I.
HEN GARTREF
HEN blasty bychan ydoedd unwaith, ef a'r ffermdy nesaf, oedd o fewn lled cae iddo, hendrefydd gynt, fel y profai eu henwau, yng nghyfnod rhamantus Hafod a Hendref, cyfnod a ganlynai drefn y tymhorau, gan roddi i ddynion y newid a'r parhad y mae natur yn ei ofyn.
Trowyd yr Hendref yn ffermdy rhent rywbryd, lle bynnag yr oedd ei hafod, ond cadwodd rywfaint o'i urddas cyntefig o hyd. Naddwyd rhai o'i bileri derw, a berthynai iddo pan oedd wedi ei adeiladu o goed, i wneud lloriau i'r llofftydd pan wnaed iddo barwydydd o gerrig— yr oedd ôl y neddyf ar yr estyll, oedd wedi troi'n dduloyw yng nghwrs amser, a mynd yn llyfn fel gwydr wrth eu golchi a'u cwyro gan genedlaethau o ferched diwyd.
Fel yr wyf i'n ei gofio, yr oedd yn adeilad cadarn o gerrig calch yr ardal; simneiau uchel, ffenestri llydain ond heb fod yn uchel, y paenau, neu'r cwareli, fel y galwem y darnau gwydr yno, wedi cu gosod mewn cysylltau plwm, y gellid agor un ymyl iddynt â blaen. cyllell, pan fyddai angen am gwarel newydd. Cnap ar ambell gwarel, lle bu'r chwythu wrth redeg y gwydr gynt yn anwastad, ond odid. Cyntedd yn y canol, parlwr ar y dde fel yr elech i mewn a'r gegin fawr ar y chwith. Cegin gefn yn y darn croes o'r tŷ. Llawr honno o bridd wedi caledu a duo, a hwnnw ddwy droedfedd yn is na llawr y gweddill o'r tŷ. Yr enw cyffredin yn yr ardal ar y gegin gefn fyddai briws. Lle tân helaeth yno a mantell fawr uwchlaw, ar un pen. Ffenestr fechan gul a gwydr arni ar yr ochr, yn wynebu'r drws allan, ac yn ochr hono, ffenestr rwyllog helaeth o ais pren heb ddim gwydr arni, yn edrych i'r buarth cefn. Yn y gegin gefn hon y byddai'r coginio, pobi, golchi a gorchwylion eraill y pobty (neu'r ffwrn) ym mhared allan y tŷ, un ochr i'r tân. Poethid y ffwrn à thân coed. Cymerai hynny tuag awr o amser. Tynnid y marwor allan â darn o goedyn a elwid twymbren (seinid tumbren). Dodid y torthau toes i mewn â chelfyn tebyg i raw â choes hir, yn un darn, a elwid pil. Drws haearn â dau ddwrn arno, i'w dynnu a'i roi ar y ffwrn, a dwbio hwnnw gyda'i ymylon â chlai wedi ei gyweirio'n dda, at gadw'r gwres i mewn.
