Pennod XIII.
NODION AR EI YRFA.
BORE OES.
PEN Y GRAIG, TREFDRAETH, MÔN.
GANWYD ein Gwron mewn Amaethdy bychan o'r enw Pen y Graig, Trefdraeth, Mon, yn mis Mawrth 1823. Fel hyn y canodd, ac yr ysgrifenodd am y lle.
Adeilad i iawn fodoli,—a gras
Fu Pen y Graig i mi;
Duw Iôn daenodd ddaioni
Hyd y fan lle ganwyd fi.
"Yr oedd y gair ar hyd yr ardaloedd mai Pen-y-Graig oedd un o'r tai hynaf yn y plwyf. Ac yr oedd yr olwg gyntaf arno yn dangos ei fod yn hen. Yr oedd ei ffurf o'r fath fwyaf hen ffasiwn. Ei furiau yn llathen o led; ac wedi eu hadeiladu o feini mawrion, heb ol morthwyl na chyn ar yr un o honynt. Ac yr oedd ei holl waith coed wedi ei wneud o hen dderw durol. Yr oedd ei ddrysau ai ffenestri wedi eu saernio yn y modd goreu. Yr oedd ei do wedi ei wneud o lyfn wellt y wlad, ac yr oedd wedi ei doi lawer gwaith drosodd, ac yr oedd ei do mor drwchus fel na ddeuai yr un dafn o wlaw drwyddo. Yr oedd yr hen Ben y Graig yn arddanghosiad teg o ddull yr hen Gymry gonest yn gwneud eu gwaith. Yr oedd cadernid gwaith eu llaw iw weled drwy Ben y Graig i gyd. Ac yr oedd ei henaint yn profi hyny. Yr oedd wedi ei adeiladu ar lethr uchaf y graig, ac yn gwynebu at gyfodiad yr haul. Yn union o flaen ei ddrws gwelid y Wyddfa yn ymddyrchafu,"—
Yn estyn ei phen i laster,—hyfryd
Hoewfro'r uchelder;
A'i gwyneb ger bron Gwener
Yn chwarddu, cusanu'r Ser.
