PENOD III.
MYND I'R YSGOL.
Pan oedd Gwilym yn chwech mlwydd oed a Benni Bach yn bump, penderfynwyd eu danfon i'r ysgol i Lanelwid. Yr oedd pawb yn meddwl yn uchel am yr ysgolfeistr newydd—Sais o'r enw Hartland. Yr oedd gwr Plas Newydd yn aelod o'r Bwrdd Ysgol; ac, fel llawer iawn o Gymry unieithog, yr oedd yn meddwl y byd o ddyn os gallai siarad Saesneg yn rhwydd neu os byddai yn siarad Cymraeg gyda llediaith. Llawer gwaith y gwelais ef yn dynoethi ei ben, ac yn dodi syr' ym mhob brawddeg, wrth siarad a stiwart meddw a diegwyddor—yr hwn, yn wir, nid oedd deilwng i ddatod carai ei esgid—yn unig am ei fod yn gallu siarad Saesneg. Yr oedd gan Henri feddwl uchel am ei gyd-genedl, ac yr oedd yn hoff o'i heniaith. Ond уг oedd ei gariad tuag ati fel cariad meddwyn at gwrw;-yr oedd yn rhy hoff o honi i'w rhoddi heibio, pe medrai, ond, ar yr un pryd, beiai hi am holl aflwydd a thlodi ei fywyd. Credai yn ddi-ysgog, mai yr iaith Gymraeg oedd wedi ei gadw ef a'i bobl dan draed cyhyd. Ond eto yr oedd yn gas ganddo y rhai hyny a anghofient. eu Cymraeg ar ol bod am dri mis mewn siop yn Llundain neu Abertawe!
Nid oedd yn rhyfedd, felly, i'r neb a'i hadwaenai ei fod o blaid cael Sais yn ysgolfeistr yn Llanelwid. Yn wir, dywedir mai ei araeth ef droiodd y fantol yng nghwrdd y Bwrdd Ysgol. Cyflawnid gwaith y Bwrdd yn Gymraeg, am na allai'r aelodau siarad Saesneg; ond cedwid y cofnodion yn Saesneg gan yr ysgrifenydd, Tom Griffiths y Siop.
