Y fflam oedd yn esgyn |
Rhyfedd oedd, os nad oedd yno rywrai heblaw hwy ill tri yn canu, oblegid yr oedd y bachgen a ganmolai'r hen dŷ yn un o ddeg o blant, yr hynaf ond un, ac y mae yn anodd meddwl nad oedd rhai o honynt yn cynnal y gân yn eu ffordd eu hunain.
Pobl gartrefol iawn oedd pobl ei ardal, heb ddim o ffuantrwydd y dyddiau diweddaf hyn yn eu halogi, " yn byw i gyd " meddai ef, "fel pe buasent dan yr un tô, . . a neb yn meddwl wrth fyned o un tŷ i'r llall am waeddi rhagor na 'holo' wrth y drws." Meddai Mr. T. M. Evans, hen gyfaill i Watcyn Wyn, ac un a ŵyr arferion ei fro yn dda, "Y cwbl a ddywed dyn pan yn mynd i dŷ cymydog oedd, Holous, ôs rhywun miwn yma,' a chodi'r glicied, ac i mewn ag ef."
Ar ddydd Saboth cynnar yn ei fywyd y daeth o hyd i'w hunan gyntaf. Ond yr oedd peth mawr wedi ei ddysgu iddo cyn iddo hyd yn oed ei ddarganfod ei hun, "nad oedd yn iawn chware ar y Sul "; ac ystyriai hynny'n anffawd. Ond y Saboth oedd hi, ac wedi i'w dad a'i fam fynd i'r Cwrdd Chwech!" Yn ei arabedd cynefin, meddai, Nid wyf yn cofio dim am y bore nac am y prynhawn, tebyg fy mod yn rhy ifanc."
chofio
Cafodd chware ac ymddifyrru cryn lawer, fel y dylai fod ym myd plentyn, er i ddyddiau gwaith ddod yn llawer rhy gynnar, yn ol creulon arfer y dyddiau hynny yng Nghymru. Er i angladd ddod i mewn i'w gôf yn gynnar—angladd yn codi o fewn dau led cae i'w dŷ ef, а fod rhyw erfyn a distawrwydd llethol wedi meddiannu'r hen gwm i gyd, y canu lleddf yn dod yn groes i'r afon, ac yn groes i'r cwm . . ac yn gwneud i'r hen gilfachau ddynwared canu ac wylo."—melys meddwl iddo gael chware llawer, "chwilio am nythau," " torri bando," a "niclo," etc., ac, meddai am yr "hen gwm":— Teithio yn y trên yr oedd efe a'i hen gyfaill difyr Dr. Joseph Parry, a rhyw wladwr ymholgar, yn yr un cerbyd, wrth eu clywed yn siarad ar faterion cenedlaethol, yn dyheu am wybod pwy oeddynt, yn dywedyd, " Pwy gaf fi ddweyd ydych chwi?" "O," ebe'r Doctor, "Josi Parry wyf fi, a Watcyn Hezeciah yw yntau." "Yr annwyl fach," meddai'r gŵr, "a finne'n meddwl 'mod i'n sharad â dynion enwog!" Ac ni holodd y gwladwr ddim ychwaneg: teimlai ei fod wedi mynd yn ddigon pell i dir cyffredin.
Gallodd dybio am amgylchiad y rhoddasai ei enw barddol adnabyddus ef dan anfantais. Prin, yn ol ei dŷb ef, y gallai unrhyw Brifysgol feddwl am ei anrhydeddu ef â gradd o Ddoctor mewn Diwinyddiaeth, oblegid," meddai, "swnio'n od iawn wnelai Watcyn Wyn, D.D.'
Yr oedd Cwmgarw, ei hen gartref genedigol, yn hen annedd enwog yn y fro. Yma y cychwynnwyd yr achos Annibynnol yn y lle. "Efe," meddai Watcyn Wyn, "oedd tad holl dai'r gymdogaeth. Yr oedd fy hynafiaid wedi byw am oesoedd ynddo, mor bell ag y gwn i.'
A phan ddaeth yr hen furiau trwchus i lawr, agos ar ben y teulu, ac i ddigon o gerrig ddisgyn o un talcen i godi tŷ newydd, meddai bachgen oedd yn byw y tu arall i'r heol:—
Wel, wel, dyma hen dŷ newyrth wedi mynd, dyna rybudd i'n hen dŷ ninnau i fod yn barod." Ar waetha'r cwymp, glynodd Hezeciah, y tad, wrth yr hen dŷ nes y daeth y tŷ newydd yn barod, ac meddai hen feddyg o'r lle wrtho:— "Weles i un dyn ario'd yn iwsio'i dŷ mor lwyr a ti, Hezeciah." A phobl yn mynnu gwasanaeth eithaf pob peth oedd pobl yr hen ardal Gymreig hon.
Nid oedd gan y Bardd gystal gair i'r tŷ newydd ag i'r hen—" dim mor gartrefol "; ac meddai, "Yr oeddem yn gallu gweled y nefoedd drwy simnai'r hen dŷ, ac yn wir, yr oedd cryn dipyn o nefoedd o'i fewn hefyd, oblegid yr wyf yn cofio yn dda fod nhad a mam a newyrth Owen yn canu yn amlach na dim arall yno," Gwelodd ei hun eilwaith "wrth dân yr hen dŷ":—
Ar waelod yr hen gwm |
