Tudalen:Geirlyfr bywgraffiadol o enwogion Cymru 1870.pdf/44

a thri mis drachofn yn ei hoff fynachlog. Pan aeth i Loegr yr oedd y
brenin yn aros mewn lle o'r enw Leonford, a phan gyrhaeddodd yno
cafodd ei dderbyn yn y modd serchusaf a mwyaf cyfeillgar. Arosodd
yno am wyth mis, medd rhai, am flwyddyn medd eraill, yn darllen
Ilyfran da o lyfrgell y brenin. A'r nos Nadolig gyntaf iddo yn y llys,
rlioes Alfred iddo fynachlog fawr ac yaplenydd Amesbury yn waddol,
yn nghyda lle o'r enw Bonuwille, neu Banwell, yn Ngwlad yr Haf, ac
hefyd pull (nen wisg offeiriadol) o sidan gostus, a chymaint ag a fedrai
dyn girio'n faich o arogl-darth. Yn fuan ar ol hyn, rhoed eglwys
Cheres iddo, ac yn union gwnaed of yn esgob Sherburn. Y mae tipyn
o anghytundeb yn y croniclan o barth i'r digwyddiad olaf hwn. Myn
rhai na fa ond osgob mewn enw yn unig, tra y maentumia eraill iddo
fod yn y swyd dros dro, ac yna ei rhoddi ymaith gan gadw ond yr
enw yn unig. Ymddengys iddo fyw y rhan fwyaf o'i oes rhwng y
fynachlog a'r llys, mewn parch ac urddas arbenig yn y naill a'r llall.
honi
o
awdwr o gryn fri. Cyfieithodd "Fugeilegion ysprydol St. Gregory,"
ac yn ei lythyr rlungarweiniol i'r llyfr a enwyd, y mae'n talu gwarogaeth
i Asser am y cymhorth a dderbyniodd ganddo. Dywod rhai, er byny,
nad oedd a wnelai Alfred Fawr yn gymaint a'r llyfr ag oedd a fynai
Asser ag ef; ac nad oedd y brenin, ond fel llawer un o'i flaen ac ar ei
ol hefyd o ran hyny, ond ymhonwr yn byw ar waith rhai eraill, ac mai
Asser oedd y dyir mewn gwirionedd. Fodd bynag, nid oes dadl nad
oeddynt en deuoedd yn gyfeillion pur. Rhoes Alfred yn ei lythyr
cymun amryw roddion i Asser, ac ysgrifenodd yr esgob hanes Bywyd
y breuin, yn yr hwn y ceir golwg ar y wedd y byddai'r ddan yn
treulio en hamser pan fyddent yn nghyd. Y mae'r llyfr yn dangos
chwaeth a medr arbenig, ac yn brawf fod mynach Ty Ddewi yn ysgolor
coeth. Argraffwyd y llyfr am y tro cyntaf yn y flwyddyn 1574, a dacth
o leiaf ddan argraffiad wed'yn ohono, sef un yn y flwyddyn 1683, o
dan olygiad y dysgedig Camden, ac un arall yn Rhydychain yn
1772. Ymddengys fod gan Asser ddylanwad mawr iawu hefo'r brenin
ac mai ef a fa'r offeryn penaf i beri i Alfred noddi Prif Ysgol Rhyd-
ychain. Barna rhai fod yno fath o Fangor cyn lyn, ac nas gwnaeth
Asser ond medru belaethu a chynyddu'r hen waddoliadau, a pheri yni
newydd yn noll athrawus y lle. Hyn sydd amlwg, i ddiwygiad trwyadl
gyneryd lle yn y drefn o addysgu, gan i Asser ranu'r gwahanol
wyddorion o dan eu penau noillduol, sef Gramaleg neu ieithoedd, y
Celfan, a Ditinyddiaeth. Asserei hun a fu'n dysgu Gramadega Rheitheg;
John, mynach o Dy Dilewi, a hyfforddiai mewn seryddiaeth a daear-
fesuriaeth; ac un arall o'r enw loan, o Dy Ddewi eto, a ddysgai
Resymeg, Musig a Rhifyddiaeth: tra'r oeld Difinyddiaeth o dan
arolygiad Neotas a Grimbald. Dyna ddechreuad adferol yr Athrofa
ysplenydd hon, a hyny o dan lygaid ac yn nglyn ag enw plant
athrylithgar Gwyllt Walia. Bu farw ar ol nes bir o les a daioni yn y
Rwyddyn 906, a thyna fel y dywed Brut y Tywysogion: "OED CRIST
900; y hu farw Asser ddoeth archesgop y Brytaniai," a thaera llawer
iddo fod yn archesgob Ty Dilewi am ddwy flynedd, sef o'r pryd y ba
farw Gorchwyl hyd adeg ei farwolaeth ei bun. Nid oes fawr o le i
anmhen, fel y profa awdwr hanes ei fywyd yn y Biographia Britannica,
nad ye un person oedd Asser y Mynach, Asser yr Esgob, ac Asser
"Archesgop y Brytaniaid." Yr unig beth o bwys a welaf fi ydyw fod
Cronicl y Saeson yn gosod oi farwolaeth yn y flwyddyn 910, ond yn