TABERNACL, PENYCAE.
Tabernacl y gelwir y capel Saesonaeg sydd yn Nghwm Ebbwy. Dyma yr achos Saesonaeg hynaf yn rhanau gweithfaol Mynwy, ac wedi ei ddechreu yn benaf er mwyn y Saeson, y rhai oedd yn lluosogi yn y lle. Dechreuwyd pregethu i'r Saeson yma gan Mr. T. Jeffreys, Saron; ac yn y flwyddyn 1843, llwyddodd i gael capel iddynt. Codwyd y capel i ddechreu gan weinidog i'r Bedyddwyr, yr hwn oblegid ei ddrwg-fuchedd, a fwriwyd allan gan yr eglwys oedd gan yr enwad yn y lle. Ymgymerodd ef ac ychydig o bobl o gyffelyb nodwedd iddo, y rhai a lynent wrtho, a chodi capel; ond cyn haner ei adeiladu aeth yn fethiant arnynt. Prynodd Mr. Jeffreys ef at wasanaeth y Saeson, a gorphenwyd ef; ac aeth tri-ar-ddeg o aelodau Saron allan ar gais Mr. Jeffreys, a chorpholwyd hwy yn eglwys; ac yr oedd yno yn agos i bedwar ugain o blant yn dechreu yr ysgol y Sabboth cyntaf yr aed i'r capel. Bu yr achos yn y lle dan ofal Mr. Jeffreys mewn cysylltiad a Saron am flynyddoedd lawer, hyd nes y rhoddwyd yn 1849, alwad i Mr. B. W. Evans, genedigol o Trefgarn, sir Benfro, a myfyriwr o athrofa Aberhonddu, i ddyfod yma yn weinidog. Llafuriodd Mr. Evans yma am tua dwy flynedd, ac yna symudodd i Pontypool, ac oddiyno i Yelvertoft, Rugby, lle y mae yn llafurio hyd yn bresenol. Wedi bod am ychydig amser heb weinidog, rhoddwyd galwad i Mr. G. Applegate, yr hwn a lafuriodd yma dros amryw flynyddoedd. Symudodd oddiyma i Great Leighs, Essex. Ar ol ei ymadawiad ef, rhoddwyd galwad i Mr. G. B. Scott, yr hwn a fu yma yn ymdrechgar dros lawer o flynyddoedd, nes yr ymadawodd i Whitchurch, sir Amwythig. Bob amser yn ei hamddifadrwydd edrychai yr eglwys at Mr. Jeffreys, yr hwn a fu iddi yn noddwr caredig o'r dechreuad. Yn 1868, rhoddwyd galwad i Mr. W. A. Edwards, myfyriwr o athrofa Aberhonddu, yr hwn a urddwyd yma yn Gorphenaf y flwyddyn hono, ac yma y mae etto yn llafurio gyda chymeradwyaeth mawr. Nid oes dim neillduol wedi cymeryd lle yn hanes yr eglwys fechan hon. Mae wedi dal ei thir, ac er yr holl anfanteision dan ba rai y mae yn llafurio, fel eglwys Saesonaeg mewn lle cydmarol Gymreig, y mae wedi casglu cryfder. Mae y wedd symudol sydd ar y boblogaeth yn ei gwneyd yn anhawdd i gasglu cynnulleidfa gref a lluosog yma, ond y mae wedi bod o wasanaeth dirfawr i gyfarfod a dyfodiaid Seisnig i'r lle, yn gystal ag i fod yn ddarpariaeth ar gyfer y plant a fegir yma, llawer o ba rai sydd yn well ganddynt Saesonaeg na Chymraeg.
BETHESDA, BRYNMAWR.
Adeiladwyd y capel hwn yn y flwyddyn 1853, ar ddarn o dir sydd yn eiddo gwreiddiol i'r Duc o Beaufort, ond a roddwyd ar bryd-les i Mr. Edward Morgan. Saif yn y rhan isaf i'r dref, mewn man heb fod y mwyaf manteisiol i gasglu cynnulleidfa, am ei fod ar y naill du, ac heb brif-ffordd yn arwain ato. Cychwynwyd yr achos gan rai o gyfeillion Bethania, neu Pwll-y-cwn, fel y gelwir y lle fynychaf. Addoldy bychan oedd Bethania yn mhen uchaf Llanelli, Brycheiniog, rhyw filldir uwchlaw Siloam, ond lle y mae yr achos er's blynyddau wedi ei roddi i fynu, a'r capel wedi ei
