl," ac ymadrodd yn arddangos yr un diffyg yw hwnw o eiddo Giraldus Cambrensis a ddywed a ddefnyddiwyd gan Harri yr Ail mewn llythyr at Ymerawdwr Caercystenyn, sef "fod pobl o fewn cwr o ynys Prydain, a elwir y Cymry, a rhai yn hyderus ddigon ymladdent law-law heb ddim ond y dwrn Q moel a gwyr arfog a gwaywffyn a tharian a chleddyf."
XXIX.
Onid hawdd yw casglu oddiwrth y ffeithiau uchod fod y Cymry yn feddianol ar wroldeb ac athrylith, ond eu bod yn ddiystyr o'u gwerth wedi eu diwyllio; eu bod yn ymfoddloni ar gyneddfau naturiol ac yn ddifater o effeithiolrwydd offer ac arfau sydd yn rhoi uwchafiaeth i bobl israddol.
XXX.
Ar hyd yr oesau cawn hwy yn llawn arwriaeth ddiamcan. Owen Glyndwr yw yr unig arwr Cymreig a ymddengys gymerai ddyddordeb mewn addysg a gwareiddiad. Ni ymddengys fod y beirdd yn feddianol ar nod uchel diwylliant a gwareiddiad. Gwarient eu hamser yn canu clodydd arwyr a rhyfelwyr, ac ambell i un yn canu mwynderau serch; ac ymddengys fod y Cymry hyd yn ddiweddar yn feddianol ar yr un meddylnodau. Sylwer ar ein can genedlaethol, yr hon gynwysa ddesgrifiad cryno o'n gwareiddiad drwy yr oesau:
Mae hen wlad fy nhadau yn anwyl i mi,
Gwlad beirdd a chantorion, enwogion o fri;
Ei gwrol rhyfelwyr, gwladgarwyr tra mad,
Dros ryddid collasant eu gwa'd.
Wrth wladgarwyr y golygir rhai garasant eu
