anwyl gan ambell i ddosbarth, imi ddisgwyl cael cymeradwyaeth pawb. Y cwbl a atolygaf yw, ar fod i'r darllenydd, hyd y byddo'n bosibl, glirio ei feddwl o ragfarn, ai personol ai enwadol,—a rhoi ystyriaeth fyfyrgar i'r ffeithiau hanesyddol, profedig gennyf fi, a phrofadwy ganddo yntau, sy'n ffurfio sylfaen yr oll.
Un gair pellach o eglurhad. Gofynnir yn ddiameu paham nad olrheinniwn hanes yr Enwadau ymhellach nag a wnaethum. Yr ateb syml yw nad oedd hynny yn dod o fewn cylch y gwaith. Olrhain hanes y cyfnodau ag yr oedd anwybodaeth, amheuaeth, neu ddadl mewn perthynas iddynt, oedd amcan y gwaith presennol—ac nid ymdrin â chyfnod nad. oes dadl ynghylch ei ddigwyddiadau, ac y dylai, ac y gallai, pawb ymron wybod ei hanes.
Am yr orgraff. dylaswn ddweyd mai eiddo Pwyllgor Orgraff Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, i'r hwn y gweithredodd y Prifathraw John Rhys fel cadeirydd, a'r Athraw John Morris Jones fel ysgrifennydd, a fabwysiadwyd gennyf.
Mae gennyf i gydnabod rhwymedigaeth bersonol i nifer o awdurdodau cyhoeddus, megys eiddo'r Amgueddfa Brydeinig, Llyfrfa Dr. Williams, Swyddfa'r Cofnodion, Llyfrfa'r Neuadd Goffadwriaethol, Llyfrfa Caerdydd, ac eraill, am eu parodrwydd caredig i'm cynorthwyo a'm cyfarwyddo. Dymunwn gydnabod ar wahan iddynt hwy, fy rhwymedigaeth arbennig i awdurdodau Coleg Trefecca, am ganiatau imi gyfleusderau eithriadol i chwilio cynnwys eu casgliad amhrisiadwy o hen lawysgrifau. Yn y cysylltiad hwn, gweddus yw imi nodi fy rhwymedigaeth i Mr. Evan E. Morgan, yr hwn a fu am yn agos i dair blynedd, yn trefnu'r llawysgrifau dros awdurdodau'r Coleg, ac i'r hwn y rhoddasant ganiatad i'm cynorthwyo drwy gopio imi y darnau a ddymunwn o'r hen lawysgrifau.
Ymhlith personau unigol yr wyf dan ddyled bersonol iddynt am gynhorthwy gwerthfawr yn y gwaith, mewn gwahanol gyfeiriadau, gweddus yw imi enwi y Parch. David Young, Macclesfield; y Parch. J. Cadvan Davies a'r Parch. Owen Davies, D.D., Caernarfon; y Parch. George Williams, Llysyfran; yr Athrawon J. E. Lloyd a J. Morris Jones, Coleg Prifysgol y Gogledd; Mr. L. D. Jones, Bangor; Mr. Joshua Evans, Llanelli; llu o gyfeillion caredig am cynorthwyasant i leoli rhai o'r hen Eglwysi a Seiadau a ddanghosir yn y Mapiau; a Mr. Thomas Thomas, Tynywern, heb gymhorth ac anogaeth yr hwn y buaswn wedi diffygio gan faint y gorchwyl cyn hanner ei orffen!
Yr wyf hefyd dan rwymau neillduol i'r llu o gyfeillion caredig ymhob rhan o'r wlad, a'm calonogasant gyda'r gwaith drwy sicrhau i'r llyfr gylchrediad helaethach nag a gafodd unrhyw lyfr Cymraeg o'i bris erioed o'r blaen.
Rhaid hefyd imi gydnabod mewn modd arbennig Mr. Evan E. Morgan, ac Ab Caledfryn, y rhai, y naill yn y Mapiau a'r llall yn y Dangosluniau, mewn celfyddydwaith ragorol a gyfleant i lygad y darllenydd, mewn dull newydd ac addysgiadol, y ffeithiau hanesyddol a gynhwysir yn y llyfr. Dyma'r ymgais cyntaf erioed i bortreadu hanes Crefydd Cymru drwy gyfryngau o'r fath. Am y gofal a'r medr a ddanghosodd y ddau yn y gwaith hwn, mae'r Mapiau a'r Dangosluniau yn dystion byw. Am yr Argraffydd hefyd, gallaf ddweyd na chynhyrchodd y Wasg Gymreig erioed destlusach gwaith nag a geir yn y llyfr hwn.
Byddaf ddiolchgar i'r neb a'm cynorthwya i gywiro, mewn argraffiad arall, unrhyw wallau a all fod yn hwn. Ceisiaf fanteisio ar unrhyw feirniadaeth deg a gonest a wneir ar y llyfr; gallaf fforddio anwybyddu beirniadaeth y sawl na fyn edrych ar y llyfr ond drwy wydrau lliwiedig rhagfarn ddallbleidiol:—gwn y caf bob un o'r ddau.
