fel y medrwyd rhoddi ffordd haiarn ar ei war.
Cyn codi'r capel cyntaf yn 1804, yr oedd Jones o Ramoth wedi gadael y Bryn Melyn yn y mynyddoedd unig draw, yr oedd Ellis Evans wedi gadael ei fwthyn ar y Garneddwen, yr oadd Dr. Lewis yn tynnu tyrfaoedd i'r Hen Gapel yr ochr draw i'r plwy. Ac mewn tŷ to Brwyn, gyda ffenestri mor fychain fel mai prin y medrai dryw bach fynd drwyddynt, yr oedd Robert William, gweinidog dyfodol diadell y Gapel Newydd, yn faban dwyflwydd oed.
Yn 1807 dechreuwyd cadw Ysgol Sul. Yr oedd rhai o'r hen frodyr yn teimlo'n bur amheus o honi, gan mai prin y tybient fod ysgol yn addoliad; ond rhoddodd pregeth John Elias ar Green y Bala ben ai' eu hamheuon. Thomas Ffowc, Owen Edward, Ifan Tomos o'r Ceunant, a Simon Jones y Lôn oedd yr athrawon cyntaf. Gof oedd Simon Jones, ac yn ei efail wedi hyn yr oedd dau wr ieuanc o allu anghyffredin, — ei fab fu farw yn yr Amerig, a'r un adwaenid wedi hynny fel Ap Vychan.
Erbyn 1844 y mae'r eglwys fechan wedi cynyddu, ac y mae'r seiat wedi dod yn allu yn y wlad. Yr oedd pwyllgor o ffermwyr cyfrifol yr ardal yn gofalu am bob trefniadau, yr oedd dirwest mewn bri, gofelid am addysg y plant, a thelid i bregethwyr teithiol rywfaint rhwng swllt ac wyth swllt yr un. Yn ystod un flwyddyn, bu cant a dau ar hugain bregethwyr, o bob cwr yng Nghymru, yn annerch y gynulleidfa; ac y mae'n amlwg fod blaenoriaid y seiat mor bryderus ac mor ofalus a Gweinyddiaeth boliticaidd pan na fyddo ei mwyafrif ond y nesaf peth i ddim.
Ond rhaid i ni brysuro. Y mae'r llyfr seiat sydd o'm blaen yn dechreu yn 1856, ac yn
