Tudalen:Hanes eglwysi annibynol Cymru Cyf 1.djvu/116

Prawfddarllenwyd y dudalen hon

yn 1817, ac ymunodd drachefn â'r Methodistiaid. Mae yn ymddangos i'r eglwys ar ol ei ymadawiad ef fod tua thair blynedd heb un gweinidog sefydlog. Ionawr 6ed, 1820, cafodd Mr. Benjamin Moses, myfyriwr o athrofa Llanfyllin, ei urddo yno, ond ni fu y cysylltiad hwn o fawr barhad, nac o gysur i'r eglwys. O herwydd peidio rhodio yn deilwng o'r efengyl bu raid i'r eglwys ymwrthod a Mr. Moses cyn pen llawn ddwy flynedd ar ol ei urddo.

Cafodd eglwys y New Inn dywydd teg a digwmwl iawn o ddechreuad yr achos, tua y flwyddyn 1740, hyd gwymp Edward Francis, oddeutu diwedd 1789, neu ddechreu 1790. Os byddai ambell elyn oddiallan yn rhoddi iddi ergyd yn awr a phryd arall, yr oedd tangnefedd perffaith oddi-fewn, a'r pulpud yn cael ei lenwi gan olyniad o weinidogion hyawdl a llawn o dân sanctaidd. Ond ar syrthiad Mr. Francis dechreuodd arni ddiwrnod tywyll du, yr hwn a barhaodd felly agos yn ddigyfnewid hyd ymadawiad Mr. Moses yn 1822. Bu cwympiadau Francis a Moses yn ddolur tost i'r achos, a bydolrwydd ac esgeulusdod Walters yn nychdod truenus iddo.

Pa fodd bynag, aeth y gauaf ystormus heibio, a dilynwyd ef gan haf hir a dymunol. Yn niwedd y flwyddyn 1822, rhoddwyd galwad unfrydol i Mr. David Davies, myfyriwr yn athrofa y Neuaddlwyd, ac urddwyd ef ar y 27ain o Fawrth, 1823, ac y mae yn aros yno hyd y dydd hwn. Yr oedd Mr. Davies ar ei gychwyniad yn y weinidogaeth "fel cân cariad un hyfrydlais yn canu yn dda," ac ar ol saith mlynedd a deugain o fyned i mewn ac allan o flaen y bobl, y mae y dydd hwn yn llawn mor dderbyniol a'r dydd cyntaf, ac yn llawer mwy ei ddylanwad nag y gallasai fod y pryd hwnw.

Mae y gwasanaeth yn y New Inn er's amryw flynyddau bellach yn cael ei ddwyn yn mlaen agos yn hollol yn yr iaith Saesonig. Mae newid iaith yr addoliad wedi bod yn ddinystr i lawer achos blodeuog ar derfynau Cymru a Lloegr. Ond y mae wedi bod yn wahanol yma. Er fod rhai hen bobl ar y dechreu yn grwgnach ychydig, ac yn awgrymu mai balchder oedd dwyn y Saesoneg "oerllyd" i mewn i'r gwasanaeth, aed trwy y cyfnewidiad heb nemawr o ofid, ac y mae y gynnulleidfa yn awr, o bosibl, yn lluosocach nag y bu erioed, er fe ddichon yn cynnwys llai o bigion teuluoedd parchus yr ardaloedd cymydogaethol, o herwydd fod achosion newyddion wedi cael eu sefydlu trwy yr holl wlad yn mhob cyfeiriad.

Mae yn perthyn i'r eglwys hon yr anrhydedd o fod yn fam i amryw eglwysi cymydogaethol. Yn amser Mr. Abraham Williams, corpholwyd cangen yn Brynbiga. Yn amser Mr. Walters y dechreuwyd yr achosion yn Nghaerlleon a Phenywaun; yn amser Mr. Moses y dechreuwyd Maes-llech; a chorpholwyd Cwmbran—y gryfaf ei chyfansoddiad o holl ferched y fam eglwys yn nhymor gweinidogaeth y gweinidog presenol.

Hen anedd-dy a elwid y Neuadd, wedi ei gyfaddasu i fod yn lle addoliad, fu ty cyfarfod cyntaf yr eglwys hon. Yn mhen rhai blynyddau adeiladwyd yno gapel, ac yn y flwyddyn 1825, adeiladwyd yn ei ffurf bresenol, ond iddo gael ei brydferthu a gosod eisteddleoedd newyddion ynddo yn 1844. Mae yr eglwys hon er ei dechreuad wedi bod yn nodedig am ei doniau a'i gwresogrwydd crefyddol. Nid ydym gan hyny i ryfeddu ei bod, o bryd i bryd, wedi anfon allan niferi o'i phlant i bregethu yr Efengyl. Heblaw y rhai fuant yn weinidogion yn y lle, cafodd y rhai canlynol ei cyfodi i bregethu yma:—