Ond er hyn oll, ni laesodd calon y Brytaniaid i sefyll allan yn erbyn gormes y Rhufeiniaid; ond yr oeddent yn awr yn fwy llidiog nag o'r blaen i ddïal arnynt am y sarhâd o ddwyn Caradog yn garcharor i Rufain. Eu pen capten, ar ei ol ef, a elwid Arifog; ac efe a ymladdodd â hwy lawer brwydr waedlyd, ambell waith yn cael y trechaf, ac ambell waith yn colli. Ond beth a allai un genedl wneuthur yn chwaneg tuag at gynnal ei gwlad a'i gwir eiddo rhag treiswyr gormesol, nag a wnaeth y Brytaniaid yma? Calondid, a gwroldeb, a medr i drin arfau rhyfel oedd ganddynt gystal ag un genedl arall dan haul; ond pan oedd gwŷr o newydd yn ymruthro o hyd arnynt (megys yr oedd y Rhufeiniaid yn codi gwŷr o bob gwlad, a'u danfon i Frydain), pa le yr oedd yn bosibl iddynt ymgadw? Y mae genym achos yn hytrach i ryfeddu pa fodd y gallasant sefyll allan gyhŷd.
Ac yma daliwn sylw ar gyfrwysdra y Rhufeiniaid i gadw craff ar y wlad a oresgynent drwy nerth arfau; canys yr oeddent yn arferol o arllwys y wlad hòno cyn llwyred ag oedd bosibl o'i rhyfelwyr, fel y gallent, drwy nerth eu harfau hwy, ennill gwledydd ereill, ac er cadw y wlad a eresgynid dan law. Nid llai nag ugain mil o Frytaniaid oedd gyda Thitus ab Fespasian yn ymladd yn erbyn Ierusalem; [1] ac yn eu lle y danfonwyd trosodd filoedd a miloedd o bobl yr Ital, y rhai a ymwthiasont i bob man hyfryd, megys haid o gilion gwancus yn tyru i badell o ddwfr a mêl, ac yn soddi ynddo; neu megys cenfaint o foch gwylltion yn tori i gae o wenith, ac ar hyny yr hwsmon yn galw ei gŵn ac yn eu llarpio. A thyna fel y dygwyddodd i'r Rhufeiniaid disberod yma yn y diwedd, fel y dangosaf isod.
Canys yr oedd y rhai hyn yn gwneuthur castiau hagr â'r hen drigolion; yn eu gwatwar, a'u galw wrth bob enw cras a'r a allasai digywilydd-dra noeth ei ddychymmyg. Os byddai tiroedd neu dai wrth fodd y Rhufeiniaid, fe orfyddai ar y perchenogion ymadael â hwy; a'r cyffredin bobl hwythau yn gorfod gweithio yn galed o foreu hyd hwyr, ac estroniaid yn cael yr elw. Ac os beiddiai neb achwyn fod hyny yn dost, fod estroniaid yn meistroli trwy drais, ac yn gwneuthur y trigolion yn gaethweision yn eu gwlad eu hun, hwy gaent aml ffynodiau am eu cwyn, ac yn fynych eu trywanu â'r cleddyf.
- ↑ Jos. Antiq., abridged by J. Howell, Esq., p. 255.
