Y mae y plant,' meddai Henri yn y cyfarfod, yn clywed digon o Gymraeg ar yr aelwyd gartref, ac y maent yn dysgu'r iaith yn yr ysgol Sul. Eisieu dysgu Saesneg iddynt sydd arnom ni, ac nis gallwn wneyd hyny ond drwy wneyd Saesneg yn iaith yr ysgol. Os mynwn ni Gymro yn feistr, y mae yn sicr o siarad peth Cymraeg a'r plant yn yr ysgol; ond os mynwn ni Sais, ni fydd yn gallu siarad gair o Gymraeg, a daw y plant yn rhwydd i siarad Saesneg.'
Pan ddaeth Mr. Hartland i Lanelwid o Loegr, credai pawb yn y plwyf fod y mil blynyddoedd wedi gwawrio. Nid oedd neb yn ddigon hyddysg i wybod mai Saesneg troednoeth y parthau iselaf o Lundain a siaradai; ac ni freuddwydiai neb, chwaith, nad oedd yn meddu ar bob cymhwysder i ddysgu plant Cymru. Gwnaed yn fawr o hono gan bawb. Gwahoddid ef i dê i'r fan hyn, ac i giniaw i'r fan arall, a rhyfeddai pawb shwd ddyn bach ishel yw e.' Synwyd a llonwyd pawb pan wnaeth ei ymddangosiad yn Salem boreu dydd Sul, ac erbyn y nos, yr oedd y gweinidog yn barod i ddarllen ei destyn yn Saesneg ac i roddi penau ei bregeth hefyd yn yr iaith hono, a'r oll er mwyn boddio Mr. Hartland. Canys hyn yw hanes y Cymry wedi bod am ganrifoedd. Gwnant garedigrwydd a'r Sais er niweidio eu hunain, a gwell ganddynt newynu eu heneidiau na gweled enaid Sais yn dioddef eisieu maeth ysbrydol.
Yr oedd cymaint o'i ofn ar y plant yn yr ysgol fel na fu trafferth ynghylch dim am rai wythnosau. Nid oedd y plant yn ei ddeall—'nit 'r un Sysneg mae e'n siarad a Mr. Thomas,' medde'r plant—ond ni fu gan neb ffydd fawr erioed yn Saesneg Mr. Thomas, yr hen ysgolfeistr; a thybid am Saesneg y meister newydd, fel y gwneir am bregeth llawer gwr—mai goreu i gyd yr oedd po leiaf ei deallid.
Felly yr oedd pethau yn sefyll pan y danfonwyd
