Mae llawer tro ar amgylchiadau 'r wlad wedi bod yn y Senedd er amser yr hynafiaethydd enwog o'r Plas Gwyn, llawer o gyfnewidiadau yn y dull o lywodraethu, er hynny nid ydyw y Llywodraeth wedi llwyr ollwng ei gafael yn amgylchiadau lleol Niwbwrch, oblegid y mae o hyd yn cymeryd cymaint o ddyddordeb ym materion yr hen faenor a'r fwrdeisdref ddifreintiedig fel y mae'n penodi Rheithor pan fydd angen am hynny.
Awgrymwyd eisoes mai Edward I. oedd y brenin Seisnig cyntaf i lywodraethu Cymru. Gwnaeth y gwr call hwnnw lawer tuag at wneud y Cymry yn foddlon i gymeryd yr iau Seisnig arnynt, a bu yn hynod o ryddfrydig a llwyddiannus hefyd yn ei ymdrechion. Efallai fod ganddo ddiben neilltuol wrth ymddwyn fel y darfu tuag at Rhosyr, oblegid dywedir iddo ryddhau y caethddeiliaid yno a dyrchafu 'r faenor i freintiau bwrdeisdref, a rhoes iddi freinlen; ond cysylltodd hi yn gyntaf â Chaernarfon, ac wedi hynny à Beaumaris. Nid wyf â yn hysbys ym manylion y breintiau a ganiatawyd i'r fwrdeisdref newydd.
Byddaf fi yn meddwl mai y faenor frenhinol, mewn llawer amgylchiad, oedd gnewyllyn bwrdeisdref. Pan na allai y brenin ymweled a'i faenorau, neu pan fyddai ei gylchoedd i dderbyn gwriogaeth yn ol yr hen drefn yn peri anhwylusdod neu achos o gwyn, caniateid i'r faenor dalu mewn arian yn lle mewn gwasanaeth; a phan y byddai cyllid y brenin yn brin, gofynai am fwy o arian, yr hyn a roddid iddo wedi i'r maenorwyr sicrhau iddynt eu hunain addewid am fwy o ryddid nag a feddent o'r blaen. Sicrheid rhyddid a breintiau trwy freinlen wedi ei harwyddo gan y brenin. Mae'n debyg mai yn araf mewn llawer amgylchiad y daeth y faenor yn fwrdeisdref, a'r maenorwyr caeth yn fwrdeisiaid rhyddion.
Rhydd yr eglurhad uchod oleuni ar waith Edward II., Richard II., Harri VI., a Harri VIII., yn cadarnhau breinlen bwrdeisdref Niwbwrch.
Y mae'n lled anhawdd i ni yn yr oes hon ddeall rhai pethau y darllenwn am danynt mewn hen gofnodion.
