HANES
EGLWYSI ANNIBYNOL CYMRU.
SIR FYNWY.
GAN mai yn sir Fynwy y cychwynodd Ymneillduaeth Gymreig, ac mai Annibyniaeth oedd y ffurf—lywodraeth eglwysig a fabwysiadwyd gan ein tadau; yn y sir hon y mae yn fwyaf priodol i ni ddechreu ein Hanes am yr eglwysi Annibynol. Cyfrifa llawer sir Fynwy yn sir Saesonig, ond nis gwyddom paham. Mae ei sefyllfa ddaearyddol, ei hiaith—hyd yn diweddar—ac arferion a nodwedd ei phreswylwyr yn hollol Gymreigaidd. Mae Mynwy yn 368,399 erw o arwynebedd, a thua phedwar ugain mil o'r erwau hyn yn cynnwys toraeth ddihysbydd o lô a mŵn haiarn. Terfynir y sir ar y dwyrain gan siroedd Caerloew a Henffordd, ar y dê gan For Hafren, ar y gorllewin gan Forganwg, ac ar y gogledd gan Frycheiniog. Mae poblogaeth y sir hon wedi cynyddu yn ddirfawr er dechreuad y ganrif bresenol, ond yn y rhanau gweithfaol o honi y mae y cynydd wedi cymeryd lle agos yn hollol. Poblogaeth yr holl sir yn 1801 oedd 45,568; yn 1811 yr oedd yn 62,105; yn 1821 yn 75,801; yn 1831 yn 98,126; yn 1841 yn 134,368; yn 1851 yn 157,418; ond erbyn cyfrifiad 1861 yr oedd wedi cynyddu i'r nifer ddirfawr o 174,633.
Mae mwyafrif trigolion y sir hon, fel pob sir arall o Gymru, ond Maesyfed, yn Ymneillduwyr. Pan wnaed cyfrifiad o rif y personau oedd yn addoldai y gwahanol enwadau ar y Sul, Mawrth 30, 1851, yr oedd tua phedwar o bersonau yn addoldai yr Ymneillduwyr am bob un oedd yn addoldai yr Eglwys Sefydledig. Er y pryd hwnw hyd yn awr y mae yr Ymneillduwyr wedi ennill llawer mwy o dir na'r Eglwyswyr, er fod lledaeniad cyflym yr iaith Saesonig trwy holl ranau gweithfaol y sir yn rhoddi mantais ddirfawr i'r Eglwyswyr, gan eu bod hwy yn cynnal addoliad Saesonig agos yn mhob addoldy, pryd y mae yr Ymneillduwyr yn esgeuluso hyny mewn llawer o fanau lle mae galwad am dano. Yr enwad lluosoca yn Mynwy yn awr yw y Bedyddwyr, y nesaf ato yw yr Annibynwyr, y trydydd yw y Wesleyaid, a'r pedwerydd yw y Trefnyddion Calfinaidd. Mae y Trefnyddion cyntefig (Primitive Methodists) yn lled luosog hefyd, ac yn agos i'r Trefnyddion Calfinaidd mewn rhif. Mae yma hefyd amryw o fan enwadau crefyddol yn gwneyd yn nghyd gryn nifer.
