y mae wedi bod yno bellach am un mlynedd a'r hugain yn barchus a defnyddiol, a digon tebygol mai yno yr erys nes y galwo ei dad nefol ef i wlad well.
Bu amryw gymanfaoedd yn Mhenmain er dechreu y ganrif bresenol. Nid oes genym hanes am un fu yno yn y ganrif flaenorol.. Cynnaliwyd y gyntaf yno Mehefin 28ain a'r 24ain, 1802; yr ail, Hydref 2ail a'r 3ydd, 1811; y drydedd, y Mercher a'r Iau cyntaf yn Awst, 1818; y bedwerydd, Awst Sfed a'r 9fed, 1833; y bummed, Mehefin 28ain a'r 29ain, 1843; y chweched, Awst 3ydd a'r 4ydd, 1853. Gall y neb a chwenycho weled hanes y cymanfaoedd hyn ei gael yn Hanes Cymanfaoedd yr Annibynwyr gan J. LI. James.
Darfu i weinidogion Penmain, o oes i oes, ddysgu athrawiaeth iachus i'w pobl, ond buont yn esgeulus iawn i'w dysgu a'u hegwyddori yn y ddyledswydd o gyfranu at gynnaliaeth crefydd yn eu bywyd. "Cofio am yr achos" yn eu hewyllysiau er ei waddoli a wesgid attynt yn benaf. Cawn brofion mynych o hyn yn nyddlyfrau Phillip Dafydd. Bu y gwr da hwnw trwy ei oes yn ymdrechu yn galed i gael modd i gynnal ei deulu lluosog heb dderbyn ond y peth nesaf i ddim oddiwrth bobl ei ofal, o 25p. i 30p. oedd ei gyflog trwy yr holl flynyddau, a dim ond rhyw un ran o dair o'r swm fechan hono a gyfrenid gan yr eglwys, a chynnwys y mân symiau a dderbyniai am fedyddio a chladdu. O'r Funds o Lundain y derbyniai ef bob blwyddyn o leiaf ddwybunt o bob tair o'i gyflog. Byddai ambell hen aelod yn awr ac yn y man yn gadael pum punt iddo yn ei ewyllys, fel iawn am esgeuluso cyfranu yn ei fywyd. Canmola yntau y rhai a ddarparent yn yr oes hono, trwy waddoli yr eglwys, ar gyfer cynnaliaeth yr achos yn yr oesau dyfodol. Nid edrychai yr hen gristion hwn ar gyfranu at yr achos fel moddion gras i'r cyfranwyr, yr un fath a gwrandaw a gweddio, onide ni buasai yn canmol y gwaddolwyr. Pwy fyddai mor ynfyd a chanmol dyn a weddiai lawer er mwyn galluogi ei olafiaid i weddio llai? Yr un mor ynfyd yw canmol dyn am roddi llawer o arian i waddoli yr achos. Yr oedd yr ychydig waddol a adewsid at yr achos yn lladd haelioni yr eglwys yn nyddiau Phillip Dafydd, a buasai wedi lladd yr achos yn hir cyn hyn oni buasai i'r Arglwydd anfon yno weinidogion duwiol, doniol, a gweithgar; ond wedi y cwbl nid yw eglwys Penmain erioed wedi rhagori yn y gras o haelioni. Mae ei thipyn gwaddol fel hunlle yn ei hatal i ragori yn y gras hwn. Ysgrifena Phillip Dafydd yn ei ddyddlyfr am Ionawr 21, 1784, "Heddyw, ar ol y cyfarfod gweddi yn Mhenmain, wedi i wyth weddio, bu ychydig o siarad am ychwanegu y cyfraniadau at y weinidogaeth, a darfu i rai addaw cyfranu mwy nag a arferent. Mae amryw nad ydynt yn hoff o'r peth hwn." Mawrth 6ed, 1784, ysgrifena—"Heddyw gwnaed y casgliad chwarterol at y weinidogaeth. Cynllun newydd yn yr eglwys hon. Derbyniwyd £1 12s. 6d." Mae gwaddol wedi lladd amryw o hen eglwysi Ymneillduol Cymru, ond y mae heb wneyd hyny ag eglwys henafol Penmain hyd yn hyn, ac yr ydym yn hyderu na oddefa rhagluniaeth iddo wneuthur hyny byth.
Heblaw y pregethwyr enwog a gyfodasant yn yr eglwys hon yn nyddiau y werin-lywodraeth, darfu i amryw gael eu hanfon allan ganddi i'r weinidogaeth mewn oesau dilynol. Nid ydym yn sicr ein bod yn gwybod eu henwau oll. Enwn gynifer ag y gwyddom am danynt:—
Daniel Rogers. Yr oedd yn weinidog cynnorthwyol ar gangen Glyn Ebbwy o'r eglwys yn 1717, ac yn fyw yn 1728. Dyna y cwbl a wyddom o'i hanes.
