as an inheritance:—A mill, a weir, and an orchard are called the three ornaments of a kindred, and those three things are not to be shared or removed, but their produce shared between those who have a right to them.—Ancient Laws and Institutes, bk. ii. ch. xvi."
Mae cyfeiriadau at y melinau yn hen gyfreithiau Cymru. Er enghraifft, pan fyddai gŵr a gwraig yn ymadael â'i gilydd, yr oedd y gŵr i gael y garreg ucha a'r wraig y garreg isaf. Ac y mae nifer o gerrig melinau Cymru o bob math yn y British Museum. Caed cryn nifer mewn hen sefydliad ar yr afon Brent ym Môn. Diau fod nifer dda erbyn hyn yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru. Y mae Môn wedi bod yn enwog am ei cherrig melinau. Yn yr un llyfr fe ddywedir:—
"According to Strabo and Posidonius, millstone quarries existed anciently in Magnesia (near Smyrna), in Macedonia, and in Britain at Mona or Anglesea. This latter place remained noted for its millstones through the middle ages. A Welsh millstone was bought for Dublin Castle Mills in 1334... The late keeper of these royal mills, Nicholas de Balscote, in his account rendered to the Irish Exchequer in March of that year, debits Edward II. with, among other things, a sum of 28/9 expended in a Welsh millstone."
Credir mai'r Rhufeiniaid a ddysgodd drigolion y wlad hon i ddefnyddio'r olwyn ddŵr. Mae'n debyg mai'r Norse Mill— sef yr horizontal—oedd y gyntaf. Gyda honno nid oedd yr un olwyn gocos. Yn unig yr oedd yr olwyn ddŵr wedi ei chysylltu â'r garreg uchaf gydag ecstro yn myned trwy'r isaf, ac felly araf iawn oedd ei throadau, ac ni falai lawer o sacheidiau mewn diwrnod. Dywedir nad oes olion yr un o'r math hwnnw wedi eu darganfod yng Nghymru, er y cred rhai fod y gair "rhod " yn profi y buont yno yn yr hen amser. Mae'n amhosibl gwybod pa bryd nac ymha le y rhoddodd yr olwyn ddŵr ei thro cyntaf yng Nghymru. Diau iddi beri syndod mawr.
Dywaid "Iolo Morgannwg"[1] mai "yn 340 y cafwyd y melinau wrth wynt a dŵr gyntaf yng Nghymru lle cyn hynny nid oedd amgen na melin law."
- ↑ Iolo Manuscripts, Liverpool, 1888
