Y PIWRITANIAID
CHWE chan mlynedd yn ôl yr oedd yr holl wlad yma o un grefydd-pawb yn cydnabod awdurdod y Pab ar faterion eglwysig ac yn cymryd eu rheoli o Rufain.
Bum cant a hanner o flynyddoedd yn ôl yr oedd yma wrthdystiad cryf yn erbyn y Babaeth. Codasai John Wicliffe ac eraill yn Lloegr a Walter Brute ac eraill yng Nghymru i ddangos cyfeiliornadau Rhufain, ac enillasant lawer o ganlynwyr, a elwid yn Lolardiaid.
Ond, trwy gymorth y gallu gwladol, llwyddodd y Babaeth i'w darostwng a'u difetha.
Bum can mlynedd yn ôl, daliwyd Syr John Oldcastle, arweinydd y Lolardiaid ar ôl Wicliffe, yn Sir Drefaldwyn, a dygwyd ef i Lundain i'w ddienyddio.
Tywyllwch y gellid ei deimlo oedd yma am flynyddoedd hirion ar ôl dyddiau'r Lolardiaid, yn enwedig yn yr eglwysi, ond ceid ambell belydryn o oleuni o'r tu allan. Er bod y ddeddf i losgi hereticiaid ar lyfrau'r deyrnas, mentrai ambell un o hen feirdd Cymru ganu'r gwir ar ei gwaethaf. Ebe un ohonynt, sef Sion Cent,—
"Am y trosedd a wneddyw
Ar camoedd tra f'oedd yn fyw,
Rhy hwyr fydd yn y dydd du
Od wyf wr i edifaru,
Nid oes nerth ar y berthyn
Onid Duw i enaid dyn.
Jesu wrth gyfraith Moesen
Awr brid a'n prynodd ar bren.
Edrych yn fynych, f'einioes,
Ar Grist a'i gorff ar y groes,
A'i fron a'i galon i gyd,
A'i wiwdlws gorff yn waedlyd,
A'i draed gwrdd mewn diriaid gur
A'i ddwylaw'n llawn o ddolur.
O'th odlau, ddyn, a'th adlam,
O'th gas y cafas y cam!
Profais i, megis prifardd,
Bawb o'r byd, wyr hyfryd hardd.
Profais yn rhwydd arglwyddi,
Tlawd, cyfoethog, rywiog ri'.
Nid cywir gradd onaddun',
Nid oes iawn gyfaill ond Un.
Er neb ni thores Jesu
Ei lân gyfeillach a'i lu."
Ac ebe un arall, Gruffydd ab Ieuan ab Llewelyn Fychan, yn ei "Gywydd yn erbyn braint delwau,"—
"Gwelwn cymerwn gwilydd,
Mor ffol yr aethom o'r ffydd;
Ffydd dduwiol apostolion,
Hoffai Dduw hael y ffydd hon.
Trown ninnau i gyd, byd bedydd,
O ran a pharch i'r un ffydd,
A rhown heibio, tro trymddig,
Ganhwyllau a delwau dig,
A'r trws cwyr a'r llaswyrau,
A'r gleiniau o brennau brau.
Cadwn ddefosiwn heb ddig
Gyda'r gwr bendigedig.
Gwnaethom ormod pechodau,
Galwn help Duw i'n glanhau.
Ni all angel penfelyn
Na llu o saint un lles in,
Nac un dyn wedi'i eni
Is côr nef a'n swera ni,
Na neb ond Un a'i aberth
A roes i ni ras a nerth."
