hoeddus a chyfrinachol. Rhai heb fod yn aelodau eglwysig mor ffyddlon i'r ysgol a'r rhai sydd. Dim rheolau argraffedig yn yr un o'r ysgolion. George Thomas."
Yr oedd yma briordŷ er yn fore, y tybir oddiwrth y sylfeini y daethpwyd o hyd iddynt ei fod yn adeilad górwych. Chwalwyd yr eglwys yn 1830, un o'r hen eglwysi cywreiniaf yn y sir. Yr oedd gan yr Anibynwyr bregethu yn achlysurol yn y pentref yn gynnar yn y ganrif o'r blaen. Gosodwyd carreg sylfaen capel, heb fod moddion cyson yma o'r blaen, Gorffennaf 27, 1852. (Hanes Eglwysi Anibynnol, III. 226). Daeth y Wesleyaid yma yn gynnar yn yr un ganrif. "Ar y cyntaf llwyddasant yn anghyffredin. Torrodd diwygiad grymus yn eu plith, gorfoledd mawr, cyrchu anghyffredin i'w gwrando, fel y tybiesid ar y cyntaf y buasai yn ysgubo popeth o'i flaen. Y prif leoedd y cynelid y moddion oedd y Tŷ mawr yn Nantmor a Chwm cloch yn Nant y colwyn. Megys ar darawiad ymunodd lliaws ,yn wŷr a gwragedd, a'u Cyfundeb, gan ei ddilyn bant a bryn yn llawn sel, ac ymhlith y lliaws yr oedd amryw o rai meddwaf y plwyf. Cododd o'u plith dri o bregethwyr, yn llawn sel, ond ni buont o nemor wasanaeth yma oherwydd eu symudiad buan i leoedd eraill i wasanaethu. Yr oeddynt yn llawn sel, ond yn brin mewn gwybodaeth. Pallodd un o'r tri yn fuan. Gofynnodd un iddo pam y pregethai gwymp oddiwrth ras. Dywedai yntau y pregethai hi tra byddai chwythad ynddo. Bu cystal a'i air, oherwydd fe gwympodd ei hun yn fuan, a phregethodd yr athrawiaeth yn ei ymarweddiad tra fu'n chwythu, chwedl yntau. Yr oedd llawer o bethau lled ddigrif mewn cysylltiad â hwy, na waeth heb sôn am danynt, a bu'r cyfryw bethau yn achlysur i'r ieuenctid gasglu i'r moddion, ac aethant o'r diwedd yn hyf ac afreolus. Dechreuwyd oeri, dychwelodd amryw at eu chwydiad yn ol, pallodd y pregethwyr ddod yma o radd i radd, nes o'r diwedd pallu yn gwbl. A gellir dweyd am y diwygiad hwn mai mewn noswaith y bu, ac mewn noswaith y darfu." (Ysgrif Gruffydd Prisiart). Oddeutu'r un blynyddoedd, daeth y Moraviaid i Ddrws y coed. Ymunodd William Gruffydd a'i deulu â hwy (edrycher Rhyd-ddu); ond nid arhosodd ef yn y gymdogaeth yn hir, a darfu'r blaid yn y man.
Dengys y tabl canlynol berthynas yr eglwysi, fel eglwysi, âg eglwys y Pentref, ac amser eu sefydlu:
