Pennod 17.
I ADAEL tiriogaeth y beirniad llenyddol am enyd, cymerwn gipdrem ar addysg Ceiriog mewn moes a chrefydd.
Gydag ychydig eithriadau, nid oes dim yn ngweithiau Ceiriog i ddolurio moesoldeb na gwarthruddo crefydd. Buasai yn dda genym pe gellid taflu mantell hud—fel "llen Arthur yn Nghernyw dros ei ogan ar S.R., fel na welid y gan byth ond hyny. Y mae yn greulawn o annheg at un o ddewrion yr oes.
Ond, fel rheol ceir ef yn gadarn o blaid y gwan a'r diniwed. Y mae ei ganeuon goreu yn dysgu y cydymdeimlad mwyaf caruaidd at yr amddifad, y weddw, y tlawd, a'r anffodus. Canodd "Tom Bowdwr" er mwyn dyrchafu gonestrwydd; canodd yn aml ar ran y tafod glân a'r gair didwyll. Dysgodd wŷr a gwragedd i annghofio beiau, a meithrin rhinweddau eu gilydd. Dysgodd y fam i weled delw angylion y nefoedd yn ngwyneb ei phlentyn; dysgodd y plentyn i edrych yn ol yn llygad ei fam, i weled yno adlewyrchiad o oleuni llariaidd y Cariad Tragwyddol. Dysgodd feibion a merched i rodio yn yr ardd rhwng blodau serch, ac i ofalu rhag y twyll a all ddamnio dau enaid.
Dysgodd wersi crefyddol a theimladau duwiolfrydig. Darllenodd santeiddrwydd y Tragwyddol ar lesni'r nef ac ar brydferthion y ddaear. Gwelodd hudoliaeth ysbrydol gweddi mam a thad ar yr aelwyd. Ni annghofiodd ragorfraint yr Ysgol Sul: a phwy ddywedodd air mwy tyner am y "Beibl mawr?" neu am y weddi daer, yn mhryddest Jona?
O weddi daer! tramwyfa wyt,
I lu o engyl deithio I lawr i'r dyfnder at y gwan
I roi ei hedyn drosto.
