SIR DREFALDWYN.
AMGYLCHYNIR y sir hon ar y de gan siroedd Aberteifi a Maesyfed; ar y dwyrain gan sir Amwythig; ar y gogledd gan siroedd Dinbych a Meirionydd; ac ar y gorllewin gan Feirionydd ac Aberteifi. Ei harwynebedd yw 483,323 o erwau. Mae yn y rhanau dwyreiniol o honi gryn lawer o dir bras a ffrwythlon iawn, ond mynyddig a chymharol ddiffrwyth yw ei chanol, a'i hymylon deheuol a gogledd-orllewinol. Mae ychydig o fŵn plwm ac arian yn cael ei weithio yn rhai o'i mynyddoedd, a dichon y ceir allan gydag amser eu bod yn cynwys ystor ddirfawr o hono. Yn ol y cyfrifiad yn 1861, poblogaeth y sir hon oedd 66,919. Gan nad oes yma ddim gweithfaoedd ond ychydig o waith mŵn plwm, a nifer fechan o law-weithfeydd gwlan, ar amaethyddiaeth yr ymddibyna y rhan fwyaf o'r trigolion.
Mae Ymneillduaeth yn gymharol gryf yn sir Drefaldwyn, ond nid cyn gryfed ag yn rhai o siroedd eraill y Dywysogaeth. Yr Annibynwyr yw yr enwad henaf yma, ond, yn ol y cyfrifiad a wnaed gan y llywodraeth yn 1851, y Wesleyaid oedd yr enwad lluosocaf yn y sir; y Methodistiaid Calfinaidd oedd yr ail, yr Annibynwyr oedd y trydydd, a'r Bedyddwyr oedd y pedwerydd. Y mae yma hefyd ychydig gynnulleidfaoedd o'r enwadau bychain, megis y Trefnyddion Cyntefig, (Primitive Methodists), &c. Nid yw yr Eglwys Sefydledig ond gwan iawn mewn cymhariaeth i'r Ymneillduwyr. Tuag un o bob pump o'r addolwyr, ar Sul y cyfrifiad yn 1851, oedd yn addoli yn y Llanau, ac yr oedd tri o bob pedwar o'r cyfryw yn yn mharthau Seisonig y sir, yn nghymydogaethau Trefaldwyn, y Trallwm, a'r Drefnewydd. Nid yw y Llanwyr yn y rhanau Cymreig o'r sir ond niferi bychain iawn.
